Урысые Федерацием щыпсэухэрэ лъэпкъхэм ялитературэхэм язэхэфынкIэ IофшIэгъэ куухэр, рассказ, повесть, роман гъэшIэгъонхэр зикъэлэмыпэ къыпыкIыгъэ шIэныгъэлэжьышхоу, адыгэ тхэкIо IэпэIасэу Хъопсэрыкъо Хъызыр Хьаджыбэчыр ыкъор Къэрэщэе-Щэрджэсымрэ Темыр Кавказымрэ ямызакъоу, зэрэхэгъэгоуи щызэлъашIэщтыгъ. Тиныбджэгъу псаугъэмэ, гъэтхапэм и 18-м ыныбжь илъэс 90-рэ хъущтыгъэ.

Ащ имонографиехэу «Некоторые вопросы развития адыгских литератур» (1964-рэ илъэс), «Пути развития адыгских литератур» (1968-рэ илъэс) зыфи­Iохэрэм дунаим щитэкъухьагъэ хъугъэхэ адыгэхэм зы гушъхьэлэ­жьыгъэ зэряIэм игуп­шысэ ащыпхырыщыгъ. Лъэпкъым изэкъотныгъэ игъэпытэнрэ ащ ихудожественнэ культурэ зыкъе­гъэIэ­тыгъэнымрэ ахэр афэIорышIэх.

Хъопсэрыкъо Хъызыр инаучнэ IофшIагъэхэм непэ осэшхо араты, Темыр Кавказым ишIэны­гъэлэжьхэм ахэр бэрэ къызфагъэфедэх. ЫпшъэкIэ зыцIэ къес­Iогъэ IофшIагъэхэм анэмыкIэу КIышъэкъо Алим итворчествэ фэгъэхьыгъэ монографиеу «Восхождение» зыфиIорэмрэ научнэ статьяхэр зыдэт тхы­лъэу «Жизнь и литература» зыфи­Iорэмрэ (Москва, 2002-рэ илъэс) ягугъу къэшIыгъэн фаеу сэлъы­тэ. Си­шIошIыкIэ, литературэм итеориекIэ тхылъ цIыкIоу «О национальном своеобразии адыгских литератур» зыфиIорэми (1959-рэ илъэс) мэхьанэшхо иIагъ.

ШIэныгъэлэжьым инэ­мыкI IофшIагъэхэу «Истоки черкесской литературы» (1973-рэ илъэс), «Сефер-Бей Зан» (1995-рэ илъэс), «Жизнь и литература» (2002-рэ илъэс), «Пушкин и Черкесия» (2010-рэ илъэс) зыфиIохэрэм критикхэм осэшхо къаратыгъ. ШIэныгъэлэжьым иаужырэ монографие къызыпкъырыкIыгъэр профессорэу Хъ. Хъопсэрыкъор егъэджэн Iофэу зыпылъыгъэр ары. Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум атхыгъэ урыс литературэмрэ литературэм итеориерэ Къэрэщэе-Щэрджэс къэралыгъо университетым илъэ­сыбэрэ ащ щаригъэхьыгъ, урыс, IэкIыб къэрал литературэхэмкIэ кафедрэм ипэщагъ.

Хъопсэрыкъо Хъызыр илекциехэм А. Пушкиныр, М. Лермонтовыр, Л. Толстоир Кавказым зэрэщыIагъэхэм, я ХIХ-рэ лIэшIэгъум псэугъэхэ адыгэ просветительхэр ахэм зэрянэIосагъэхэм афэгъэхьыгъэхэ къэбар гъэшIэгъонхэр ащигъэфедэщтыгъэх. Инаучнэ IофшIагъэу «Пушкин и Черкесия» зыфиIоу ипчъагъэкIэ минитф хъоу Мос­ква къыщыдигъэкIыгъэр зэрэщытэу тхылъеджапIэхэм, гурыт еджапIэхэм, шIэныгъэлэжьхэм, урыс усэкIошхом итворчествэ зикIасэхэм афигощыгъ. Специалистхэм мы монографием осэшхо къыратыгъ. А.С. Пушки­ныр Кавказым зэрэщыIагъэм фэгъэхьыгъэ къэбархэу джырэ нэс амышIэщтыгъэхэм ашъхьэ шIэныгъэлэжьым ащ къыщыри­хыгъ. Тиджырэ лъэхъэнэ мы­псынкIэ къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм япIункIэ мы IофшIагъэм мэхьанэшхо иI.

Хъызыр инаучнэ IофшIагъэ­хэм къащиIэтырэ Iофыгъохэм хэшIыкIышхо зэрафыриIагъэм, лъэныкъо пстэури къыдилъытэзэ ахэм язэшIохын зэрекIуалIэщтыгъэм, шIэныгъэ куурэ опытышIурэ зэриIагъэхэм яшIуагъэ­кIэ илъэс 39-рэ нахь ымыныбжьэу доктор диссертациер къыу­хъумэн ылъэкIыгъ, охътабэ темышIэуи профессор хъугъэ. Нэужым щытхъуцIэу «Урысые Федерацием шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху» зыфи­Iорэр къыфагъэшъошагъ. Хъо­п­сэрыкъо Хъызыр а игъэхъа­гъэхэм лъапсэу яIагъэр зэчыишхо зэрэхэлъыгъэмрэ ыгъэцэ­кIэрэ Iофым гуетыныгъэ ин зэрэфыриIагъэмрэ ары.

Хъопсэрыкъо Хъызыр 1930-рэ илъэсым гъэтхапэм и 18-м къуаджэу Хьабэз къыщыхъугъ. Къоджэ гурыт еджапIэр къызеухым кIэлэегъэджэ училищэу къалэу Черкесскэ дэтым ще­джагъ. Ставрополь къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет дэгъу дэдэу къызеух нэуж, СССР-м шIэныгъэхэмкIэ и Академие дунэе литературэмкIэ и Институтэу М. Горькэм ыцIэкIэ щытым иаспирантурэрэ идокторантурэрэ ащеджагъ. ШIэныгъэлэжь цIэрыIоу Г. И. Ломаидзе пэщэныгъэ къыдызэрихьэзэ, гъэхъа­гъэ хэлъэу кандидат диссертациер къыгъэшъыпкъэжьи, научнэ IофышIэу мы институтым Iоф щишIэнэу къагъэнэжьыгъагъ. Ау илъэситIу фэдизрэ гъэхъагъэ хэлъэу шIэныгъэхэмкIэ Академием иинститут Iутыгъэу кIэлэегъэджэ институтым кадрэхэр зэрэфимыкъухэрэм епхыгъэу партием ихэку комитет къызыщыхъугъэ хэкум Хъопсэрыкъо Хъызыр къыщэжьи, илъэс 20 фэдизрэ ащ Iоф щишIагъ. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор мыщ щыхъугъ, щытхъуцIэу «Урысые Федерацием шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху» зыфиIорэр къыщы­фагъэшъошагъ. Черкесскэ зэкощыжь нэуж Хъ. Хъопсэры­къор кIэлэегъаджэхэм яIэпэIэсэныгъэ зыщыхагъэхъорэ институтым бзэмрэ литературэмрэкIэ икафедрэ ипащэу, етIанэ гуманитар ушэтынхэмкIэ институтым ипащэу щытыгъ.

ИныбжьыкIэгъум Хъопсэрыкъо Хъызыр хэкум икомсомол IофышIэ чанхэм ащыщыгъ, КПСС-м ихэку комитет пропагандэмрэ агитациемрэкIэ иотдел ипащэ игуадзэу щытыгъ. ИIэ­натIэкIэ лъыкIотэнэу амал иIагъэми, ащ научнэ IофшIэныр къыхихыгъ. Аспирантурэм ще­джэнэу Хъопсэрыкъо Хъызыр Москва зэкIом тхылъ къыдигъэ­кIыгъэхагъ ыкIи научнэ Iофэу зыпылъыщтыр къыхихыгъэхагъ.

ШIэныгъэлэжьым инаучнэ IофшIагъэхэм литературнэ произведениехэр къакIэлъыкIуагъэх. РассказипшI пчъагъэ, повестэу «Ночь в горах», романэу «Гъу­кIэ» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкI­хэр икъэлэмыпэ къыпыкIыгъэх. Лъэпкъ образхэр гъэшIэгъонэу ахэм къащызэIухыгъэ хъугъэ. Ирассказхэу «Тыкъо», «Осыет», «Алыдж» зыфиIохэрэмкIэ бэшIагъэу тарихъым хэхьагъэхэ хъугъэ-шIагъэхэм тахещэ.

ТхакIом ипшъэрылъ шъхьаIэ­хэм зэу ащыщ уахътэм инэшэнэ, ихэбзэ гъэнэфагъэхэр шъыпкъа­гъэ хэлъэу итхыгъэхэм къащигъэлъэгъоныр. Хъ. Хъопсэры­къом ар дэгъоу къызэрэдэхъу­рэр къэIогъэн фае. ГущыIэм пае, ироманэу «ГъукIэ» зыфиIорэм я 50 — 60-рэ илъэсхэм цIыф къызэрыкIохэми, партийнэ IофышIэхэми щыIэкIэ-псэукIэу яIагъэр IупкIэу ащ къыщыгъэлъэгъуагъэ хъугъэ.

Хъ. Хъопсэрыкъом ытхыгъэ­хэм ащыщхэр гурыт еджапIэхэм ащызэрагъашIэх. ГущыIэм пае, ащ ирассказхэу «ГъукIэу Ахьмэд», «Тыкъо» зыфиIохэрэр я 7-рэ классым щарагъэкIухэрэм ахагъэхьагъэх. Ау етIани къэIогъэн фае литературоведхэм Хъ. Хъопсэрыкъом итворчествэ икъоу зэрэзэхамыфыгъэр. Илитературнэ творчествэ елъытыгъэмэ, научнэ ушэтынхэм алъэ­ныкъокIэ ащ нахьыбэу гъэхъагъэхэр ышIыгъагъэх. Ау ащ дакIоу илъэсыбэрэ апшъэрэ еджапIэм Iоф зэрэщишIагъэми ищыIэныгъэ чIыпIэшхо щиубытыщтыгъ.

Хъызыр тихэгъэгу, IэкIыб къэралыгъохэм ащыкIогъэ конференциябэмэ ахэлэжьагъ, научнэ доклад гъэ­шIэгъонхэр къащишIыгъэх, нэмыкI шIэныгъэ­лэжьхэм яIофшIагъэхэм яредакторэу, диссертациехэмкIэ оппонентэу щытыгъ, рецензиехэр ытхыщтыгъэх.

Аужырэ илъэсхэм ышIэрэ пстэумэ къыдэгъэкIын Iофри къахэхъожьыгъагъ. Ащ пэщэ­ныгъэ адызэрихьэзэ журналэу «Черкесия», гъэзетэу «Кавказские новости» зыфиIохэрэр къыдагъэкIыщтыгъэх. Адыгэхэм ятарихърэ якультурэрэ япхыгъэ Iофыгъохэр ахэм къащаIэтыщтыгъэх. Тихэгъэгу ис адыгэхэм анэмыкIэу, IэкIыб къэралыгъо­хэм ащыпсэухэрэри ягуапэу ахэм яджэщтыгъэх.

Лъэныкъуабэ къызэлъызыубытырэ иIофшIэн Хъопсэрыкъо Хъызыр зыфигъэIорышIэщты­гъэр ныбжьыкIэхэм якультурэ зыкъе­гъэIэтыгъэныр ары. ШIэныгъэлэжьышхоу, тхэкIо IэпэIасэу зэ­рэщытыгъэм имызакъоу, шIэныгъэзехьэ шъыпкъэу плъы­тэнэуи ащ тефэ. Илъэсыбэрэ ащ Iоф дэсшIэнэу хъугъэшъ, акъыл чан зэриIагъэр, теубытэныгъэшхорэ пытагъэрэ зэрэхэлъыгъэр къэсIон слъэкIыщт. Ныбжь, сэнэхьат зэфэшъхьаф зиIэхэм ащ бзэ къадигъотын ылъэкIыщтыгъ. ЦIыф къызэрыкIоу, шъырытэу щытыгъ, ышъхьэ уасэ фишIыжьыщтыгъ, ныбджэгъубэ иIагъ.

ЦIIыф гъэшIэгъоныгъ, бэмэ игулъытэ анэсыщтыгъ. Ригъэ­джэгъэ студентхэр, иIофшIэгъу­хэр, иныб­джэгъухэр, вахтерхэм къащегъэ­жьагъэу пащэхэм анэ­сыжьэу Iоф зыдишIэгъэ пстэури, ыгъэ­дэIон ылъэкIыщтыгъ. Къызыщыхъугъэ къуаджэу Хьабэзрэ ащ дэсхэмрэ зыпишIынхэ щыIагъэп. Ыкъоу Назир, ыпхъоу Заремэ, ахэм къапыхъожьыгъэ­хэм Хьабэз имызакъоу, Къэрэщэе-Щэрджэсри, Кавказри, зэрэ Урысыеу Хъызыр шIу аригъэлъэгъун ылъэкIыгъ, ятэжъ пIа­шъэхэм агъэлъапIэщтыгъэхэм уасэ афашIынэу ыгъэсагъэх. Инасып зыдилъэгъужьынэу Хъы­зыр игъо ифагъ, исабыйхэр ылъэ тыригъэуцуагъэх: ыкъо къэралыгъо Iофхэм апылъыгъ, ыпхъу филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат. МэфэкI зыхъукIэ, унэ дэгъоу Хьабэз щигъэпсыгъэм Хъопсэрыкъохэмрэ ахэм яIахьылхэмрэ къыщызэрэугъоих. Профессорым ишъхьэгъусэу Екатеринэ унагъом кIэгъэкъон пытэу иI, Къэрэщэе-Щэрджэсым икъэралыгъо кIэлэегъэджэ институт (джы университет хъу­жьыгъэм) илъэсыбэрэ ащ щыригъэджагъэх.

Хъопсэрыкъо Хъызыррэ ащ ибынрэ ягъэхъагъэхэм якъэкIуа­пIэр зэчыишхо Тхьэм къызэрарипэсыгъэр, Iушыгъэрэ чыжьэ­рыплъагъэрэ зэрахэлъыр, Iофым аIэ зэрекIурэр, агукIэ ащ зэ­рэфэщагъэхэр ары. Профессорым гъэхъагъэу иIэхэм апае щытхъуцIэ лъапIэхэр, къэралыгъо тын зэфэшъхьафхэр къыфа­гъэшъошагъэх. Ахэм зэу ащыщ орденэу «Хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъагъэу щыриIэхэм афэшI» зыфиIорэр.

Непэ Хъызыр къытхэмытыжьми, ибын-унагъорэ Хъопсэрыкъо лIакъомрэ ямызакъоу, Темыр Кавказым инауки, илитератури, ипедагогики, ижурналистики, ипублицистики лъэужышIу къащигъэнагъ. Иныбджэгъугъэхэм, Iоф дэзышIагъэхэм шIукIэ ащ игугъу бэрэ тэшIы.

БакIу Хъанджэрый. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, Къэрэщэе-Щэрджэсымрэ Къэбэртэе-Бэлъкъарымрэ шIэныгъэхэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшху.