Лъэпкъ музыкальнэ эстрадэр къыздежьэгъэ Шъэожъ Розэ ымакъэ лъэхъан псэум епхыгъ. «СинэшIуцIэ дах», «О унитIу», «Сикъуадж», «Нысэм ищыгъынхэр нысэм ерэлажь», «Уи «Волгэ» фыжьи сыфаеп» — бэ орэдэу тамэ зэритыгъэр. Непэ ахэр къаIоу зызэхэпхыкIэ, лъэхъаным иджэрпэджэжьхэу Розэ ымакъэрэ иорэд къэIуакIэрэ унэгу къыкIэуцох.

«СызэцIыкIум, — къеIотэжьы Розэ, — сыбыбэу бэрэ пкIыхьапIэ слъэгъущтыгъэ, арыти, летчик сыхъунэу сыфэягъ».

1930-рэ илъэсым мэлылъфэгъу мазэм и 1-м Розэ Джамбэчые къыщыхъугъ, Айщэт цIэу фаусыгъ. Пшъэшъэжъые нэ­шIошI цIыкIоу нэкъокъуалэу къэтэ­джы. Дахэр зэхишIэщтыгъэ, ар зыблихынэуи фэягъэп. Ягъунэгъу пшъэшъэжъые цIыкIоу зыдэджэгурэм РозэкIэ зэреджэ­хэ­рэм ехъуапсэщтыгъ, ыцIэ шIодэхагъ. Игъо къэси гурыт еджапIэм зычIахьэм РозэкIэ заригъэтхыгъ. Джарэущтэу Розэ зыкIэхъопсыщтыгъэ цIэр зыфеусы.

Макъэ зэриIэр Розэ зишIа­гъэр Мыекъуапэ дэт кIэлэегъэ­джэ училищым зычIахьэр ары. Пениер языгъэхьыщтыгъэ Павел Рублевскэмрэ музыкэр языгъа­шIэщтыгъэ Алексей Полянскэмрэ ымакъэ дахэу, къабзэу къызэрэIурэр къыщыхагъэщы­гъагъ. Училищым хорэу щызэхащагъэм орэдыр къыхидзэу хорым ыпэ рагъэуцогъагъ. «А лъэхъаным, — еIо Розэ, — адыгэ композиторхэр тиIэу орэдхэр атхэу щытыгъэп. Совет хабзэм игъэуцун фэгъэхьыгъэ патриотизмэ ин зыхэлъ урыс орэдэу щыIагъэ­хэр адыгабзэкIэ зэдзэкIыжьыгъэ­хэу къатIощтыгъэх. НахьыбэрэмкIэ ахэр зэзыдзэкIыжьыщтыгъэ­хэр тхакIохэу Жэнэ Къырымызэрэ Пэнэшъу Сэфэррэ».

Игупсэр Джамбэчый

Розэ мэкъэ дахэ зэриIэр езгъэджагъэхэм ашIэщтыгъ шъхьа­ем, тыдэ бгъэкIон?.. Орэд къызыщыпIон IофшIапIэ а лъэхъа­ным хэкум итыгъэп. Училищыр къызеухым, Джамбэчые дэт еджапIэм кIэлэегъаджэу къэ­кIожьыгъ. IэпэIэсэныгъэу хэлъыр дашIэти, хорымрэ драмкружокымрэ дихьынхэу пшъэрылъ къыфашIыгъ. Розэ Iоф зишIэрэр илъэсныкъо нахь мыхъугъэу Мыекъуапэ къикIи, еджапIэм тхылъ къыфэкIуагъ. Ащ итхэ­гъагъ: «Ленинград консерватори­ем щеджэнхэу дгъэкIощтхэм Шъэожъ Розэ ахэтышъ, тышъо­лъэIу къэжъугъэкIонкIэ». А лъэ­хъа­ным, хабзэу щыIагъэмкIэ, училищыр къызыуухрэм ыуж илъэситIо Iоф фэпшIэжьын фэягъэ. Ар IэубытыпIэ ымышIэу, пэрыохъу фэмыхъоу Къаныкъо Аюбэ къызэритIупщыгъагъэмкIэ Розэ непэ къызнэсыгъэми фэраз.

Мыекъуапэ къызэкIом, ежь фэдэу аугъоигъэхэр илъэсныкъо­рэ музыкэм нэIуасэ фашIыгъэх, рагъэджагъэх. Купыр зыугъоигъэу икIэщэкIуагъэр адыгэ театрэм ирежиссерыщтыгъэу Ахэ­джэго Мэджыд. Гъэмафэм Ленинград дэт консерваторием къикIыхи, профессорхэр къэкIуа­гъэх. Розэ ар шIогъэшIэгъонэу къеIотэжьы: «Ахэджэго Мэджыдэ ежь ынаIэ зытыридзи къыхихыгъэ макъэхэр ары тызыуплъэкIугъэхэ профессорхэми къыхахыгъагъэхэр. Сыдэущтэу Мэджыдэ хэмыукъоу къышIэнхэ ылъэкIыгъа мы нэбгыриблыр — Ахэджэго Щэбан, Сэмэгу Гощнагъу, Пэнэшъу Рай, Хэшх Казбек, Хэшх Индар, Мыщнэкъо Асиет, Шъэожъ Роз — лъэпкъ музыкальнэ искусствэм лъапсэ зэрэфэхъущтхэр?!»

Ленинград щеджэ

Консерваторием Розэ зыще­джэрэр илъэсныкъо нахь мыхъу­гъэу унагъо ехьэ. КIалэр Ленинград щыщыгъ, илъэс тешIагъэу сабый къыпэфэ. ЕджэнымкIэ игъо имыфэу Розэ зыде­джэхэрэм ауж къинэу фежьэ. Сэмэгу Гощнагъу иIэпыIэгъугъэр, десэу къаратыгъэхэм ащигъэгъуазэщтыгъ. Ахэр Розэ ешIыжьыфэ сабыир фиIыгъыщтыгъ, ушэтынхэм ячэзыу къызысыкIи, шъхьарытыгъ. Я 3-рэ курсыр Розэ фэмыукIочIыжьэу ежь-ежьырэу лъэIу тхылъ етхышъ, консерваторием чIэкIыжьы. Илъэс тешIагъэу Розэ троллейбусым кондукторэу Iоф щишIэу, мафэ горэм Сэмэгу Гощнагъо икIэлэегъаджэу Мария Бровченкэмрэ концертмейстерэу Фаина Сергеевнамрэ тролейбусым къихьагъэх. Розэ зыралъагъом, къекIо­лIагъэх, ежьыри яплъызэ къэ­гъыгъ. «ПшIагъэм фэдэ цIыф ышIэрэп, сыдигъо ащ фэдэ амал бгъотыжьыщт! Хэт консерваторием къычIэхьагъэу чIэкIыжьырэ? Неущ блэмыгъэкIэу къакIуи, адэгущыI. Сабый зэрэуиIэмкIэ IэпыIэгъу къыпфэхъущтых», —джаущтэу къеушъыихи, икIыжьыгъэх. ЯтIонэрэ мафэм консерваторием Розэ кIуагъэ. ЧIыпIэу зэрыфагъэм къыдеплъыхи, «Дипломантка Ленинградской консерватории» итхагъэу тхылъ къыфыратхыкIи, игъо зыщифэрэм къэкIонэу фитыныгъэ къыратыгъ. Джарэущтэу кIэлэегъаджэхэр къыдеIэхэзэ, Розэ консерваториер къыухыгъ.

Хабзэм ыпкIэ афитызэ, студием щеджэгъэ купыр хэкум къэкIожьын фэягъ. Розэ унагъо ихьагъэу щытыгъэти, зыфэе чIыпIэм Iоф щишIэнэу фитыныгъэ иIагъ шъхьаем, ежьыри хэкум къэкIожьы шIоигъу. Хэку исполкомым а лъэхъаным культурэмкIэ ипэщагъэр Быщтэ Масхьуд, Розэ ащ лъэIу тхылъ къыфетхы ыцIэкIэ визэ консерваторием къыфигъахьынэу. Джарэущтэу хэкум къэкIожьы, шъхьэгъусэр Адыгеим къакIорэп, сабыир къыз­дещэжьы.

ГушIоу къэкIожьыгъэ купым Iоф зыщишIэн щыIагъэп. Ахэджэго Мэджыдэ къалэу Краснодар дэт опереттэм имузыкальнэ театрэ ещэх. КъызядэIухэм, агу рихьыгъэх, ау зэкIэри амыштэнэу къызыраIом, Мэджыдэ ымыдэу къыщэжьыгъэх. Апэрэ концертыр Мыекъуапэ офицерхэм я Унэ изал къыщатыгъагъ. «ЦIыфэу къытэкIугъэр залым чIэмыфэжьэу урамым тетхэу шъхьаныгъуп­чъэу IуубгъукIыгъэхэм макъэу къарыIукIырэмкIэ къытэдэIущты­гъэх», — ыгу къэкIыжьы Розэ. Ащ ыуж концертхэр къатынхэу лъэпкъ театрэм рапхыхэшъ, гастроль гъогу техьэх. «Зыгорэ кIэгъожьыгъэу, сэнэхьатэу къыхихыгъэмкIэ хэукъуагъэу къытхэкIыгъэп, тыгушIощтыгъ!» — еIо Розэ.

Радиом иIофышI

Филармониер зэхащэфэ Адыгэ радиом имузыкальнэ редакцие Iоф щишIэнэу Розэ агъакIо. «Радиор цIыф кIуапIэу, хэкум интеллигенциеу исыр щызэб­лэкIэу, гушIуагъор чIэлъыгъ», – еIо Розэ. А лъэхъаным Тхьабысымэ Умарэ Кощхьаблэ къы­ращыжьи, Мыекъуапэ къащэжьыгъэкIагъ. Жэнэ Къырымызэ дэжь бэрэ къычIахьэщтыгъ. Орэдэу зэдатхыхэрэм Розэ ядэIузэ, ежьыри зыхащагъ. Творческэ зэныбджэгъуныгъэу нэбгырищмэ азыфагу къитэджагъэм орэд дэхабэ къыхэкIыгъ: «Къуаджэмэ яорэд», «О унитIу», «Пшъэшъэ удж», «Пшъашъэм игупшыс», «Ащ фэдэ псэлъыхъо сыфаеп», бэ... Розэ ымакъэ радиомкIэ къыщыIоу хэкум щызэлъашIэрэ орэдыIо цIэрыIоу мэхъу. Ымакъи къекIоу, иIокIэ-шIыкIэхэри диштэу Розэ адыгэ орэдым къыфэхъугъэ шъыпкъагъ. Макъэм псынкIэу зиIэтэу, уипхъуатэу щыIэныгъэм укIигъэхъопсыщтыгъ… Микрофоным ымакъэ къекIоу, пленкэм дэгъоу ыштэу эстраднэ мэкъэ шъыпкъэу къычIэкIыгъ.

Орэдыр игъус

Эстраднэ орэд къэIуакIэм фэзыгъэсагъэу ылъытэрэр Гареликовым Москва къырищыгъэ музыкантхэр ары. Ахэм япэ­щагъ музыкант цIэрыIоу Рознер. «Орэдэу къасIорэм итональность плIэу зэблихъумэ, модуляциехэр фишIыхэмэ, орэдышъор дищаемэ къырищэхыжьызэ, къысигъаIощтыгъэ». Ащ макъэм идиапазон ины ешIы, псынкIэу макъэр бгъэIорышIэу, эстраднэ къэIуа­кIэм фэIорышIэу мэхъу. Розэ итеплъэкIи игъэпсыкIэкIи эс­традэм къекIоу Iэпс-лъэпсыгъ, Iэжь-лъэжьыгъ. Орэдым зызэрэдишIыщтым егупшысэжьыщты­гъэп, пкъыр ежь-ежьырэу дакIощтыгъ. Щыгъынэу зыщилъэщтым ынаIэ тетэу эстрадэм къекIоуи, адыгагъэм диштэуи джанэхэр аригъэдыщтыгъэх.

Адыгэ музыкантхэр а лъэхъа­ным тиIагъэхэп. Тхьабысымэ Умэрэ закъу орэдхэр зытхыщтыгъэр. Аранжировкэхэр ашIыщтыгъэп, зышIыни тиIагъэп. Ансамблэм иIофшIэн зырегъэжьакIэм, Тхьабысымэ Умарэ пщынаоу аштэгъагъ, иорэдхэри Розэ къы­Iощтыгъэх. Нэужым хэкум къыщызэIуахыгъэ филармонием, Шъэожъ Розэ ыцIэ епхыгъэу эстраднэ купэу «Орида» щызэхащагъ. Ащ ирепертуар иныгъэ. Урыс композиторхэм яорэдхэр, адыгэ орэдхэр, артистэу бэ щызэблэкIыгъэр. ЗэлъашIэрэ пщынаоу Лъэцэрыкъо Кимэ аккордионистэу щыригъэжьэ­гъагъ, Нэхэе Аслъани апэрэ адыгэ аранжировщикэу, гитаристэу хэтыгъ, Тхьабысымэ Умарэ иорэдэу «О унитIу» зыфиIорэр зэригъэзэфэгъагъ.

Розэ творчествэу зыхэтыр къыгурыIоу, дигощэу цIыф зы­IокIэм, шъхьэгъусэ фэхъугъ. Дмитрий Забеловыр (конферансье) артистыгъ, концертыр зэрищэщтыгъэ. Розэ орэд къызэриIощтымрэ зэрэгупсэфыщтымрэ ехъурэ Iоф имыIэу къыдекIокIыщтыгъэ.

ЫмакъэкIэ къашIэжьы

Розэ сценэ закъор арэп зыщыартистыгъэр. Сценэм къе­хыжьыми, дахэу фэпагъэщтыгъ. Кофе ешъоныр икIэсагъ, непэ къызнэсыгъэми пчэдыжьым кофе бжъэм емышъоу мафэр ригъа­жьэрэп. Розэ апэрэ адыгэ бзылъфыгъэн фае машинэ ыщэфи, рулым кIэрытIысхьагъэр.

Творческэ цIыф пэпчъ къырыпшIэжьэу нэпэеплъ иI. Джащ фэдэу Розэ къырашIэжьэу ыцIэ епхыгъэ шъыпкъэу хъугъэр орэдэу «О унитIу».

1967-рэ илъэсым къалэу Краснодар адыгэ культурэм и Мафэу щыкIуагъэм Розэ орэдэу «О унитIур» къызыщеIом ыуж «РСФСР-м изаслуженнэ артистк» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къызыфагъэшъошагъэр.

Адыгэ хэкур республикэ зэ­хъум, Шъэожъ Розэ апэрэхэм ащыщэу Адыгэ Республикэм инароднэ артисткэ хъугъэ.

«Сызышъхьамысыжьэу Iоф зэрэсшIагъэр ары щытхъур къыс­фэзыхьыгъэр, — еIо Шъэожъ Розэ. — УзшIошIыжьэу зыбгъэшIожьыкIэ, щытхъур къэблэжьыщтэп, искусствэм игъогу къэпкIуныр къин».

Шъэожъ Розэ ау сыдми орэдыр къыIо къодыягъэп, ащ ыгурэ ыпсэрэ хилъхьэзэ, шIу ылъэгъоу, тхъагъо хигъуатэу къыIощтыгъ. Орэдыбэмэ тамэ аритыгъ. Орэдишъэм къехъу пластинкэхэм, пленкэхэм атетхагъэу адыгэ радиом ифонд хэлъ. Орэдусхэр Шъэожъ Розэ ымакъэ пае тхэщтыгъэх. Теубытагъэу икомпозитор шъыпкъагъэр Тхьабысымэ Умар. Розэ цIыфмэ шIу алъэгъу­щтыгъ, иорэд къэIуакIэ бэхэм щысэтехыпIэ афэхъугъ. Зэлъа­шIэрэ орэдэу «Розэ къэгъагъэр», бэхэм амышIэнкIи хъун, Розэ фэгъэхьыгъ. Адыгэ телевидениер тиIэ зэхъум, итворчествэ техыгъэу «Дарю вам песню» ыцIэу апэрэ фильмэр тырахыгъ.

Шъэожъ Розэ ыцIэ къызщежьагъэр орэдэу «О унитIу», итворчествэ икIэухым ащызымыгъэгъупшэжьын орэдэу «Сина­нэр» къыIуагъ. «ОрэдыIор зы орэд цIэрыIо зышIырэр, — еIо Розэ, — ары къызыфэхъурэр ар къызимыIокIэ, зэкIэ пкIэнчъ». Адыгэ орэдыр адыгэ дунаим лъагэу щызIэтыгъэ Шъэожъ Розэ непэ имэфэкI, ыныбжь илъэс 90-рэ хъугъэ. ТиупчIэжьэгъоу осэшхо зыфэтшIырэ Розэ псауныгъэ пытэ иIэу бэрэ къытхэтынэу тыфэлъаIо.

Пшъэшъэжъые цIыкIоу Розэ игурышэ-гупшысэ къыхьи, зыфиусыжьыгъэгъэ цIэр насып фэ­хъугъ. ГушIуагъор цIыфмэ къафихьыгъ, ежьыри анахь къэгъэ­гъэ лъапIэу розэм щагъэкIагъэп.

ХЪОТ Замрэт. Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист.