Чыжьэрыплъэ кIэлэегъадж, шIэныгъэлэжь

ЩыIэныгъэм цIыф зэфэшъхьафхэр тигъашIэ къыхещэх, лъэуж зэфэмыдэхэр къыхаре­гъахьэх. Зыр — блэгъэныгъэ-IахьылыгъэкIэ тпэблагъэ мэхъу, адрэм ныбджэгъуныгъэр дэтэгъашIо, е IофшIэным зэгъогогъу тешIы.

Пэнэшъу Уцужьыкъо иIофшIакIэкIэ, игъэхъагъэ­хэмкIэ къылэжьыгъэ цIэ лъапIэхэр иIэх: «Отличник народного образования», «Заслуженный деятель науки Республики Адыгея», «Заслуженный работник высшей школы РФ», Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо тын наукэмкIэ илауреат.

КIэлэегъаджэм ифэмэ-бжьымэ зытемыт, зигъашIэ щыщ мыхъугъэ щыIэп сIомэ сыхэмыукъонэу сэгугъэ. НэмыкI­хэм афэмыдэу ахэм тигъашIи, тищыIэныгъи, тидунэететыкIи бэкIэ япхыгъэхэу мэхъу.

КIэлэегъаджэр КIэлэегъэджэ шъыпкъэ зышIырэр ишIэныгъэ закъоп — ар апшъэкIэ щытын фаеми, ащ ригъа­джэрэм идунай рилъэ­гъукIын ылъэ­кIэу, чыжьэрыплъэу, гукIэ Iоф гъэнэфагъэм рипхы­шъоу, фищэшъоу щытын фае. Ащ фэдэ КIэлэегъэджэ шIагъохэу сигъашIэ щыщ хъугъэхэм ащыщ Пэнэшъу Уцужьыкъо.

«Ар хэт?» ыIони адыгэ литературоведением игъэхъагъэхэм алъыплъэхэрэм, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым (джы университетым) щеджагъэ­хэм, джырэ еджакIохэми къахэкIыщтэп. Студентхэм шIу алъэгъурэ кIэлэегъадж, пащэ. Адыгэ литературоведением, критикэм иуцун, игъэхъагъэхэм иIахьышIу ахэзылъхьэрэ шIэныгъэлэжь. Пэнэшъу Уцужьыкъо филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, научнэ IофшIэгъабэхэм яавтор.

*** Непэ фэдэу къэсэшIэжьы 1997-рэ илъэсым университетыр къэсыухыгъэу, аспирантурэм чIахьэхэрэм сяхъуапсэу, ащ епхыгъэ Iофыгъохэм сакIэупчIэзэ, Пэнэшъу Уцужьыкъо адыгэ пшъэшъэ­жъыехэм, кIалэхэм ащыщэу иеджэн лъызгъэ­кIуатэ, научнэ Iофым пыхьан зимурадхэм ащыщ Iоф дишIэ шIоигъоу ыIуагъэу ыIуи ХьакIэмыз Мирэ сызэрэрищэлIэгъагъэр (литературэмкIэ сыригъэджэнэу синасып къыхьыгъэп, ригъа­джэхэрэм игугъу зэрашIэу зэрэзэхэсхыщтыгъэм фэшъхьафэу сшIэщтыгъэп). Щхыпэ макIэр ыIупэу, «дэгъу, ащ фэдэ гухэлъ иIэмэ Iоф тшIэн, темэр дгъэ­нэ­фэн» зыщиIогъэ мафэм щегъэжьагъэу синаучнэ гъогу икъежьапIэ Iуты хъугъэ, упчIэжьэгъу научнэ Iэшъхьэтет сфэ­хъугъ. Илъэсхэм къакIоцI зэрисшIыкIыгъэмкIэ цIыф рэхьат, ау щыIэныгъэм, шIэныгъэм къахэхъухьэрэ, къахэхьэрэ кIэу зылъыIэ­сын, зызщиушэтын, иIахь зыхилъхьан фаехэмкIэ гумызагъ. ГущыIэрыеп, къыIо­рэр макIэу, нафэу, рэхьатэу, ау цыхьэ зыфыуигъэшIэу мэгущыIэ. ИгущыIэ фэмышъыпкъэу пчэгум къыринэрэп, бырсыр пылъэп. Диссертацием Iоф дасшIи, кIэм фэкIуагъэу къэзгъэшъыпкъэ­жьын зэхъум (зэкIэри зэлъызыIыгъырэ, зыхэтырэ гумэкIым, цыхьэ зыфэ­мышIы­жьыгъэ­ным сэри сыкъаухьагъэп) игущыIэхэм кIочIэ лые къысхалъхьагъ: «О уиIофшIагъэ ощ нахь дэгъоу зыми ышIэрэп». А мэфэ закъор арэп, непи сыд фэдэ Iофыгъо езгъажьагъэми сыгукIэ зыдэс­Iыгъ: щыIэ еплъыкIэхэм защыбгъэ­гъозэн, уяджэн, шIэныгъэ гъэнэфагъэхэм уакъып­къырыкIын фае, ау, зэкIэми аштэщтми-амыштэщтми, о уиеплъыкIэ, уизэхашIэхэр ахэлъын фае.

*** Пэнэшъу Уцужьыкъо Теуцожь районым ит къуаджэу Къунчыкъохьаблэ 1945-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 10-м къыщыхъугъ. Еджэныр къоджэ еджапIэм щыригъэжьагъ, Адыгэ еджэпIэ интернатым къыщиухыгъ. Ар дэгъу дэдэкIэ къызеух нэуж, 1964 — 1968-рэ илъэс­хэм Адыгэ къэралыгъо педагогическэ институтым филологиемкIэ ифакультет щеджагъ. Тыдэми зыгорэм щеджэни апшъэрэ шIэныгъэ иIэн закъор арэп Пэнэшъум зыдиIыгъыгъэр. ЗычIэхьащтыр гъэнэфэгъагъэ — литературэм фишIыгъэ шIулъэгъуныгъэм зыдищэрэр, ащкIэ ишIэныгъэхэм защыхигъэхъон ылъэкIыщтыр мы факультетыр ары. ИкIэлэгъум къыщегъэжьагъэу литературэм кIочIэ инэу хэлъыр зэхишIагъэу, тхъагъо хигъуатэу пыщагъэ хъугъэ. Ар зыпкъ къи­кIыгъэр литературэмкIэ икIэлэегъэ­джагъэу Цуамыкъо ФатIимэт, ащ исэнэхьат хэшIыкIэу фыриIэмрэ кIэ­лэ­еджакIохэр зылъищэнхэ ылъэкIэу къэ­IотэкIэ-гурыгъэIуакIэу IэкIэлъыгъэ­хэмрэ ары. «ШIэныгъэу къытатыгъэхэм, дунэезэхашIэу къытхалъхьагъэхэм гъогу­бэхэр къытфызэIуахыщтыгъ. Джы къыз­нэсыгъэми Цуамыкъо Фатимэ иурокхэр сщыгъупшэжьыхэрэп, ахэм сызэраумэхъыгъэу литературэм сыфэщагъ, шIу сэлъэгъу, ежь кIэлэегъаджэри сищысэтехыпIэу сиIофшIэн сэгъэпсы», — еIо Пэнэшъу Уцужьыкъо.

Институтыр дэгъу дэдэкIэ къызеухы ыуж, Тбилиси аспирантурэм щеджагъ. Ащ щеджэфэ диссертационнэ IофшIа­гъэм игъэхьазырын игъо фифагъэу, къыщегъэшъыпкъэжьы. Илъэс 27-рэ нахь зымыныбжь кIалэм шIэныгъэ куухэр IэкIэлъхэу, филологие наукэхэмкIэ кандидат хъугъэу къегъэзэжьы ыкIи 1971-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэ­егъэджэ институтым иIофшIэн щырегъа­жьэ, ар ищыIэныгъэ щыщ шъыпкъэ мэхъу. КIэлэегъадж, кафедрэм ипащ, декан — факультетым итарихъ пытэу хэуцуагъ. Ащ дакIоу лъэпкъ литературоведениеми еплъыкIэ, ушэтын шIыкIэ гъэнэфагъэ зыдэзыIыгъ кIуачIэу къы­хэхьэ. Идиссертационнэ IофшIагъэ зыфэгъэхьыгъагъэр КIэрэщэ Тембот итворчеств ары. ТхакIом итворчествэ анахь игъэкIотыгъэу лъэпкъ литературоведением къыщыгъэлъэгъуагъэхэм ащыщ, ау научнэ «хыорым» хэмыгъощахьэу, творчествэм изэхэфынкIэ ежь игъогупэ Уцужьыкъо къегъоты. «О мастерстве Тембота Керашева» зыфиIорэр шIэныгъэлэжьым иапэрэ тхылъ, ары диссертациеми лъапсэ фэхъугъэр. Тхы­лъыр гъэшIэгъоны къэзышIырэр ушэтакIом къыIэтырэ Iофыгъохэм къызэригъэшъыпкъэжьырэ фактэу къыхьыхэрэр, зэгъэпшэн шIыкIэм тетэу творчествэм хэлъ эволюциер къэзэригъэнафэрэр ары. Тхыгъэхэм япоэтикэ, художественнэ методымрэ стилымрэ, философскэ гупшысэу ахэгъэкIухьагъэр, «IэпэIэ­— сэ­ныгъ» зыфэпIощтым екIолIакIэу иIэ— хэр — зэкIэми Пэнэшъу Уцужьыкъо ынаIэ атырегъэты. Мы IофшIагъэмкIэ шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэм апэрэу тилитературнэ шIэныгъэкIэ мыщ фэдэ Iофыгъохэр егъэуцух: темэмрэ IэпэIэсэныгъэмрэ, текстым писателым Iоф зэ­рэдишIэрэр, лексикэмрэ гущыIэухы— гъэ псэумрэ. КIэращэм итхэн Iоф хабзэу хэлъхэр икъоу зэгъэшIэгъэнхэмкIэ мы тхылъ цIыкIур гъэхъэгъэ ин хъугъэ.

Ащ къыкIэлъыкIуагъ литературнэ-критическэ статьяхэр зыдэхьэгъэ тхылъэу «Традициехэмрэ амалыкIэхэмрэ» (1984). Авторым гущыIапэм пшъэрылъыр къы­щегъэнафэ: «Зы лъэпкъ литератур тиIофшIагъэ зыфэгъэзагъэр, ау адыгэ литературэм гъогу зэфэшъхьафхэр къызэ­рикIугъэр къыдэтэлъытэ, а гъогур социалистическэ реализмэм зэрепхыгъэр ыкIи ащ къызэрэпкъырыкIыгъэр къыхэдгъэщымэ тшIоигъу». Статьяу «Апэрэ лъэбэкъухэм» адыгэхэм ятхыгъэ литературэ щыIэ зэрэхъугъэр, фольклорыр иIэубытыпэу хахъохэм ягъогу игъорыгъоу зэрэтеуцорэр къыщегъэлъа­гъо. ШIэныгъэлэжьым инэплъэгъу ри­гъэкIырэп «къэхъугъэкIэ» тхыгъэ литературэм темэхэр, художественнэ къэгъэлъэгъуакIэхэр джыри «зэрэщыхъыбэигъэхэр». «ЩыIакIэм зэхъокIыныгъэ инхэр щэхъух. Ахэр зэфихьысыжьын, поэтическэ гупшысэ ин хэлъэу къыгъэлъэгъон литературэу уцурэ къодыем зэримылъэкIыщтгъагъэр гурыIогъуаеп. Ащ фэдэ пшъэрылъи а лъэхъаным писатель ныбжьыкIэхэм зыфагъэуцущтыгъэп. ЩыIакIэр зэблэхъугъэ зэрэхъугъэр, цIыфым шъхьафитныгъэ зэригъотыгъэр, блэкIыгъэ псэукIэжъым къыкIэныгъэ хабзэхэм уябэнын зэрэфаер — джары яорэд зыфэгъэхьыгъагъэр», — етхы ушэтакIом. ЕгъэжьэпIэ лъэхъаным щыкIэ­гъэ шъхьаIэу иIагъэмэ ащыщ (анахь шъхьаI пIоми хъущт) цIыфым иIэкIоцI дунай, ащ ипсихологие тэрэзэу конфликтым джыри зэремыпхыгъагъэр. Щэч хэмы­лъэу ащ конфликтым изэшIохыни къыщигъакIэщтыгъэ. Ащ тетэу Пэнэшъу Уцужьыкъо лъэпкъ литературэм ихэхъо­ныгъэ гъогу рыплъэзэ, «ЛъэгапIэхэм якIурэ гъогухэм» зэфэхьысыжьэу къащыфакIо я 60-рэ илъэсхэм лъэпкъ литературэм илъэгапIэхэм зыкъызэрагъэнафэрэм. Джы адыгэ литературэм хахъо ышIыгъ. ТхакIохэм темэ зэфэшъхьафхэр къаIэтых, жанрэм ыкIи стилым ылъэныкъокIэ амал гъэшIэгъонхэр къагъотых, характерыр нахь куу, нахь гъэ­шIэгъон ашIы.

1990-рэ илъэсым Пэнэшъу Уцужьыкъо филологие шIэныгъэхэмкIэ докторыцIэр къылэжьыгъ. «Типологические связи и формирование художественно-эстетического единства адыгских литератур» — ары докторскэ къэгъэлъэгъон темэ инэу зыдэлэжьагъэр, лъэпкъымкIэ зэпэблэгъэ литературэ ныбжьыкIищмэ — адыгэ, къэбэртэе ыкIи щэрджэс литературэхэм — ятипологическэ зэпхыныгъэхэр анализ шIыгъэнхэр ары пшъэ­рылъ шъхьаIэу зыфигъэуцужьыгъа­гъэр. Типологическэ зэгъэпшэным тетэу литературэм хэхъухьэрэ-хэшIыхьэрэ зэхъо­кIыныгъэхэр, хахъохэр къэбгъэлъэ­гъоныр, зэхэпфыныр литературоведением изы упчIэ инхэм, хьылъэхэм ащыщ. Нафэ зэрэхъурэмкIэ, упчIэхэм якуугъэ, яшъомбгъуагъэ икъигъэлъэгъукIынкIэ зыпкъ имытырэ, хахъо зышIы зэпытырэ литературнэ процессым хэшIыкI ин фы­уиIэн фае.

Диссертационнэ темэм икуугъи, къы­зэрэзэIухыгъэри къыхигъэщэу филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Грузием шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэмрэ литературэмрэкIэ иакадемик-секретарэу Г. Ш. Цицишвили етхы: «Мэхьэнэ гъэ­нэфагъэ иIэу щыт адыгэ литературэхэм зэкIэ советскэ литературэм щыщ Iахьэу къызэратегущыIагъэр. …Сэ сызэре­плъырэмкIэ, Пэнэшъу У. М. идессертацие лъэпкъыбэмэ зэдыряе советскэ литературэм итарихъ инэу ахэуцощт. Ар зытхыгъэм ученэ степенэу филологическэ шIэныгъэхэмкIэ докторыр фэгъэшъо­шэгъэныр игъо шъыпкъэу сэлъытэ» (Адыгэ макъ,14.08.1991). Диссертациер тхылъ шIыгъэу 1990-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ, етIанэ 1995-рэм адыгабзэкIэ «Зы лъапсэ къикIыгъэхэр» ыIуи зэридзэ­кIыжьыгъ.

«Литература изменяющегося мира» (2000) зыцIэ тхылъым, ыпэхэрэм ялъы­тыгъэмэ, теорием епхыгъэ гурыIоныгъэ­хэм, Iофыгъохэм нахь игъэкIотыгъэу чIыпIэ щаубыты, «джырэ литературэми» нахь фэгъэзагъ.

ШIэныгъэлэжьыр литературэм исыд фэдэрэ Iофыгъо дэлэжьагъэми, къызыпкъырыкIырэр ар щыIэныгъэм игъунджэу зэрэщытыр, ихахъуи илъэгапIэхэри общественнэ ыкIи историческэ хъугъэ— шIагъэхэм зэряпхыгъэр ары. Адыгэ литературэр изакъоу щыIэп, хэгъэгу литературэ процесс иным изы лъэбанэу щыщ, лъэпкъ нэшэнэ къэIокIэ-къэгъэлъэ­гъуакIэхэр, хабзэхэр къыдэлъытагъэхэу ащ типологическэу епхыгъ.

Пэнэшъу Уцужьыкъо научнэ конференцие зэфэшъхьафхэм чанэу ахэлажьэ, ежь ипащэу илъэситIу пэпчъ Адыгэ къэралыгъо университетым лъэкъ зэфэшъхьафхэр зыхэлэжьэрэ конференциеу «Кросс-культурное пространство литературной и массовой коммуникации» зыфиIорэр щызэхащэ, ащ иматериалхэмкIэ тхылъхэр къыдагъэ­кIыжьых. ВАК журналхэм ахэхьэрэ «Вестник АГУ»-м ифилологие сериекIэ пшъэдэкIыжь зыхьырэ редактор.

Кадрэхэм ягъэхьазырын ишъыпкъэу дэлажьэ. Литературэмрэ фольклорымрэ япхыгъэ диссертационнэ советым ипащ, ар уахътэм диштэу зэрэлэжьэщтым пылъ, къыщагъэшъыпкъэжьырэ IофшIагъэхэм якъыхэхын пшъэрылъ инэу егъэцакIэ. Ежь янаучнэ Iэшъхьэтетэу кандидатскэ, докторскэ диссертациехэри аухьазырых, къагъэшъыпкъэжьых.

Пэнэшъу Уцужьыкъо иIофшIакIэкIэ, игъэхъагъэхэмкIэ къылэжьыгъэ цIэ лъа­пIэхэр иIэх: «Отличник народного образования», «Заслуженный деятель науки Республики Адыгея», «Заслуженный работник высшей школы РФ», Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо тын наукэмкIэ илауреат.

Хьалэлэу, ау пытагъэ зыхэлъ лъэ­бэкъухэмкIэ ищыIэныгъэ гъогу екIу. IофшIэныр сыдигъуи Iэпэдэлэл ышIырэп, шъхьашъорыкIоу ышIэрэр ышIэрэп, сыд фэдэ IофкIи цIыфым пшъэдэкIыжь зэриIэн фаер щыгъупшэрэп, зыдэлажьэхэрэми, ригъаджэхэрэми ар агурегъаIо.

Пэнэшъу Уцужьыкъо сызэрыгушхорэ, лъытэныгъэ зыфэсшIырэ КIэлэегъадж. Сэщ фэдабэу зигъашIэ щыщы хъугъэ «инаучнэ сабыйхэм» зэкIэми ацIэкIэ ныбжь дахэу иIэ хъугъэмкIэ сыфэгушIо. Псауныгъэ пытэ иIэу гъэшIэ гъогу кIыхьэ къыкIунэу фэсэIо.

Шэуджэн Тэмар. АРИГИ-м иIофышI.