«ЦIыфыр зыкIыщыIэр ер ыгъэкIодыныр, шIур ыгъэбэгъоныр ары». Жэнэ Къырымыз.

ЗэлъашIэрэ усакIоу Жэнэ Къырымызэ мы усэ сатыр закъомкIэ хэтрэ нэбгыри, ежь ышъхьэкIи пшъэрылъ инэу иIэр кIигъэтхъыгъ. Уегупшысэмэ, пфэлъэкIырэмкIэ хэти удеIэныр, зэхэпшIыкIыныр, анахьэу уиягъэ емыгъэкIыныр, ощ фэдэм лъэхъу емыдзыныр, уемышъугъуныр, ау амал зэриIэкIэ, ыгу къыдэпщэеныр цIыфыгъэ-къэбзагъэм щыщ. Нэпэ къабзэм, къэрарым цIыфыр лъэпытэ ешIых, пстэуми къахегъэщы.

УсакIоу, орэдусэу, тхакIоу, журналистэу, общественнэ Iоф­шIэкIошхуагъэу Жэнэ Къырымызэ щыIэныгъэр, къешIэкIыгъэ дунэе дахэр, Родинэр, цIыфхэр – жъи, кIи, кIэлэцIыкIухэри гъунэнчъэу икIэсагъэх, илъэпIагъэх. Ипоэзие – иусэ сатыр блэрхэм зэфэдэкIэ игукIэгъу- шIулъэгъу ахэгощагъ. Къыще­жьагъ а гузэхэшIэ лъэшыр икъуаджэу Афыпсыпэ, янэ-ятэхэм ячыиф унэу тхъагъор зэрызыгъэм, лэжьэкIо мып­шъыжьхэм яхъупхъэгъэ-зэфагъи, яхьалэлыгъи, нахьыжъхэм, акъылы­шIохэм яшэн-зекIуакIи, ягущыIэ шIыкIи, яшъхьэкIэфэ- лъытэныгъи ылъэгъугъ ыкIи зэхихыгъ, джащыгъум, гу лъимытапэу мо кIалэм, ыбгъэ гукIэгъу-шъэба­гъэр, фэбагъэр игъорыгъоу къы­щытIэмыгъ. Iофыр икIасэу, еджэныр игуапэу, цIыф пстэури ыгукIэ ыштэу, гущыIэр шIокъабылэу къэтэ­джыгъ Къырымызэ. ЗэгурыIо-зэрэлъытэ, щэIэгъэ-зэ­фа­гъэ хэткIи пхэлъын зэрэфаер исабыигъо-кIэлэгъум иунагъо щызэхишIагъ, етIанэ а зэкIэ еджэгъу лъэхъаным ащигъэпытагъ. Адыгэ педтехникумым, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым, етIанэ 1957 – 1959-рэ илъэсхэм М. Горькэм ыцIэ зыхьырэ Литературнэ институтым и Апшъэрэ литературнэ курсхэм ащеджагъ.

Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, иныбжьыкIэгъу-гушхуагъэ ыпэ итэу ащ кIуагъэ, заом хэлэ­жьагъ, ащ ихьазаб Iае ылъэ­гъугъ, ынэ лъэныкъо хилъхьагъ, ныбджэгъу гупсэу къыготыгъэ Андыр­хъое Хъусенэ фашист пыижъмэ якIодылIагъ, ау Хъусе­нэ кIэлэкIагъэми, лIым ыкIоцI лIы итыгъ, изакъоу Iуашъхьэм къытени, пый дзэкIолI купэу къэзыухъурэигъэм фырикъугъ. КъыIэкIэнэжьыгъэ гранатитIур пытэу зыIэкIиубытэзэ, нэмыц хъункIакIохэм афилъэдэкъы­кIыгъ ыпкъы­нэ-лынэ пэпчъкIэ ипытэгъэ-лъэшыгъэ къыхэщэу. «Зыкъэт, урыс!» – къызыраIом, – «Русские не сдаются!» ари­­-Iуагъ, благъэу къызекIуа­лIэхэм яфэшъуа­шэ ышIэу гранатэр ахидзагъ, ежьыми ыпсэ ыгъэтIылъыгъ. Ныбджэгъу-шъэо­гъум лIыхъужъныгъэшхоу зэрихьа­гъэр игъэ­кIотыгъэу Жэнэ Къырымызэ Хъусенэ фэгъэхьыгъэ орэдымкIэ, художественнэ-документальнэ повестэу «Андыр­­хъое Хъусен» зыфиIорэмкIэ къыри­IотыкIы­гъэх. Ныбджэгъоу зэо­шхом батырэу зыпсэ щызы­гъэтIылъыгъэм фэзафэу, зэоужым, Хъусенэ ежь щыIэзэ, къыдигъэкIынэу тхылъ игъо фимыфагъэми, Жэнэ Къы­рымы­зэ гъэзетхэм, журналхэм къащыхаутыгъэхэр зэригъэуIужьхи, «Сэ сиорэд» ыцIэу 1946-рэ илъэсым Андырхъуа­ем итхылъ апэрэу къыдигъэкIыгъ. Ар цIыфыгъэ иным ищысэ дэд. Ащ ыужым Хъусенэ иусэхэр заулэрэ къыдэкIыгъэх: «Орэд къэсIощт» (1971), «Сыпсаоу сышъулъыт» (адыгабзэкIи урысыбзэкIи зэголъэу, 1976).

Жэнэ Къырымызэ ытхыхэрэр 1935-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. Заом ыпэкIи, зэо лъэхъанми, зэо ужыми ахэр гъэзетэу «Колхоз быракъым», ыужым «Социалистическэ Адыгеим» – усэхэр, очеркхэр, репортажхэр, публицистическэ статьяхэр зэпымыоу къарыхьэщтыгъэх.

Зэо ужым иусэхэр, поэмэхэр, повестьхэр адэтхэу тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх: «Стиххэр», (1945), «Тимафэхэр», «Жъогъо Плъыжь», «О унитIу», «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», нэмыкIхэри. Жанэм итхылъхэр урысыбзэкIи Мыекъуапэ, Москва къащыдэкIыгъэх. Ахэр пчъагъэмкIэ 25-рэ фэдиз мэхъух, илъэсипшI пчъа­гъэу творчествэм зыфэгъэзэ­гъагъэм ытхыгъэх.

Жэнэ Къырымызэ зэ нахь мышIэми зылъэгъугъэу е зышIэщтыгъэм, цIыф зэтет гушIубзыу дэхэIуалэу, шъыпкъаIоу ары ыгу къызэринагъэр. Ытхыхэрэм, орэдхэу ыусыгъэхэм цIыфхэр лъэшэу агъэразэхэу яджэщтыгъэх, иорэдхэр непи лъэпкъым егъэжъынчых.

Къырымызэ иусэ сатырхэм ащигъэшIуагъэр иадыгэ лъэпкъ: ишэн-хабзэхэр, игъэпсыкIэ-шIыкI, иIофшIакI, икъэрар, инасып дах. ТичIыопс идэхэгъэ-хьалэ­мэт, тицIыф шIагъохэм ядунэететыкIэ, ным, тым яшIушIэ ин, нахьыжъ губзыгъэхэм яакъыл псыхьагъэ, ныбжьыкIэхэм ячаныгъэ псэемыблэжьныгъэ, ищы­кIагъэ зэхъум, ахэм чэтэ чIэгъым «Нан!» зэрэщамыIуагъэр, лIыр лIэу къызэрыхъурэр игуп­шысэ купкIыгъэх. Ным илъэпIэгъэ-IэшIугъэ пэпшIын гори зэ­рэщымыIэр, гъэтхэ мэфэ дахэу – шIулъэгъур, тхъагъор, ма­мырныгъэр, ТекIоныгъэр цIыф­лъэпкъым сыдигъуи зэрищыкIагъэхэр иусэ сатырхэм фэкъулаеу апхырищыгъэх: «ЦIыфыбэмэ шIу сарэлъэгъуи, цIыфыбэмэ цыхьэ къысфарэшIи, мы дунэе мылъкум ыпэ къэсэштэ» – еIо усакIом. Ащ фэдэ хъуапсэу иIэр Къырымызэ зэкIэ игупшысэ зэгъэфагъэкIэ къыушыхьатыгъ. Гум ифаби, псэм идахи ашъхьасыгъэп адыгэ лъэпкъым ыцIэ ыIэтынымкIэ, Ным иорэд дахэу ыусыгъэр адыгэхэм ямызакъоу, хэтрэ цIыф лъэпкъи зэкIэдэIукIхэзэ къызэдаIо.

ЦIыфым икъежьапIэри, ыпсэри, ышъори нэу къэзылъфыгъэр арба, ащ шъхьащэ фешIы УсакIом:

…Мы дунаир сфэмыхъу­жьэу Сянэ дэжьы сыкъекIыжьы, Ным нахь IэшIу сэ зи сымышIи, Ар слъэгъуфэ сшIуабэ машIэ. (н.53-рэ) * * * …Синанэу, синэнэ дах! Дунаир сфэогъэдах, Насыпыр о къысэптыгъ, Дунаир къысфыхэпхыгъ… «Синан»

Къырымызэ ытхыгъэх лъэпкъым дыщыIэщтхэ усэ-орэдхэу лъагэу зызыIэтыгъэхэр: «Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд», «ЕтIэ Iэбжыб», «ЦIыфыIэмэ яорэд», бзылъфыгъэхэм ацIэкIэ къэIогъэ усэ-гимнэу «Дунаим идахэ бзылъфыгъэр игъундж», «О унитIу» — шIулъэгъум ухэтми уригъэIэтэу, нэмыкIхэри.

ТхакIом къыгъэшIагъэр илъэс 64-рэ ныIэп, ау пэкIэкIыгъэу ыщэчыгъэр ыкIи фэукIочIыгъэр бэдэд: дзэкIолI-фронтовикыгъ, тхэкIуагъ, усэкIуагъ ыкIи мамыр­ныгъэм ибэнэкIо шъып­къагъ. Ытхыгъэхэм ар нафэ къыпфашIы, гушъхьэлэжьыгъэ бай къыгъэнагъ.

2019-рэ илъэсэу икIыгъэм адыгэ тхэкIо нахьыжъхэм ащыщэу Жэнэ Къырымызэ Хьаджымосэ ыкъор къызыхъугъэр илъэси 100 хъугъэ. Мы мэфэ­кIым епхыгъэ Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэу Жанэм ищыIэныгъэ ыкIи итворчествэ къизыIотыкIыхэрэр зэфэдэкIэ Адыгеим ыкIи Мыекъуапэ ащыкIуагъэх, усакIом итворчествэ илъэшыгъэ, игущыIэ фэшъыпкъэу къини гушIуагъуи иадыгэ лъэпкъ дищэчэу, итхэн-усэн ыгъэжъынчэу, цIыфым игуапэ ышIэу зэрэщыIагъэр кIагъэтхъыгъ. Лъэпкъым итхэкIо нахьыжъэу Жэнэ Къырымызэ къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм ипэгъокIэу «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр» зыфиIорэри Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ къыщытыра­дзагъ. Ащ къыдэхьагъэх усэхэр, орэдхэр, юморымрэ сатырэмрэ ыкIи кIэ­лэцIыкIухэм апае ытхыгъэхэр. Жэнэ Къырымызэ итворчествэ, адыгэ гупшысэм нахь апэблагъэ зыпшIынымкIэ тхылъыкIэм ухэтми ишIуагъэ къыокIыщт, уцIыфыным къикIырэр ыкIи ащ узэрэфэкIощтыр, адыгэр зыфэдэр, лъэпкъ шъхьэлъы­тэжьыр къызыще­жьэрэр, уигъашIэ зэрэбгъэ­дэхэщтыр, узфэса­къыжьэу ущыIэмэ, лъэуж нэф чIым къызэрэтенэщтыр, адыгэ лъэпкъым ыпси зэрэмыкIодыщтыр къыщы­Iуагъ.

Жэнэ Къырымызэ и «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэм» лъэпэ мафэ адзынэу, тыбзэ пы­тэнэу, тицIыфыгъэ лъэгэнэу, усакIом ыцIи тщымыгъупшэнэу тэлъаIо.

Мамырыкъо Нуриет.