Нартхэм ялъэуж хэкIуакIэрэп

Темыр Кавказым ис лъэпкъхэм нарт эпосыр яунаеу алъытэ. НэмыкI лъэпкъхэм ялъытыгъэмэ, тэ, адыгэхэм, мыр къырыдгъэшъыпкъэжьынэу IэубытыпIэ тшIыщт щысэхэм тащыкIэрэп.

[caption id="attachment_72097" align="aligncenter" width="800"] Хэсэ гупчагъэр хъураеу къэгъэчъыхьагъ. Хабзэм къыдигъэкIыгъэ картым Темыр-Кавказым игупчэ икоординатхэр тетых.[/caption]

Нартхэм япхыгъэ саугъэтхэр бэ хъухэу Адыгеим итых, зыдэщыIэхэр тэшIэх. Типщыналъэмэ ахэт лIыхъужъхэм зэряджэхэрэр адыгацIэх, ямэхьанэхэмкIэ адыгэ гущыIэх. Эпосыр лъэныкъуабэкIэ тилъэпкъ зэрепхыгъэр пщыналъэхэм дэгъу шъыпкъэу къаушыхьаты. КъэбарIуатэмэ хъугъэ-шIагъэхэр зыщыхъугъэхэр гъэнэфагъэу къагъэлъэгъуагъэх, чIыпIэмэ ацIэхэр къыраIуагъэх, лIыхъужъхэр зычIэлъ Iуашъхьэхэр зыдэщытхэр агъэгъощагъэхэп. Нартхэм япхыгъэ Iуашъхьэхэр археологие саугъэтхэу адыгэ чIыгужъым илъэныкъуабэмэ ащыIэх. Пасэм зэхалъхьэгъэ пщыналъэмэ гъэнэфагъэу къыщаIо нартхэр зэрэадыгэхэр. Ар мызэу, мытIоу къэбарIуатэмэ къыкIагъэтхъыгъ.

ИжъыкIэ Черкесием чIынэлъэ­шхо ыубытыщтыгъэ. Ащ елъытыгъэмэ, джырэ Адыгеим къыгъэгъунэрэр мэкIэжъый. Кавказ заом ыпэкIэ, я XVIII-рэ лIэшIэгъум иублапIэ, тигъунапкъэхэр Темэн хыгъэхъунэныкъом (Таманский полуостров) къыщыкIэ­дзагъэу Къалмыкъым, Дагъыстан, Чэчэным, Ингушетием, Осетием анэсыщтыгъэх, къыблэмкIэ Абхъазым еолIэжьыщтыгъэх. Зэо мэхъаджэм тилъэпкъ ыужъгъэйи, тызаштэм, тичIыгу­хэу аунэкIыгъэхэм нэмыкI лъэпкъхэр къарытIысхьагъэх. Ащ ыпкъ къикIэу нарт саугъэтхэм ащыщхэр, чIыпIэхэр тиреспуб­ликэ игъунапкъэхэм акIыб хъугъэх.

[caption id="attachment_72100" align="aligncenter" width="800"] Нарт чIыпIэхэу Пщыщэ Iутхэр.[/caption]

ТилъэпкъыкIэ анахь мэхьэнэ шъхьаIэ зиIэу ахэм къахэдгъэщырэр Кургъо тамэ тет пытэпIэжъэу Iалэджыпщым икъуадж ары. Мы чIыпIэр адыгэмэ яижъы­рэ тарихъ гупчэ шъыпкъ. А чIыпIэу лъэпкъ хэсэ зэфэсыпIэщтыгъэр 2014-рэ илъэсым дгъэунэфыжьыгъэ. Мы чIыпIэм хъугъэ-шIэгъабэ епхыгъ, нарт цIэрыIохэр щыпсэугъэх, хэушъхьафыкIыгъэу, игъэкIотыгъэу ахэм уакъытегущыIэныр ыкIи зэкIэ адыгэхэм ябгъэшIэныр игъо шъыпкъ. Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае пытэпIэ­жъыр ижъыкIэ зэрэщытыгъэм тетэу, зэхъокIыныгъэшхохэр фэмыхъугъэхэу тилъэхъанэ къы­зэрэнэсыжьыгъэр.

Нарт пщыналъэмэ чIыпIабэмэ ацIэхэр къахэфэх. Iалэджыпщыр зыдэсыщтыгъэ пытэпIэжъым щыублагъэу. Пщыщэ ипсыпэ Пшызэ зыщыхэлъэдэжьырэм нэсэу нэпкъхэм нарт хъишъэм хэт чIыпIэхэр ащыIэх. Ахэми, нэмыкI саугъэтхэми ацIэхэр къетIоных, такъытегущыIэн.

[caption id="attachment_72101" align="aligncenter" width="800"] Хъудымыжъ иуджыпI. Къунчыкъохьаблэ ыгузэгу Гъыщмэ яхапIэ хэт.[/caption]

Дэнджыу бжъап. Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ нэпкъ лъэгэ кIыхьэу станицэхэу Бжедуховскэмрэ Рязанскэмрэ азыфагу къыриубытэрэр Шытхьалэ (Белореченскэ) районым икъо­хьапIэкIэ ыгъун. Мы чIыпIэм Дэнджыу бжъап е Кургъо там раIо. Тилъэхъанэ мы станицитIумэ азыфагу а бгы цакIэм къутыр цIыкIоу Гливенкэр тес. Ащ итемыркIэ нарт Iалэджыпщыр зыдэсыщтыгъэ пытэпIэжъыр къыпыщыт шъыпкъ. Ары Ижъырэ Адыгеим итарихъ гупчэу къыхэдгъэщыжьыгъэр. Мыр пы­тэпIэ ухъумапIэщтыгъэ, къыблэмкIэ зы дэхьэпIэ закъо фашIы­гъагъ, ащ кукIэ удэкIоеныр къин хьазырэу, дысэу гъэпсыгъэ. Джыри мы гъогу лъэгъо закъор ары узэрэдэхьащтыр. ЫпэкIэ къызэрэтIуагъэу, пытэпIэжъым изытет ижъыкIэ зэрэщытыгъэм фэдэу къызэтенагъ. Тилъэхъанэ уни пкъэуи зыпари рагъэуцуагъэп.

Дэнджыу бгышъхьэ зэныбжь, жъокIупI, губгъо хъоо-пщау. Псы­хъомкIэ гъэзэгъэ лъэныкъор нэпкъ лъэгэ занд, гъуй шъхьэндэ IужъухэмкIэ, чъыгхэмкIэ зэ­хэкIыхьагъэхэу хъотэшхо куухэм зэпабзы. А Кургъо тамэ, Пщыщэ бгышъхьэ, чылэжъхэу Бэ­жъуй­рэ Къутэмэгурэ тесыщтыгъэхэу къэбарыжъхэм тагъэ­- гъуа­зэ, ау ахэр зыдэщыIэхэр дгъэунэфыжьынхэу хъугъэгохэп.

[caption id="attachment_72099" align="aligncenter" width="800"] Iалэджыпщым икъуаджэ дэхьэпIэ закъоу иIэр.[/caption]

Iалэдж ихэпIагъэр. Нарт пщыналъэмэ зэрахэтымкIэ, Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ лъагэ, Дэнджыу бжъапэ, нарт Iалэджыпщым иунэу тхьэ щэкI (метрэ 30 фэдиз) зикIыхьэгъагъэр чыжьэкIэ къэлъагъоу тетыщтыгъэ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, хэсищыр: Хэку Хасэр, Ны Хасэр, ЖъыукI Хасэр мыщ щызэфэсыщтыгъэх. Унэшхор зыдэтыгъэ хапIэр Iошъхьэшхо лъагэу, плIэмыя­шъоу, шыгуитIоу чIыопсым ыгъэпсыгъ. А бгышъхьитIумэ азыфагу иуфэнагъэу къэлъагъо. Мы ижъырэ пытапIэр Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ лъагэ хэушъхьафыкIыгъэу къыхэщы. Ыбгъухэр зандэх, хъоу куушхокIэ къэгъэгъунагъ. КъокIыпIэмкIэ гъэзэгъэ шыгур нахь шъуамбгъу ыкIи нахь лъаг, къохьапIэмкIэ щыIэр — нахь лъхъанч. КъокIыпIэмкIэ ыбгъу зэндэрыкъ, мэкъупIэ, уц дэгъу­хэр къытекIэх, шъхьэндэ куа­шэхэр тетых. Iужъоу зэхэкIыхьэгъэ хъотэшхом ыкIыб метри 150-кIэ пэчыжьэу асфальт гъогу шъофымкIэ блэкIы. Ащ мафэ къэс ебгъукIорэ гъогурыкIохэм зэхэкIыхьэгъэ кIырхэм пытэпIэжъыр арагъэлъэгъурэп.

ХэпIэ тхыцIэм къутырым щыщ­хэм яхэтитIу телъ. Къошын къу­тэфэ зэфэшъхьафхэу хъоеу къычIажъукIыгъэу хэлъхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, мыжъо лIэшIэгъум икIэухым къыщыуб­лагъэу цIыфхэр, илъэс мин пчъагъэхэм зэпымыоу, мыщ щыпсэугъэх. Арышъ, зэрэхъурэмкIэ, Iалэджыпщым ихэпIагъэр, къатыбэу зэтехъуагъэу, ижъырэ археологие саугъэт.

ПсэупIэжъым икъохьэпIэ лъэныкъо, Дэнджыу кIэи, бгы зандэ къое-чIэежъышхо ехы. Енэгуягъо мыркIэ жъыукIым ращалIэщтыгъэхэр зэрадзыхы­жьыщтыгъэхэр. Нарт Жъэмадыу иIоф жъыукIым зыщыхагъэкIым, а хъотэжъыр арынкIи хъун зыдадзэжьыгъагъэр. Лъэпкъыр бэрэ хэзыщыжьыгъэу, шIогъабэ фэзышIэгъэ Жъэмадыу зэраукIыгъэр Саусэрыкъо зешIэм, нартхэм ахэзэухьи жъыукIыныр ха­ригъэнэгъагъ.

Кургъо мэз щыщэу рамыупкIыгъагъэм пытэпIэжъыр къе­ухъурэи. Джыри хьэкIэ-къуакIэ­хэр зэрэхэсхэм ишыхьатэу цы­зэхэм чъыгхэр къачъыхьэх. Iалэджыпщым ихэпIагъэр зыдэщытыри, пэблэгъэ чIыпIэхэри дэхэ дэдэх, язытетэу къызэрэзэтенагъэхэмкIэ, чIыопсым исаугъэт пшIыгъэми ухэукъощтэп.

Ижъырэ Черкесием игупчэ, нартхэм яхэсэ зэфэсыпIэщты­гъэм, хъугъэ-шIэгъабэ щыхъугъ. Iалэджыпщымрэ ащ ишъхьэгъу­сэу БэтIынэрэ хасэмэ ятхьаматэщтыгъэх. Апхъу закъоу Iакуандэ-Дахэр нарт эпосым анахь пшъэшъэ дахэу къыхафэрэмэ ащыщ. Псэлъыхъуабэу къыфакIощтыгъэмэ къэлэпчъэ дэхъэгъур псынжъ куоу, ухэнэнкIэ щынагъоу, яшыхэм зэхаутыхьэгъагъ. Пшъашъэм епсэлъыхъонхэу къэ­кIогъэгъэхэ Шэбатныкъорэ Саусэрыкъорэ Iалэджыпщым шъхьа­кIо зарехым, пщым ичылэ цIыф къыдамыгъэкIэу, даубытэгъагъэх. Iалэджыпщыр шъэфэу Лъэпшъ дэжь кIуи, щэмыо­хъуитIу къыригъэшIыгъагъ. КъэкIожьызэ, шым къыридзыхи зы щэбзащэр зэпикIыгъагъ. Нарт пщыналъэмэ къызэраIорэмкIэ, адрэ къыфэнэгъагъэмкIэ Iалэджыпщым пытэпIэжъым ылъапэ нарт Шэбатныкъо щиукIыгъ. Джыдэдэм пытапIэм узэрэдахьэу сэмэгубгъумкIэ чъыгышхомэ Iошъхьэ закъо ачIэт, арынкIи хъун Шэбатныкъо икъэ. Къутырым дэсхэм якъэхалъэ ащ тырашIыхьагъ. Къащхэмрэ къэнэтIэхэсхэмрэ зэ­фэдэкIэ тетых.

Аужырэ нартэу чIыгужъым къинэжьыгъэгъэ Уачэ Iалэдж иунэ чIэсыжьыгъагъэу къаIо­тэжьыгъ. ЗыщылIэщт уахътэр Уачэ ешIэти, Пакукъо Тэтэр­шъао къелъэIужьыгъагъ ыгъэтIылъы­жьынэу. ЗыфиIогъэ уахътэм Iалэдж иунэ зэкIом, Уачэм ыпсэ хэкIыгъэу джэхашъом телъэу Пакукъом къыгъотыжьыгъагъ ыкIи а хапIэм щигъэтIылъы­жьыгъ, нартмэ ямылъкуи къыфэнэжьыгъагъ.

[caption id="attachment_72098" align="aligncenter" width="800"] Нарт Шэбатныкъор (Бадынэкъор) Iалэджыпщым зыщиукIыгъэ пытэпIэжъ лъапэр.[/caption]

Дэнджыу бгышъхьэ ехырэ гъогур. Къутырэу Гливенкэр зэпызычырэ урам закъор итемыр-къохьапIэкIэ етIэ гъогуитIоу зэгокIы. ДжабгъумкIэ зыр пытэпIэжъым дэхьэ, адрэр сэмэгумкIэ егъазэшъ, чыжьэу бгышъхьэм ехы ыкIи лъэгуанэм ит Кургъо мэз хэкIуадэ. Мычыжьэу мыщ дэжьым мэзым пхырычъырэ Пщыщэ иджабгъукIэ Дэнджыу ихьалыгъуанэ къыдэчъэхышъ, бгы лъапшъэм къеуцуалIэ.

Дэнджыу псыхъожъыер. Мыщ фэдэ псыхъо чIыпIацIэмэ афэгъэхьыгъэ гущыIалъэмэ адагъэхьагъэп. Зыхэт закъор нарт къэбархэр ары. Ащ Дэнджыу ыцIагъэми къашIэжьырэп, ау ащ ыцIэкIэ бгышъхьэм Дэнджыу бжъап фаусыгъ. ИжъыкIэ Кургъо мэз зэрыт лъэгуанэм Дэнджыу псыхъожъые ихьалыгъуанэу Пщы­щэ къыхэчъырэр бгышъхьэ лъапшъэм къычIэуцощтыгъэ, ащ готэу заулэрэ кIоти, етIанэ зыIуищэити, зиIуантIэмэ, зищан­тIэзэ кIэй темэнылъэм хэкIо­дэжьыщтыгъэ. А темэныр я XX-рэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм агъэгъушъи, пындж лэжьыпIэ ашIыгъагъ.

Джырэ лъэхъаным псыхъожъы­ер тамбыкIэ зэпырагъэIыгъ, псыр рычъэжьырэп: псыуцхэмрэ къа­мылхэмрэкIэ лъэшэу зэхэкIы­хьагъ, чIыпIэ-чIыпIэу псы шъоф зырызхэр иIэх.

Гъобэкъуае дэс нэжъ-Iужъхэм непэ къызэраIуатэрэмкIэ, темэныр агъэгъушъы зэхъум хъуа­тэхэр зытIыщтыгъэ тракторымкIэ иныжъым ышъхьэ къычIагъэщыгъагъ. Ащ цIыфым илъэгагъэ фэдиз иинэгъагъ. Къагъотыгъэр шIэныгъэлэжьхэм зашIэкIэ, яIоф­шIэнхэр зэтырагъэуцонхэшъ, пынджыпкъыр арамыгъэшIынкIэ енэгуйи, колхоз тхьаматэм къуп­шъхьэхэр чIаригъэгъэбылъы­хьажьыгъагъэх. Ащ нэмыкIэу, къызэраIорэмкIэ, темэныр агъэ­гъушъы зэхъум пкъэушхохэр къыхагъэщыгъагъэх. Нарт къэбархэм ахэм афэдэ пхъэшхохэр Iалэджыпщым иунэ кIэсэнэу иIагъэх.

ЧIыпIалъэм тарихъ гъэшIэгъон пылъ, ау шIэныгъэлэжьхэр ащ джыри нэсыгъэхэп. Ушэтынхэр ащ щыпшIымэ, Тхьэм ышIэн ащ хьаламэтэу къыщычIэщыщтыр.

Кургъо мэз щыщэу лъэгуанэм щырамыупкIыгъэу къинагъэм Пщыщэ инэпкъитIу зэлъеубыты. Чъыгышхохэр хэтых, кIыры. Краснодар псыIыгъыпIэр ашIынэу зыфежьэхэм, IэрышI хым чIэ­быщт Кургъо мэз инахьыбэр зытыраупкIым, мыщ дэжьым псыр къы­нэсынэу щытыгъэпти, чъыгхэр къагъэнэгъагъэх. ХьамышхунтIэу къыхэкIагъэ­хэр шъхьэндэ къодыехэп, ныбжьышхо яIэу, ягъумагъэкIэ чъыг шъыпкъэх.

Iалэджыпщым ичылэжъ 2014-рэ илъэсым Даур Хъусенрэ сэрырэ къыхэдгъэщыжьыгъ. Нэужым игеографие координатхэр GPS приборымкIэ дгъэунэфыгъэ.

Къошко дэкIыгъор. Гъобэ­къуае пэчIынатIэу Пщыщэ инэпкъ лъагэ, джырэ станицэу Рязанскэр зытес бгышъхьэм, хъотэшхоу ехы. Къэбарыжъхэм зэрахэтымкIэ, а тIуакIэр къохъу­сэжъым диутыгъ. Аужырэ нартэу къэ­нэжьыгъэгъэ Уачэ, ятэ осыет къыфишIыжьыгъагъэти, ар къыушэкIужьыгъагъ.

Лъэпшъ икIыщ лъачI. КъызэраIотэжьырэмкIэ, Гъобэкъуае пэчIынатIэу Пщыщэ иджабгъу псырыкIым инэпкъ ар тетыгъ. ЧIыпIэм «Лъэпшъ икIыщ лъачI» аIозэ еджэх. А чIыпIэм джы чырбыщ заводыжъыр щыт. Iалэджыпщым ипытэпIэжъ къо­кIыпIэмкIэ мыщ километритIукIэ пэчыжь.

Лъэпшъ зыщыгъукIэщтыгъэр Адыгеим ичIыпIэ заулэмэ къащагъэлъагъо.

ЯтIонэрэ чIыпIэр Пэнэжьы­къуае икъыблэкIэ ПкIашъэ Iус къутырэу Кочкиным дэжь щыт мэзыр.

Нарт Бгъэбзыу. Къунчыкъо­хьаблэ икъокIыпIэкIэ Пщыщэ уикIэу, кIэир зэпыпчымэ, бгышъхьэм узэрэдэкIуаеу Бгъэбзыу зытесыщтыгъэ псэупIэжъэу жъокIупIэм хэтым уIокIэ. Ащ итемыркIэ къутырэу Фокинэр зы километрэрэ ныкъорэкIэ пэчыжь. «Нартхэм» яяблэнэрэ том ия 140-рэ нэкIубгъо мары зэритхагъэр: «Моу Пщыщэ узэпырыкIэу Фокинэм дэжьыджэ узыдэкIуаеджэ бгышъхьэшкоу иIэм Бгъэ­бзыу тесытыгъ». МыутIэхэм ялъэхъан ашIыгъэгъэ къошынхэм якъутафэхэр ащ хъоеу телъых. Гурыт лIэшIэгъум къыхиубы­тэхэрэри ахэолъагъох. ПсэупIэжъым икъокIыпIэкIэ мычы­жьэу Iошъхьэшхо жъуагъэм хэт. Ар Лъэгуц-ЖакIэм ыкъомэ язы­рэм икъэ Iуашъхь.

Лъэгуц-ЖакIэм ичылэ зыдэщысыгъэр. Белореченскэ районым ит къутырэу Беляевскэр джы зыдэщысым икъохьапIэкIэ нарт Лъэгуц-ЖакIэм ичылэ щысыщтыгъэ. Пщыщэ иджабгъу нэпкъ мы чIыпIэм нахь лъхъанчэ щэхъу ыкIи Краснодар псыIыгъыпIэм еуцуалIэ. Беляевскэм икъыблэкIэ километриплIэу пэIудзыгъэу Пщыщэ исэмэгу нэпкъ Къунчыкъохьаблэ тес.

Лъэгуц-ЖакIэм ыкъомэ яIуашъхьэхэр. Белореченскэ районым ит станицэу Рязанскэм удэкIэу итемыр-къохьапIэкIэ километрих фэдизэу асфальт гъогумкIэ узыкIокIэ, къутырэу Фокинэм унэмысыпэзэ, сэмэгумкIэ Iошъхьэшхоу зышъхьашъо зэныбжьэу хъураеу жъокIупIэм итыр къэлъагъо. Ащ пэчIынатIэу, джабгъумкIэ гъогум пэмычыжьэу, чъыгхэмрэ шъхьандэхэмрэ ышъхьашъо зэлъаубытэу, къэгъэсэишхо щыт. Ащ ыкIыбкIэ, мэз шъолъырмэ зэпабзырэ губгъошхом, зэкIэлъыкIохэу Iошъхьитф ит. Лъэгуц-ЖакIэм ыкъомэ якъэхэлъэ Iуашъхьэхэр блы мэхъух.

«КъызэраIотэжьырэмкIэ, зэ­шыхэр шэкIоным лъэшэу пыщэгъагъэх, ау анахьыкIэм инасып нахь хэлъэу, зэшихымэ анахьыбэ къыушэкIущтыгъэ. Нахьыжъхэр ешъугъущтыгъэх. Зэгорэм къесыгъакIэу анахьыкIэр дэ­кIыгъ. Адрэхэри шакIо ежьагъэх. Мэфэ реным зэшыхэм зыпари къамыушэкIугъэу, пшъыгъаехэу къэ­кIожьхэзэ, ашынахьыкIэ лэучэцI укIыгъэ ыпашъхьэ илъэу, шъхьаукъэу чъыгым кIэрысэу шъхьарыхьагъэх. Ягухьэ-гужъ къызэкIани, язырэм щэмрэ бзэмрэ зэIуилъхьи еуагъ. Щэбзащэр чъыгым тефи, кIалэр къыгъэущыгъ. Къызыщылъэти, шым зыридзи, къыкIиIагъ. Адрэхэр лъежьагъэх. Зылъигъачъэхэзэ хьэкIапсэ (ижъырэ зэокIэ шIыкI) ышIи, зэкIэкIищыгъэх, къытыригъази ышнахьыжъих зырызэу ыукIыгъэх, ежьыри хьадэгъущэ тефагъэти, ыпсэ хэкIыгъ. Нарт кIалэхэр зыщыфэхыгъэхэм щагъэтIылъыжьхи, Iуашъхьэхэр атырашIыхьагъэх».

Дзэгъащтэ зыкъосыгъэр. Къунчыкъохьаблэ икъыблэ-къо­кIыпIэкIэ Пщыщэ ипсыхьалыгъо­нэжъ лъэшэу кIэим зыщеIуантIэ. А псыхъом ыгъэпсыгъэ къуачIэм, Бгъэшэтыку, Дзэгъащтэ зыдэсыгъэ чылэр итыгъ. Мы чIыпIэм Кургъо мэз Iужъоу къикIэщтыгъэ. РаупкIыгъэу жъокIупIэ губгъо­шхо иI. Тилъэхъанэ, я XX-рэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм, псыхъо хьалыгъуанэр аузэнкIи, Къунчыкъохьаблэ икъокIыпIэ, Мыжъокъу­щым, нагъэсыгъ.

НэкушIои иIуашъхь. Къунчыкъохьаблэ икъыблэкIэ къэлъа­гъорэ мэзым икъокIыпIэкIэ пэмычыжьэу шъоф лэжьэкIупIэм Iошъхьэ закъоу ит. Гъэ къэс ышъхьашъо ажъо. «Нарт Нэ­ку­шIой ащ ышъхьагъ хэчъыягъэу телъэу Саусэрыкъо зырехьылIэм, зэкIоцIипхагъ. Къэущи къызэ­плъэм, зэрэ Саусэрыкъор къы­шIагъ. ЗыкъыригъэтIэтэжьы шIоигъоу къызелъэIум, Iуагъэ зэдашIымэ къытIэтэжьыщтэу ыгъэгугъагъ. Зэзэгъыхи, Нэ­ку­шIои стхъумбыл чъыгышхо риупкIыгъ, куахьибл ифэу хьэкъуашъо ышIи, ащкIэ щыгъу къыригъа­хьыгъ».

Хъудымыжъ иуджыпI. Къунчыкъохьаблэ ичылэгу шъыпкъэ, Гъыщхэм яхэтэ гузэгу, Хъудымыжъ иуджыпIэ ит. Хъураеу иубыкIыгъэ мэшэшхом ыкIоцI Iошъхьэ лъхьанчэ къыхэщы. Хатэр илъэсыбэрэ ажъуагъэти, Iошъхьэ шыгур тешъо хъугъэ. Къошын къутафэхэу ащ ыкIоцIрэ хатэмрэ къахэкIыхэрэмкIэ лъэ­хъанэу загъэпсыгъэщтыр джэрз лIэшIэгъур ары. Енэгуягъо мыр Мыекъопэ культурэм хэхьэрэ археологие саугъэткIэ. ИгъэпсыкIэкIэ зэрэтхьэлъэIупIагъэр гъэ­нэфагъэ. Пщыщэ исэмэгубгъу джырэ унагъохэр зытесхэм къыщыхэдгъэщыгъэ ижъырэ псэупIэу джэрз лъэхъаным щыIагъэм епхыгъэн ылъэкIыщт. А лъэныкъомкIэ къикIэу Хъудымыжъ иуджыпIэ дэхьапIэ иI.

ГъучIыпцIый Iуашъхьэ Лъэпшъ чIалъхьажьыгъагъэу хъишъэм хэт. Краснодар псыIыгъыпIэр ашIы зэхъум Едэпсы­къуае зыдэщысыщтыгъэм ар щатIыгъагъ.

ШыкIэкI иIуашъхь. Пэнэжьыкъуаерэ Адыгэкъалэрэ азыфагурэ гъогумкIэ псыхъожъыеу Шэндыкъо узэрикIэу, километритIу фэдизэ узыкIокIэ, сэмэгубгъумкIэ Iошъхьэ ин закъоу жъокIупIэ хъоо-пщаум итыр къэлъагъо. Ар нарт ШыкIэкI иIуашъхь, метрибл фэдиз илъэгагъ, гъогум метрэ шъиплI фэдизкIэ пэчыжь. Тыдэрэ лъэныкъо­кIи къэплъэгъоу лъэгапIэм тет, ышъхьашъо зэфэдэкIэ илъэс къэс ажъо, етIагъэхэу уж иIэп. Археологхэм зэрагъэунэфырэмкIэ, мыщ фэдэ Iошъхьэ закъохэу анахь лъэгапIэмэ атетхэм ныбжьышхо яI. Лъэхъанэу зэхьылIэгъэщтыр джэрз лIэшIэгъум иуб­лапI, Мыекъопэ культурэм хэхьэрэ уахът, илъэс 4000 – 5000 фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ.

Тэу Аслъан. АР-м Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаI, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт.