Илъэси 4-рэ кIогъэ зэожъ жъалымым къытишIэн ылъэкIыщтэу зыгорэ къыгъэнагъэп. Ащ фэдиз илъэсхэм ныхэр акъохэм апаплъэхэу, акъохэр ныхэм афэплъызхэу, хъулъфыгъэхэр – тыхэр, тыжъхэр, анэ акIыбкIэ щыIэу къызэранэкIыгъэхэм афэгумэкIхэу, ашъхьэ къырыкIощтым ыгъапэхэу, етIанэ зэо плъыр-стырхэм зыкъызаIэтыкIэ, зэкIэ ягухьэгужъ зэрафэамалэу пыим тыраунакIэу а уахътэр къахьыгъ.Зыпсэ зытыгъэхэр бэдэд, заом ифронт зэфэшъхьафхэм аIутыгъэхэу, ау псаоу къэнагъэ­хэм къиныбэу апэкIэкIыгъэм ыгъэнэшхъэй-чэфынчъэхэу ягъа­шIэ къахьыгъ. Ухэтми, къи­ным уIумыкIэнэу Тхьэм уелъэIу, псэр изыкIыкIырэ хьазаб щэчыгъуаеба заор… Лъыр псэу щы­чъагъ Хэгъэгу зэошхом. Ащ хэкIодагъэхэм япчъагъэ миллион 27-рэ фэдизэу непэ къалъы­тэми, ащ хэзыгъабэ зэриIэри тэшIэ. Ау сыдэу пшIына?! ТхьамыкIагъор упчIэжьырэп, узэ­ригъажэрэп: къыпфэкIо, къып­текIуатэ, урикIыкIыпэнкIэ мэ­уцу… Ау мыуцурэр къиуцукI IокIэ; жъалымыгъэм, зэфэнчъа­гъэм акIыIу шIур къэхъу — Iотэжьыгъор къэсы. Советскэ народым Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызщыдихыгъэр жъоныгъуакIэм и 9-м илъэс 75-рэ мэхъу.

Мамырныгъэр, шъхьафитыныгъэр, гушIуагъор тэзгъэгъоты­жьыгъэхэ тидзэкIолIхэм щыт­хъур адэжь. Псэр атызэ, напэр ащэфыгъ. Сыд фэдэрэ лъэхъани лIыхъужъныгъэм чIыпIэ щыриIэба!

Родинэу — ным фэшъыпкъагъ

Сабыир къэхъу дунаим инэф зэIуигъэкIотэу: лъэпкъыр, ны-тыхэр, цIыф гупсабэр егъэнасыпышIох.

Мэщхы, машхэ, мэчъые. Загъори зыфаер къаригъашIэу мэгъы, мэтIысы, мэуцу, макIо. ЕтIанэ, ошIэ-дэмышIэу, «нан», «пап» зэриIорэм шIокIышъ, къэгущыIэ.

Нэрэ-Iэрэм къэхъу, зыкъеIэты. ЕджапIэм апэрэу макIо, сэнэхьат зэрегъэгъоты. Ежь илэгъу пстэумэ афэдэу щыIагъ Иван Чучвага. Илъэс 23-рэ икъупэрэп къыгъэ­шIагъэр, Хэгъэгу зэошхом иплъырыпIэ хэтыгъ, ныбжьыкIагъэми, лIыгу кIоцIылъыгъ, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ.

И. И. Чучвага зэо лъэхъаным летчик-IэпэIэсэ цIэрыIоу зыкъэзгъэлъэгъуагъэхэм ащыщыгъ. Ихэгъэгу фыриIэ шIулъэ­гъур, шъыпкъагъэр изэокIэ-зекIуа­кIэкIэ къыушыхьатыгъ.

Иван Чучвага игугъу къэтшIын фаеу зыкIэтлъытагъэр ар Адыгэ хэкум, адыгэ чIыгум, Красногвардейскэ районымкIэ селоу Новосевастопольскэм жъоныгъуакIэм и 22-м, 1920-рэ илъэсым къыщыхъугъэу зэрэщытыр, зэрэтичIыпIэгъур, илIыгъэ шапхъэкIэ янэ-ятэхэм ыкIи игупсэ Адыгеим ацIэ зэриIэтыгъэр, лIыгъэшхо зэрэхэлъы­гъэр, лIыхъужъныгъэ ин зэрэзэрихьагъэр ары.

КIалэр мэкъумэщышIэ унагъо щапIугъ. Янэу Евдокия Филипп ыпхъумрэ ятэу Иван Кузьмич ыкъомрэ Iофыр икIасэу, чIыгур илъапIэу апIугъ. КIэлэIэтахъор IупкIэу, еджэныр икIасэу, сыдрэ Iофи ыIэ екIоу къэтэджыгъ.

Селом дэт класси 7 еджапIэр къызеухым, Краснодар дэтыгъэ педтехникумым щеджагъ, 1939-м къыухыгъ. Гъунэгъу селоу Белосельскэм дэт еджапIэм, ащ ыужым игупсэ Новосевастопольскэ гурыт еджапIэм кIэлэегъаджэу Iоф ащишIагъ. 1940-рэ илъэсым дзэ къулыкъум кIуагъэ ыкIи дзэ-авиационнэ училищым щеджагъ. И. Чучвага сыдигъуи летчик хъуным кIэхъо­псыщтыгъ ыкIи ар къыдэхъугъ. Пилот-сержантыр Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, Сталинград фронтыр ошъогумкIэ къэухъумэгъэным фэгъэзагъэ хъугъэ, я 651-рэ къеутэхэкIо авиационнэ полкым ия 102-рэ дивизие хэтыгъ. Летчик ныбжьыкIэм къухьэлъатэхэу «И-15», «И-153» арысэу пшъэ­рылъ зэфэшъхьаф инхэр егъэца­кIэх, аузэ ошъогу заохэм ахэлэжьэн ухьазырныгъэр егъоты. Иван Чучвага ышIэрэм гуетыныгъэ фыриIэу иIэпэIэсэныгъэ хигъахъощтыгъ, къухьэлъатэр зэо чIыпIэхэм зэращыбгъэIорышIэщтыр дэгъоу къыIэкIэхьэ, дзэ пшъэрылъ зэфэшъхьфхэри шIокI имыIэу сыдигъуи къызэрэщыгугъыхэу зэшIуехых. Ащ елъытыгъэу иIоф­шIэгъухэми командирхэми шъхьэ­кIэфэныгъэшхо къыфашIыщтыгъ, комсомольскэ организацием исекретарэу хадзы­гъагъ, партием хэхьанэу къагъэлъэгъо­гъагъ.

Апэрэу Иван Чучвага летчик-истребителэу зызилъытэжьы­гъэр бэдзэогъум и 12-м, 1942-рэ илъэсыр ары, апэрэ зэо лъэ­бэкъур джащыгъум ыдзы­гъагъ. Сталинград дэжь зэошхо зэпымычыжьхэр щыкIощтыгъэх, зэпыуи, зэпычи ямыIэу, зым ыуж адырэр итэу, огум ибыбэщтыгъэх, фашист самолетхэр къыраутэхыщтыгъэх. Иван Чуч­вага изэо текIоныгъэхэм япчъа­гъэ джащыгъум апэрэу къызэ­Iуихыгъ пыим исамолет къыриутэхи. Ащ ыуж зэо зэфэшъхьафхэм пый бомбардировщикхэм апэшIуекIуагъ, язэуагъ. Анахьэу къызахэщыгъэр зыхэт­хэм 1942-рэ илъэсым, шышъхьэIум и 13-р ары. Фронтым иштаб ипшъэ­рылъ-унашъокIэ И. И. Чучвага пыим къыухъу­рэигъэ я 229-рэ щэрыон дивизием икомандование шъэф пакетыр IэкIигъэхьан фэягъэ. Ежь ыпэкIэ агъэкIогъэгъэ старшэ лейтенантэу С. Ф. Подлепенскэр къыраутэхыгъ. Iофы­шхо ыпшъэ къызэрэралъхьагъэр, ащкIэ къызэрэщыгугъыхэрэр штабым къикIыгъэ подполковникым къыриIуагъ, ауми зыфэсакъыжьынэуи, псаоу къыгъэзэжьынэу къыфигъэпытагъ. Летчикым бэ гукIэ зэпищэчыгъэр, тидзэхэу пыим къыдзыхьагъэхэм, ауми псэемыблэжьэу заохэрэм, сыд ишIыкIэми гъогу афыпхырытхъугъэныр, ар гу­хэлъ къодыягъэп, гъэцэкIэн-ушэтыпIэ къин дэдагъ. Ауми И. Чучвага зиIэтыгъ, сыд ишIыкIэми фашистхэм ямэшIотхъуабзэ машинэр пхыритхъугъ. Къинышхор джы ыпэкIэ къэтыгъ. Ежь имурад зэшIуихыным паекIэ, пый къу­хьэ­лъатэу огур зэлъызыIыгъы­хэм изакъоу апэшIуекIон фэягъэ, пый истребителитIу къыриутэ­хыгъ, етIанэ ятхьэгъэпцIэкIыгъ, машинэр ытIупщыгъ утэралъэу фэмыгъэIорышIэжьышъурэм фэдэу. ЧIыгум зыщынэсыным Чучвага самолетыр къызэтыригъэуцожьыгъ, тIысыпIэ фэхъущтым лъыхъоу. Мычыжьэу къы­щыогъэ снарядым машинэр макIэу ыгъэфыкъуагъ ыкIи пилотыр къыуIагъ, ау зэрэрихъу­хьагъэу тIысыгъэ ыкIи ипшъэ­рылъ ыгъэцэкIагъ. Чучвага джы къыгъэзэжьын фэягъ. Ар хьылъэ хьазырыгъ: ышъхьэ пхыгъагъэ, ыбгъэу къауIагъэр узыщтыгъэ. Ау зэрэщытэу самолетыр къы­фы­жьыгъ. Пчыхьэшъхьэпэ шIункIэу къэкIуатэрэр IэпыIэгъу къыфэхъугъ. Тиехэм къафэкIожьзэ, джыри бгъэшхъо лIыбланэм щэ тэкъуафэр къытефагъ. Сыд ишIыкIэми, ар къин дэдагъэми, шассир зыIэкIимытIупщэу Чучвага титIысыпIэ къэсыжьи, гъо­нэ-санэ хъугъэ истребителыр «ныбэкIэ» къыгъэтIысыгъ. Иакъыл къызэкIожьым, штабым щыIагъ. Ащ ыуж тидзэхэр чIыпIэ къиным къикIыжьыгъэх.

Бгъэшхъо бланэу И. И. Чучвага зэо быбыгъуи 196-рэ ышIыгъ. Ежь ышъхьэкIэ пый самолет 16 къыриутэхыгъ.

ГухэкIми, Иван Чучвага ТекIоныгъэшхом и Мафэ нэсыгъэп, ичIыпIэ гупсэхэм, иунагъо къахэхьа­жьынэу хъугъэп. Гъэтхапэм и 12-м, 1943-рэ илъэсым ошъогу зэо лъэшэу станциеу Купянск-Сертировочная ышъхьагъ щыкIуагъэм, иныбджэгъу IэпыIэгъу фэхъузэ, ежьыр хэкIодагъ.

ЛIыхъужъныгъэу къыхэфа­гъэм, лIыгъэу зэрихьагъэм апае СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ шышъхьэIум и 24-м, 1943-рэ илъэсым летчикэу И. И. Чучвага зыщымыIэжьым ыуж «Советскэ Союзым и Лыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфаусыгъ. ЛIыхъужъыр зыщагъэтIылъыгъэр Харьковскэ хэкум и Купянскэ район ит селоу Купянскэр ары.

ТичIыпIэгъоу, капитанэу, ЛIыхъужъэу И. Чучвага ишIушIагъэ цIыфхэм ащыгъупшэрэп, ишIэжь агъэлъапIэ. Чучвага иселоу Ново-Севастопольскэм дэт еджапIэм лIыхъужъым ыцIэ ехьы, ащ ибюст-саугъэт еджапIэм ыIупэ щагъэуцугъ. Къалэу Купянскэ изы урам Иван Чучвага ыцIэ ехьы, къэлэдэс пэпчъ ар къыуиIонэу ешIэ. Къалэу Москва ТекIоныгъэм ипаркэу дэтым Хэгъэгу зэошхом Щытхъум и Гупчэ музей изал ЛIыхъужъым ыцIэ дышъэ хьарыфхэмкIэ щытегъэчъыкIыгъ.

МАМЫРЫКЪО Нуриет.