«ЗигъэлъапI уилъэпкъ ихабзэ»

Адыгэ бзылъфыгъэ тхакIоу, усакIоу, зэдзэкIын Iофым фэIазэу Хъунэго Нурет тиреспубликэ имызакъоу, тикъэралыгъуи, IэкIыб хэгъэгухэми ащызэлъашIэ. Ар адыгэ литературэм зиIахьышIу хэзылъхьэзэ тхэгъэ апэрэ бзылъфыгъэхэм ащыщ. БлэкIыгъэр, непэрэ мафэр, неущ къытэрыкIон ылъэкIыщтыр игууз-лыузэу, адыгэхэр дунаим тет анахь лъэпкъыжъхэм зэращыщыр кIигъэтхъызэ илъэс 50-м ехъурэ илъэпкъ фэтхагъ.

1930-рэ илъэсым мэкъуогъум и 5-м Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Джамбэчые адыгэ мэкъумэщышIэ унагъом Хъунэго Нурет къихъухьагъ. Яб­лэнэрэ классыр къызеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым чIахьи, 1955-рэ илъэсым ар къыухыгъ. А илъэс дэдэм Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет чIэхьажьи 1960-рэ илъэсым къыухыгъ. Институтым щеджэзэ усэхэр ытхынхэу ри­гъэжьагъ. Литературнэ кружокэу зыхэтыгъэм ишIуагъэкIэ, усэ зэхэлъхьаным иамалхэр къыIэкIэхьагъэх. Игулъыти игупшысэ шъхьаIэхэри зэтефэхэу, зэдиштэхэу студент ныбжьыкIэр литературнэ-творческэ гъогум техьагъ.

Я 50-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу адыгэ лъэпкъ поэзиемрэ прозэмрэ яхэхъоныгъэ иIахьышIу хилъхьэзэ, Нурет итхыгъэхэр къыхеутых. Усэхэр, рассказхэр, очеркхэр республикэ, район гъэзетхэу «Адыгэ макъ», «Нарт», «Дружба», «Заря», «Гъуазэ», журналхэу «Зэ­къошныгъ», «Жъогъобын» зыфиIохэрэм янэкIубгъохэм къарэхьэх, радиомкIэ къатых.

1961-рэ илъэсым цIыф гъэсагъэхэр зищыкIэгъэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» Хъунэго Нурет зэдзэкIакIоу Iухьи, пенсием окIофэкIэ иIофшIэн фэшъыпкъэу, IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу щылэжьагъ. ИIофшIэгъухэмкIэ щысэтехыпIэу, игугъу шIукIэ, дахэкIэ бэрэ ашIы. Ащ ыгурэ ыпсэрэ етыгъэу, псалъэм псэ къыпигъа­кIэу, иныдэлъфыбзэкIэ илъэс щэкIырэ лъэпкъ гъэзетым зыщылэжьагъэм ыуж Дунэе Адыгэ Хасэм (МЧА) рагъэблагъи илъэсиплIэ Iоф щишIагъ.

Адыгэ тхылъ тедзапIэм Хъунэго Нурет итхылъхэу «Гъэтхэ къэгъагъхэр», «ГущыIэр Iэзэгъу», «ГугъэпIэ нэфхэр» зыфиIохэрэр къыдигъэкIыгъэх. Творческэ гъогоу зытехьагъэм зэрэтепытыхьэрэр, уахътэм иджэмакъэрэ лъэпкъ гумэкIымрэ къызхэIукIырэ итхыгъэхэмкIэ ар ушэтыпIэ шъхьаIэм зэрэнэсыгъэр къэзыгъэшъып­къэжьрэ хъугъэ-шIэгъэ инэу плъытэн плъэкIыщт Урысыем итхакIохэм я Союз 1998-рэ илъэсым зэраштагъэр.

1970-рэ илъэсым тхылъэу «Гъэтхэ къэгъагъхэр» зыфиIоу тхэкIо купмэ яехэр зыдэтым Нурет иусэхэр къыдэхьагъэх. Ахэр: «КIэлэегъадж», «ГъэшIэрэ гушIуагъу», «ЛIымэ ялый», «Бзылъфыгъэм идунай», нэмыкIхэри. Мы тхылъ шIагъор зыгъэхьазырыгъэр ыкIи ащ игущыIапэ зытхыгъэр тхэкIо цIэрыIоу МэщбэшIэ Исхьакъ ары. ГущыIапэм ащ зэрэщыхигъэунэфыкIырэмкIэ, тхылъым дэтхэр, орэд мэкъамэм арымылъхэми, бгъэгум къыщежьэгъэ орэдых. Зибзылъфыгъэ гушъабэ къыдэкIыгъэхэр нэбгыриплI —Хъунэго Нурет, Пэрэныкъо Роз, Емыж МулиIэт, Мэз Щамсэт. Мыхэм ятхакIи, яорэд къэIуакIи, ядунэееплъыкIи зэрэзэфэмыдэу яусэхэри зэтекIых, амакъи зэфэшъхьаф.

Ежь Нурет иунэе тхылъ шъхьафхэм ягугъу пшIын хъумэ, апэу зыцIэ къетIощтыр иапэрэ тхылъэу «ГущыIэр Iэзэгъу» зыфиIорэр ары. Ащ къыдэхьэгъэ усэхэр цикл пчъагъэу зэтеутыгъэх: дунаим сызыкIытетыр; IэкIыб къэралхэм арыс адыгэхэм апай; ащ къыкIэлъэкIо сатыриплIхэр; ным иорэд; синасып; рассказхэр. Мы тхылъым къыдэхьэгъэ усэхэр анахьэу шIулъэгъуныгъэм, шъхьафитныгъэм, шъыпкъагъэм, зэфагъэм, ным игукIэгъу мыухыжь, тинэжъ-Iужъхэр дгъэлъэпIэнхэм яхьылIагъэх.

Рассказхэу «Нысэ», «Ащ анахь илъа­пIэр», «Гур тIо Iабэрэп», «ХэкIыпIэ фигъотыгъ» зыфиIохэрэр адыгэ унэгъо унашъохэмрэ джырэ шIэныгъэмрэ зэрэзэхъулIэхэрэм, нысэмрэ гуащэмрэ язэфыщытыкIэхэм, ныбжьыкIэхэм яшIулъэгъуныгъэ пэрыохъу фэхъурэ шэныжъхэм афэгъэхьыгъэх. ЦIыфым игулъытэ къагъэущэу, узыгъэгупшысэрэ, узыуIушрэ, узгъэ­лъэшрэ кIуачIэрэ акъыл­рэкIэ тхакIом ахэр ыушъа­гъэх.

Ащ итхыгъэхэм шъхьэу афишIхэрэм образ гъэнэфагъэхэр къаты, философие ин акIэбзагъ, уагъэгупшысэ: «ГущыIэр Iэзэгъу», «ГугъэпIэ нэфхэр», «Чэщ жъогъо хэчъэу укъысIугушIоу», «Дунаим сызыкIытетыр», нэмыкIхэри. Поэзие шъыпкъэм ащ фэдэ къэIуакIэхэр инэшан.

УсакIом итворчествэ уасэ фэзышIыхэрэр «ГущыIэр Iэзэгъу» зыфиIорэ тхылъэу 1992-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм къэкIуапIэ фэхъугъэм егъэгумэкIых. Тхылъым къыдэхьагъэх IэкIыб къэралхэм арыс адыгэхэм апае ытхыгъэ усэхэу «Тилъэпкъ тщыгъупшэу тэ тихабзэп», «Шъукъеблэгъэжь», «Псэм псэ фаты», «Адыгэ чIыгужъыр мэшъыгъо», нэ­мыкIхэри. УсакIом илэжьыгъэ цIыфыгу­хэм зэращытIэмырэр непэ тинэрылъэгъу.

Хъунэго Нурет адыгэ жабзэм ибаигъэ зыIэкIэлъ, адыгэ усэ зэхэлъхьакIэм ихудожественнэ амалхэр зиIэрылъхьэ хъугъэ апэрэ усэкIо бзылъфыгъэхэм ащыщ. ЛъэпсэшIоу иIэр усакIом ыгукIэ зэхишIэрэр къызэрэриIотыкIышъугъэр ары. ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, ащ адыгэ шэн-хабзэр рыуигъэшIыкIэу, къекIоу итхыгъэхэм къащеты. Усэу «ЗигъэлъапI уилъэпкъ ихабзэ» зыфиIорэм поэтессэр гъэсэпэтхыдэ шIыкIэкIэ екIолIагъ. ЦIыфым ыгу къэбзэныр, данэм фигъадэу ащ ыбзэ зэрэшъэбэн фаер, ежь ышъхьэ шIоIофэу цIыфыр зэрэзыфэгумэкIыжьэу, къэзыуцухьэрэ цIыф жъугъэми иягъэ аримы­гъэкIэу, шIуагъэ къыхьэу дунаим тетмэ зэрэнахьышIур къыдгуригъаIомэ шIоигъу. ЛъэкIэу цIыфым иIэмрэ иIэнатIэрэ цIыфыгъэр зэрямыпхыгъэр иусэ сатырхэмкIэ къытлъегъэIэсы. ЦIыфыгъэм пэб­гъэуцун мылъку дунаим зэрэтемытыр ащ янэжъ ищысэкIэ къыдгурегъаIо. КъыгъэшIагъэм сомэ темыIэбагъэми, гупыкIы­шхо зэриIагъэр, ар ыгукIэ зэрэбаигъэр, хъоп­сагъоу нэнэжъыр зэрэпсэущтыгъэр къыт­лъегъэIэсы.

Ары, поэтессэм игущыIэ зынэсрэр къыуигъашIэу, нэгум къыкIигъэуцоу, ижъыкIэ тинахьыжъхэр зыфэдагъэхэм тащегъэгъуазэ. Зэрегъапшэ янэжъ зыфэдагъэмрэ джы непэрэ тигъэсагъэхэр зыфэдэ хъухэрэмрэ. Ащ янэжъ мыхъун ымыIоу, ымышIэу зэрэпсэущтыгъэм фэдэу тинепэрэ нахьыжъхэу мылъку угъоин щэхъу зымышIэхэрэри зыдигъэплъыхыжьхэ шIоигъу.

Тхэрэ цIыфым анахь ищыкIагъэр зэрэфаеу бзэр ыгъэIорышIэныр, ащ итарихъ хэшIыкI фыриIэныр ары. Ар къызгурыIозэ тхэрэ усакIом игумэкIхэм адемыгъэштэн плъэкIрэп. Непэ уныбэ из огъоткIэ, уиджыбэ ушъагъэкIэ зи къикIырэп лъэпкъ гупшысэр IэкIыб зы­хъукIэ. Шъыпкъэ, ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыугъоижьи къыхаригъэутыгъэ тхылъиблэу Нарт эпосым фэгъэхьыгъэм ущымыгъуа­зэми ущыIэн, ау неущрэ мафэу лъэп­къым иIэщтыр сыд фэдэщта? Уилъэпкъ игушъхьэлэжьыгъэ имышIыкIэу, уиадыгэ жабзэ пIэкIэзыгъэу сыадыг пIон плъэкIыщта? Джар тиныбжьыкIэхэм агурытымыгъаIо хъущтэп. Джащ фэдэ гумэкIэу къэуцу­хэрэм Нурет итворчествэ чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубыты.

Хъунэго Нурет ипоэтическэ-философскэ гупшысакIэ икъэкIопIэ шъхьаIэхэм ащыщыр ным иобраз ары. Итхыгъэхэм къахэщы ным шIулъэгъоу илъфыгъэхэм афыриIэр. Ащ иушъый макъэ, игукъэбзагъэ, зэхэшIыкIэу ини цIыкIуи апигъохрэр гум екIоу, гуфэбэныгъэ гъунэнчъэм икъэкIуапIэу зэрэщытыр иусэхэм ащыпхырыщыгъ. Ащ фэгъэхьыгъэх иусэ-орэдхэу «Ным иорэд», «Ным игупшыс», «Тянэ Iушъаб», нэмыкIхэри.

Адыгэ лъэпкъым хэлъ шэн-хабзэхэр Нуриет итхыгъэхэм зэращыпхырищрэр къэтIуагъ. Сабыим IэпыIэгъу ептын зэрэфаер, гукIэгъурэ зэхэшIыкIрэ ренэу апэбгъохын зэрэфаер ыкIи зекIокIэ-шIыкIэ дахэхэр кIэлэгъум илъэхъан ягъэгъо­тыгъэныр усакIом ипшъэрылъ шъхьаIэу зэрэзыфигъэуцужьрэр, «Сабыим иунашъо пачъыхьэм иунашъо нахьи нахь лъэшэу» зэрэщытыр къеIо. ТхакIом пIуныгъэ-гъэсэныгъэ мэхьанэ зиIэ итхыгъэ шIагъохэр тикIэлэегъаджэхэмрэ тикIэлэеджакIохэмрэ къазэрашъхьапэхэрэр къэIогъэн фае. Ащ ицIыфыгъэ напэрэ игукъэбзагъэрэ итхыгъэмэ лъэшэу къахэщы, зыщапIугъэ адыгэ унагъом щызэхишIэгъэ, ар зэрапсыхьэгъэ шэн-хабзэхэр иусэ сатырхэм ахэбзагъэх. Джащ фэдэу тхакIом ипроизведениехэм къащиIуатэрэр игупсэ чIыгу идэхагъ, зыщыщ къуаджэм шIу­лъэгъу мыухыжьэу фыриIэр ары.

«О зыр ары къахэсхыгъэр» зыфиIорэ усэм гущыIэ шъабэхэмкIэ шIу ылъэгъугъэм, ыгукIэ къыхи­хыгъэм щыфэусэ:

Нэм къахихырэр псэм илъапIэшъ, О зыр ары сишъыпкъапIэр… О зыр ары къахэсхы­гъэр Огу жъуагъомэ сызахаплъэм. О зыр ары тыгъэ шэплъэу Сэ сигъашIэ гъэр зышIыгъэр.

Усэу «Шъхьагъус» зыфиIорэм гум щышIэхэрэр усакIом мары къызэригъэлъагъорэр:

Сыкъыуаджэ сшIуабэ бдашIэу, СшIыгъэ шхыныр мэучъыIыжьы… Гу лъыптагъа, лъэпэпцIыеу Тэ укIуагъэми, сыгу къыбдакIо…

2003-рэ илъэсым къытырадзэгъэ тхылъыкIэу «ГугъэпIэ нэфхэр» зыфиIорэм къыдэхьагъэх Нурет зэхилъхьэгъэ поэмэхэр, усэхэр, рассказхэр. Мы зигугъу къэтшIырэ тхылъыкIэм фэгъэхьыгъэу зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжьэу Блэ­гъожъ Зул­къаринэ етхы адыгэ хабзэр дышъэ Iуданэу Нурет иусэмэ ахэгъэщагъэу. «Поэт гъэнэфа­гъэу, гущыIэу, псалъэу ышIыщтым фэIэпэIасэу, адыгэм идахэ иусэмэ къахихэу, игущыIэхэр гум хэтIысхьэхэу, пщымыгъуп­шэжьынэу, жэбзэ дахэкIэ игупшысэхэр къыбнигъэсын ылъэкIынэу зэрэщытыр тхылъеджэхэм дэгъоу ашIэ», — етхы Зулкъаринэ.

Апэрэ поэмэу тхылъыр къызэрэзэIуи­хырэр «Нарт кIуачIэ зыхэлъыр уипсалъ» зыфиIоу КIэрэщэ Тембот фэгъэхьыгъэр ары. ТхэкIошхом ехьылIагъэу ыгу къэ­кIыжьхэрэр, ащ ищыIэкIагъэр, ицIыф гъэпсыкIагъэр, адыгэ литературэм, культурэм лъэуж шIагъоу къахинагъэр зэгъэ­фэгъэ-зэгъэпэшыгъэ псалъэкIэ усакIом тапашъхьэ къырегъэуцо. Джащ фэдэу гум екIоу къэIокIэ псыхьагъэхэмкIэ Тембот цIыфыгъэ дахэу хэлъыгъэхэр, игъэ­кIо­тыгъэу Хъунэго Нурет къыгъэлъэгъуагъ.

Хъунэго Нурет лъэшэу арэгушхо тилъэпкъ зыIэтыгъэ, зэлъязгъэшIэгъэ тхакIоу КIэрэщэ Тембот, усакIоу Бэрэтэрэ Хьамидэ афэдэхэм. Ахэм алэжьыгъэм уарыгъозэныр зэрэапэрэ пшъэрылъыр тыгу къегъэкIыжьы. ШIэныгъэм, шIэжьым защыбдзые зэрэмыхъущтыр итхыгъэ къыщеIо.

Поэмэу «ХыефэкIод» зыфиIорэр репрессиехэм ялъэхъан агъэкIодыгъэхэм яхьылIагъ. Лъэуж гуиххэр къэзыгъэнэгъэ лъэхъанэу усакIом ыгу къэкIыжьрэр макIэп. Ащ етхы дунэе зэокIхэм «шыблэр» зэогъэ чъыгхэм афэдэу адыгэ унэгъо хыехэр зэрагъэгуIэщтыгъэхэр. Куоу гупшысэрэ цIыф губзыгъэхэр, лIыгъэрэ цIыфыгъэрэкIэ псэущтыгъэхэр къыздимыкIыжьын чIыпIэ зыщащэрэ лъэхъанэу зэрэщытыгъэр ащ итхыгъэхэм къащеIуатэ.

Хъунэго Нурет ищыIэныгъэ гъогурэ итворчествэрэ афэгъэхьыгъэу тхакIохэм, литературоведхэм, шIэныгъэлэжьхэм, сурэтышIхэм, журналистхэм атхыгъэхэр гъэзетхэмрэ журнал зэфэшъхьафхэмрэ къащыхаутыгъэх. Мыщ пыдзагъэу къэтIон зэдзэкIын Iофми ишъыпкъэу Нурет зэрэпылъыгъэр, общественнэ IофшIэнхэми чанэу зэрахэлажьэщтыгъэр.

ШIушIагъэрэ IэшIагъэрэ кIодырэп, Хъунэго Нурет илъэпкъ, ихэку, къызщыхъугъэ къуаджэр, къызхэкIыгъэ лIа­къор ыгъэбжьышIоу псэугъэ.

«Дунаим къытехъуагъэу, ащ емыхыжьын цIыф щыIэп», — аIо адыгэмэ. Ыныбжь илъэс 84-м итэу Хъунэго Нурет 2013-рэ илъэсым шэкIогъум и 23-м идунай ыхъо­жьыгъ. Ар опсэуфэ адыгабзэм иамал инхэр къызфигъэфедэзэ цIыфыгъэ напэр зыгъэдэхэрэ илъэпкъ шэн-хабзэхэр ыгъэ­лъапIэзэ тхагъэ, адыгэ литературэм ибайныгъэ хигъэхъуагъ, лъэпкъыр щэIэфэ итхыгъэхэр гъашIэм хэкIокIэщтхэп.

ШЭКIО Мир.