Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет – Хасэм изэхэсыгъоу тыгъуасэ щыIагъэм Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат депутатхэм апашъхьэ къыщыгущыIагъ ыкIи 2019-рэ илъэсым республикэм иминистрэхэм я Кабинет Iофэу ышIагъэм изэфэхьысыжьхэр къыщишIыгъэх, пшъэрылъыкIэхэр къыгъэнэфагъэх.

Зэхэсыгъом хэлэжьагъэх республикэм ипэщагъэхэу Джарымэ Аслъанрэ ТхьакIущынэ Аслъанрэ, сенаторхэу Хъопсэрыкъо Муратрэ Олег Селезневымрэ, УФ-м и Къэралыгъо Думэ идепутатхэу Хьасанэкъо Муратрэ Владислав Резникрэ, федеральнэ инспектор шъхьаIэу Сергей Дрокиныр, лъэпкъым итхэкIо цIэрыIоу МэщбэшIэ Исхьакъ, федеральнэ ыкIи рес­публикэ хэбзэ къулыкъухэм, муниципалитетхэм япащэхэр, общественнэ организациехэм ялIыкIохэр, ныбжьыкIэхэр, нэмыкIхэри. Iофтхьабзэр зэрищагъ АР-м и Парламент и Тхьаматэу Владимир Нарожнэм.

Зэфэхьысыжьхэр ашIынхэм ыпэ мы аужырэ илъэсхэм шъо­лъырым социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэу ышIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ фильмэу «Адыгеир —ыпэкIэ лъыкIуат» зыфиIорэм къэзэрэугъоигъэхэр еплъыгъэх.

Лъэпкъ проектхэр, гухэлъхэр

Республикэм ипащэ пэублэ псалъэ къышIызэ блэкIыгъэ илъэсым къэралыгъомкIэ мэхьанэшхо зэриIагъэр — Урысыем и Президентэу Владимир Путиным ижъоныгъокIэ унэшъуакIэ къыдыхэлъытагъэу илъэсихым телъытэгъэ лъэпкъ проектхэм ягъэцэкIэн зэрэрагъэжьагъэр къыхигъэщыгъ. Экономикэм ыкIи социальнэ лъэныкъом, ащ хэхьэхэрэ демографием, псауныгъэр къэухъумэгъэным, гъэсэныгъэм, экологием, культурэм ыкIи спортым хэхъоныгъэ ашIыным епхыгъэу шъолъырхэм пшъэрылъхэр къафашIы­гъэх, зыкIэхьанхэ фэе къэгъэлъэгъонхэр, ахэм ягъэцэкIэн уахътэу пылъыр гъэнэфа­гъэх. НэмыкI субъектхэм афэдэу хэхъоныгъэ­шIухэр ышIынхэмкIэ республикэм амалэу IэкIэлъхэм нахь зыкъаIэтыгъ.

Республикэм ипащэ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, блэкIыгъэ илъэсым АР-м и ЛIышъхьэрэ министрэхэм я Кабинетрэ къапкъырыкIыгъэ законопроект 59-рэ Адыгеим и Парламент ыштагъэх. Ахэр псауныгъэр къэухъумэгъэным, гъэсэныгъэм, социальнэ фэIо-фашIэхэм ягъэцэ­кIэн ыкIи цIыфхэм IэпыIэгъу афэхъугъэ­ным япхыгъагъэх. Правительственнэ сы­хьатым къыдыхэлъытагъэу респуб­ли­кэм ихэбзэгъэуцу ыкIи гъэцэкIэкIо къу­лыкъухэм Iофыгъуабэхэр зэшIуахыгъэх.

Адыгеим социальнэ-политическэ зыпкъ­итыныгъэ илъыныр ыкIи граждан обществэм иинститутхэм зэпхыныгъэу адыряIэр гъэпытэгъэным мэхьанэшхо иI, мы лъэныкъомкIэ республикэм щызэшIуахырэр бэ. Хэбзэ къулыкъухэм, АР-м и Общественнэ палатэ, граждан обществэм ыкIи цIыфхэм яфитыныгъэхэм хэхъоныгъэхэр ашIынхэмкIэ Советэу АР-м и ЛIышъхьэ дэжь щызэхащагъэм, Адыгеим инахьыжъхэм я Совет зэгурыIоныгъэ азыфагу илъэу Iоф зэдашIэ. Шъолъырым мамырныгъэрэ лъэпкъ ыкIи дин зэгурыIоныгъэрэ зэрилъым, тапэкIи ащ фэдэ зэфыщытыкIэхэр гъэпытэгъэнхэм мэхьанэшхо иIэу республикэм ипащэ ылъытагъ.

— Шъолъырым общественнэ-политическэ зыпкъитыныгъэ зэрилъым ишIуагъэкIэ социальнэ-экономикэ лъэныкъомкIэ гъэхъагъэхэр тшIынхэ, инвестициехэр, бюджетым иха­хъохэр нахьыбэ тшIынхэ тфызэшIокIы. Мыхэм япхыгъэ пшъэ­рылъхэм тащытегущы­Iагъ муниципалитетхэм япащэхэм блэкIыгъэ илъэсым Iофэу агъэцэкIагъэм изэфэхьысыжьхэр зыщытшIыгъэхэ зэхахьэхэм. ЦIыфхэр бэкIэ къыт­щэгугъых, ар къэдгъэшъыпкъэ­жьыныр ары анахь шъхьаIэр, — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Урысыем и Президентэу Владимир Путиным общественникхэм адыриIэгъэ зэIукIэгъу-зэдэгущыIэгъур Адыгеим щызэхэщагъэ зэрэхъугъэм шъолъырымкIэ мэхьанэшхо иIагъ. Мэкъумэщ хъызмэтым ыкIи къоджэ псэупIэхэм хэхъоныгъэхэр ашIынхэр ары Iофыгъо шъхьаIэу къаIэтыгъэхэр. Лъэпкъ проектэу «Гъэсэныгъ» зыфиIорэм игъэцэкIэн къыды­хэлъытагъэу поселкэу Инэм щашIыгъэ гурыт еджэпIакIэр ары Iофтхьабзэр зыщыкIуагъэр. Къэралыгъом ипащэ пшъэдэкIыжьэу ыхьырэмкIэ гъунэпкъэ гъэнэфагъэ зиIэ обществэу «Зеленый дом» зыфиIорэм щыIагъ, джащ фэдэу республикэм къыщыдагъэкIырэ мэкъумэщ продукцием икъэгъэлъэгъон екIолIагъ. Адыгеим иагропромышленнэ комплекс хэхъоныгъэу ышIыхэрэм УФ-м и Президент осэшIу афишIыгъ.

Пшъэрылъэу къэуцухэрэр гъэцэкIэгъэн­хэмкIэ къэралыгъом ипащэхэр, УФ-м и Правительствэ, ФедерациемкIэ Советыр ыкIи Урысыем и Къэралыгъо Думэ рес­публикэм къыготых ыкIи IэпыIэгъу къы­фэхъух. Адыгеим социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ 2024-рэ илъэсым нэс телъытэгъэ унэе программэ аштагъ. Мы илъэсым щегъэжьагъэу (илъэситфым къыкIоцI) Iофыгъоу къэуцухэрэм язэшIохын пэIухьащт сомэ миллиард республикэм къыIэкIахьэзэ ышIыщт. ГухэлъышIоу тиIэхэм сыдигъуи къадырагъаштэ ФедерациемкIэ Советым и Тхьаматэу Валентина Матвиенкэм, УФ-м и Къэралыгъо Думэ и Тхьаматэу Вячеслав Володиным. Сенаторхэу Хъоп­сэрыкъо Муратрэ Олег Селезневымрэ, депутатхэу Хьасанэкъо Муратрэ Владислав Резникрэ IофшIэнышхо агъэцакIэ.

Бюджетыр

УФ-м финансхэмкIэ и Министерствэ зэфэхьысыжьэу ышIыгъэхэмкIэ, ахъщэм игъэзекIонкIэ шъолъыр анахь дэгъухэм Адыгеир ащыщ хъугъэ. БлэкIыгъэ илъэ­сым Адыгеим изэхэубытэгъэ бюджет ихахъохэр сомэ миллиард 28,3-м кIэ­хьагъ, ыпэрэ илъэсым егъэпшагъэмэ, процент 20-кIэ ар нахьыб, хъарджхэр — миллиард 29-м нэсыгъ. Республикэ бюджетым ихахъохэр сомэ миллиард 24,3-рэ мэхъу, хъарджхэр — сомэ миллиард 24,6-рэ. Федеральнэ гупчэм къи­кIырэ ахъщэ IэпыIэгъур (дотациер) процент 17,5-м нэсэу къеIыхыгъ.

Социальнэ ухъумэныр, демографиер

Бюджетыр социальнэу зэрэщытым, ащ ихахъохэр нахьыбэ зэрэхъурэм яшIуагъэкIэ УФ-м и Президент къыгъэ­уцурэ пшъэрылъхэр шъолъырым щызэшIохыгъэхэ мэхъу. Мыщ дэжьым анахь шъхьаIэр цIыфым игъашIэ, сабыеу къэ­хъухэ­рэм япчъагъэ ахэгъэхъогъэныр, щы­IэкIэ-псэукIэр на­хьышIу шIыгъэныр ары. БлэкIыгъэ илъэсым социальнэ ухъумэным иIофыгъохэм ягъэцэкIэн сомэ миллиарди 2,9-рэ пэ­Iуагъэхьагъ. Ана­хьэу анаIэ зытырагъэтыгъэр ветеранхэм, сэкъатныгъэ зиIэхэм, унэгъо ныбжьыкIэхэм ыкIи сабыибэ зэ­рысхэм IэпыIэгъу афэхъугъэныр ары. Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэ­хэм псэупIэхэр ягъэгъотыгъэн­хэм епхыгъэ IофшIэныр гъэцэкIагъэ хъугъэ. Унэгъо ныбжьыкIэ 339-мэ псэу­кIэ амалэу яIэхэр нахьышIу ашIынхэ алъэкIыным фэшI социальнэ тынхэр атырагощагъэх, ащ зэкIэмкIи сомэ миллион 374-рэ пэIуагъэхьагъ. Джащ фэдэу 2019-рэ илъэсым сабыибэ зэрыс унэгъо 287-мэ ыпкIэ хэмылъэу чIыгу Iахьхэр аратыгъэх, программэр зыщыIэм щегъэ­жьагъэу мы купым къыхиубытэрэ унэгъо 3643-мэ яфэIо-фашIэхэр афагъэцэкIа­гъэх. Зянэ-зятэ зимыIэжьхэ ыкIи ахэр зышъхьащымытыжьхэ нэбгырэ 97-мэ псэупIэхэр арагъэгъотыгъэх.

Непэрэ мафэм ехъулIэу сэкъатныгъэ зиIэ нэбгырэ мин 35-м ехъу Адыгеим щэпсэу. Къэралыгъо программэу «Доступная среда» зыфиIорэм игъэцэкIэн къыдыхэлъытагъэу мы купым хахьэхэрэм IэпыIэгъу афэхъух, яфэIо-фашIэхэр афагъэцакIэх. Ащ зэкIэмкIи сомэ миллиони 112,5-рэ пэIуагъэхьагъ. Зыныбжь хэкIотэгъэ ыкIи сэкъатныгъэ зиIэ нэбгырэ мини 9-м ехъумэ яшIуагъэ арагъэкIыгъ. ЩыIэныгъэм чIыпIэ къин ригъэуцогъэ унэгъо 7800-мэ ахъщэ IэпыIэгъу арагъэ­гъотыгъ.

БлэкIыгъэ илъэсым агъэцэкIэнэу рагъэжьэгъэ лъэпкъ проектэу «Демографиер» цIыфым иухъумэн, ащ игъашIэ нахьыбэ хъуным, сабыеу къэхъухэрэм япчъагъэ хэхъоным фэIорышIэнэу щыт. 2019-рэ илъэсым мыщ къыдыхэлъытэгъэ Iофтхьабзэхэм язэшIохын сомэ миллиардрэ миллион шъиплIырэ республикэм щыпэIуагъэхьагъ. Ным, сабыигъом, кIэлэцIыкIухэр зэрыс унагъохэм IэпыIэгъу афэхъугъэныр ары мыщ дэжьым шъхьа­Iэр. Апэрэ сабый къызэрыхъухьэгъэ унэгъо 2140-мэ сомэ миллиони 168-рэ хъурэ IэпыIэгъу атырагощагъ. Лъэпкъ проектым къыдыхэлъытагъэу агъэнэфэгъагъэм фэди 2,3-кIэ ар нахьыб. Джащ фэдэу ящэнэрэ ыкIи ащ къыкIэлъыкIорэ сабый къызэрыхъухьэгъэ унэгъо 801-мэ зэтыгъо ахъщэ IэпыIэгъу аратыгъ.

Зыныбжь хэкIотагъэхэм IэпыIэгъу афэхъугъэным епхыгъэ IофшIэнри рес­публикэм зэрифэшъуашэу щызэхэщагъ. БлэкIыгъэ илъэсым автотранспорт 11 къащэфыгъ, ащ ишIуагъэкIэ къоджэ псэупIэхэм адэсхэ пенсионер нэбгырэ минитIурэ ныкъорэм ехъур (илъэс 65-м ехъугъэхэр) медицинэ учреждениехэм къаращэлIагъэх, диспансеризациер акIугъ. Зыныбжь хэкIотагъэхэм IэпыIэгъу афэ­хъух волонтерхэри.

Мэхьанэшхо зиIэхэм ащыщ шъо­лъырым щыпсэухэрэм къапэблагъэу щыт лъэныкъуабэ къызэлъызыубытырэ гупчэхэм якIолIэнхэ ыкIи яфэIо-фашIэхэр псынкIэу афагъэцэкIэнхэ амал зэряIэр. «Зы шъхьа­ныгъупчъэкIэ» заджэхэрэ шIыкIэр Адыгеим щыпсэухэрэм япроцент 95-мэ къыз­фагъэфедэн алъэкIыщт. Джырэ уахътэм ехъулIэу МФЦ-хэм къэралыгъо ыкIи муниципальнэ фэIо-фэшIэ 259-рэ агъэцакIэ. БлэкIыгъэ илъэсым афагъэцэкIагъэр мин 611-рэ мэхъу. Гупчэм еолIагъэхэм япроцент 96-мэ яIоф зэхэфыгъэ зэрэхъугъэм ыгъэрэзагъэх.

БлэкIыгъэ илъэсым Адыгеим ис кIэлэцIыкIу мин 36-м ехъумэ загъэпсэфын ыкIи япсауныгъэ агъэпытэн амал яIагъ. Мыщ сомэ миллиони 144,5-рэ пэIуагъэ­хьагъ. Анахьэу анаIэ зытырагъэтыгъэхэр щыIэныгъэм чIыпIэ къин ригъэуцогъэ сабыйхэм языгъэпсэфыгъо уахътэ зэрифэшъуашэу зэхэщэгъэныр ары.

Ащ дакIоу демографием ылъэныкъокIэ Iофхэм язытет зыфэдэм уигъэрэзэнэу щытэп. БлэкIыгъэ илъэсым шъолъырым къыщыхъугъэ сабыйхэм япчъагъэ 310-кIэ нахь макIэ хъугъэ. Къэралыгъом исубъектхэм, зэкI пIоми ухэмыукъонэу, мы къэгъэлъэгъоным фэд яIэр. КIэлэцIыкIоу къэхъухэрэм япчъагъэ хэгъэхъогъэным фытегъэпсыхьэгъэ IофшIэныр респуб­ликэм нахь щагъэлъэшыгъ. Ным, сабыим, унагъохэм социальнэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр анахь шъхьаIэу ащ къыдыхэлъытагъэх.

Демографием ылъэныкъокIэ Iофхэм язытет нахьышIу шIыгъэным фэIоры­- шIэщт Урысыем и Президент къыхьыгъэ предложениехэм ягъэцэкIэн. 2020-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м щегъэжьагъэу апэрэ сабый къызэрыхъухьэгъэ унагъом сомэ мин 470-рэ хъурэ ны мылъкур ратызэ ашIыщт, ятIонэрэр къызфэхъухэрэм а пчъагъэм джыри сомэ мини 150-рэ хэхъощт ыкIи зэкIэмкIи сомэ мин 617-м кIэхьащт. Апэрэ сабыир илъэсищ охъуфэкIэ мазэ къэс ахъщэ тыныр ратыщт, джащ фэдэу илъэ­си 3 – 7 зыныбжь сабыйхэр зэрыс унагъохэу зы нэбгырэм ихахъо урыпсэунымкIэ анахь ахъщэ макIэм кIэмыхьэрэм мазэ къэс ахъщэ IэпыIэгъу арагъэгъотыщт. Сабыибэ зэрыс унагъо­хэм фэгъэкIотэныгъэу яIагъэхэри къэ­нэжьыгъэх. Ащ нэмыкIэу сабыитIу е нахьыбэ зиIэ унагъохэм фэгъэкIотэныгъэ зиIэ ипотекэм ипрограммэ амалэу къытыхэрэр къызфагъэфедэн алъэкIыщт, ащ процентэу пылъыр процентих мэхъу. Сабыищ е нахьыбэ зиIэхэм псэупIэ зэрагъэгъотынымкIэ мыщ фэдэ чIыфэу къырахыгъэм щыщэу сомэ мин 450-р къэралыгъом афепщыны. Мы амалыр республикэм щыпсэу­хэрэм къызфагъэфедэным мэхьанэшхо иI.

Медицинэр, ащ епхыгъэ фэIо-фашIэхэр

БлэкIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэм къы­зэрагъэлъагъорэмкIэ, псауныгъэр къэухъумэгъэным исистемэ хэ­хъоныгъэ ышIыным республикэм сомэ миллиарди 6-рэ миллион 454-рэ щыпэIуагъэ­хьагъ. Ащ щыщэу миллион 337-р — лъэпкъ проектым иIофтхьабзэхэм ягъэцэкIэн къыдыхэлъытагъ. Шъолъырым ирайонхэм фельдшер-мамыку IэзэпIи 3 ащашIыгъ, къуаджэу Кощхьаблэ санитарнэ авиацием пае вертолетнэ площадкэ щагъэпсыгъ. Республикэ Диагностическэ гупчэм кардиологическэ диспансер къыщызэ­Iуахыгъ. Къэралыгъо-унэе зэпхыны­гъэм ишIуа­гъэкIэ Адыгэкъа­лэ дэт сымэджэщым медицинэ гупчэ щагъэпсыгъ. Респуб­ликэм ит сымэджэщхэм ящыкIэгъэ медицинэ оборудованиер, техникэр аIэкIагъэхьагъ.

Мыекъопэ къэлэ клиническэ сымэджэщым иперинатальнэ гупчэ ятфэнэрэ къатым икъыпышIыхьажьын ыкIэм фэ­кIуагъ, проектым сомэ миллиони 190-рэ фэдиз тефагъ. Мы учреждение дэдэм терапиемкIэ отделение къыздыхэлъытэгъэ IэзэпIэ-диагностическэ псэуалъэ ща­гъэпсы, ащ сомэ миллиони 105-рэ пэIуагъэхьащт. НэмыкI медицинэ учреждениехэм язэтегъэпсыхьан респуб­ликэм щылъагъэкIуатэ.

Республикэм ипащэ мыщ дэжьым анахьэу ынаIэ зытыридзагъэр медицинэм иIофышIэхэм япшъэрылъхэр зэрифэшъуа­шэу агъэцэкIэнхэ, цIыфхэм тэрэзэу адэзекIонхэ зэрэфаехэр ары. Мыщ фэ­гъэхьыгъэ дэо тхылъхэр къызэрэIэкIа­хьэхэрэр къыхигъэщыгъ.

— Сыд фэдиз медицинэ псэ­олъакIэ тшIыгъэми, ахэр аужырэ шапхъэхэм адиштэрэ оборудованиемкIэ зэтед­гъэпсыхьагъэхэми, врачыр уз зиIэ цIыфым рэхьатэу, шъабэу дэмыгущыIэмэ, игумэкIыгъо зэхифыным фэмыхьазырмэ, зи ишIуагъэ къэкIощтэп. Арышъ, мы лъэныкъом медицинэм иIофышIэхэм анаIэ тырагъэтын фае, — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Лъэпкъ проектым, къэралыгъо программэхэм къадыхэлъытагъэу псауныгъэр къэухъумэгъэным иучреждениехэм аIутхэм IофшIэнымкIэ амалэу яIэхэр нахьышIу шIыгъэным, ахэм яIэпэIэсэныгъэ хагъэхъон алъэкIыным респуб­ликэм мэхьанэшхо щыраты. БлэкIыгъэ илъэсым къоджэ псэупIэм Iоф щызышIэнэу кIогъэ нэбгырэ 51-мэ зэтыгъо ахъщэ IэпыIэгъу аратыгъ. Адыгеим щыщ ныбжьыкIи 105-рэ къэралыгъом иапшъэ­рэ медицинэ еджапIэхэм ачIэхьагъэх. Мыекъопэ медицинэ колледжыр къэзыухыгъэ нэбгырэ 66-мэ, джащ фэдэу Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым имедицинэ институт иапшъэрэ курсхэм арыс студент 79-мэ IофшIэпIэ чIыпIэхэр арагъэгъотыгъэх. Медицинэ кадрэхэм ягъэхьазырын, специалистэу зыщыкIэхэрэр игъэкъужьыгъэнхэм профильнэ ведомствэр непэ ыуж ит.

Республикэм исхэм Iэзэгъу уцхэр аIэкIэгъэхьэгъэнхэм сомэ миллиардрэ миллион 12-рэ пэIуагъэхьагъ. 2018-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, сомэ миллиони 145-кIэ ар нахьыб. ФэгъэкIотэныгъэ зиIэ цIыфхэм сомэ миллион 274-рэ аосэ Iэзэгъу уцхэр аIэкIагъэхьагъэх.

Непэрэ мафэм ехъулIэу Адыгеим гурытымкIэ къыщагъашIэрэр илъэс 73,5-рэ, 2024-рэ илъэсым ехъулIэу мы къэгъэлъэгъоныр илъэс 78-м кIэгъэхьэгъэныр пшъэрылъ шъхьаIэу щыт. Ар гъэцэкIэгъэным фэшI шъолъырым Iофтхьэбзэ гъэнэфагъэхэр щызэхащэщтых, анахьэу анаIэ зытырагъэтыщтыр медицинэ инфраструктурэм изытет нахьышIу шIыгъэныр ары.

Мы илъэсым фельдшер-мамыку IэзэпIэ 24-рэ республикэм щашIыщт, щыIэ учреждениехэм ащыщхэм игъэкIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр арашIылIэщтых, медицинэ оборудованиер кIэу зэблахъущт. А пстэури зэшIохыгъэ зэрэхъурэм, проектэу агъэнэфагъэхэр щыIэныгъэм щыпхырыщыгъэнхэм пытагъэ хэлъэу лъыплъэщтых.

Гъэсэныгъэр

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм кIон фэе сабыйхэу илъэси 3 — 7 зыныбжьхэм алъэныкъокIэ чэзыу щыIэжьэп. Илъэси 3-м нэмысыгъэхэм чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнхэм джырэ уахътэ Iоф дашIэ, къихьащт илъэсым ехъулIэу а гумэкIыгъори дэгъэзыжьыгъэн фае. БлэкIыгъэ илъэсым нэбгырэ 960-мэ ателъытэгъэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIи 4 республикэм щашIыгъ, чIыпIэ 480-р — ясельнэ купхэм ателъытагъэх. Джащ фэдэу щыIэ учреждениехэм псэолъитIу къапашIыхьа­жьыгъ, ахэми чIыпIэ 240-рэ къатыгъ.

Непэрэ мафэхэм яхъулIэу нэбгырэ 240-рэ зырыз зычIэфэщтхэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр Адыгэкъалэ, Пэнэжьыкъуае, Инэм, Мыекъуапэ (учреждении 2) ащашIых. Къутырэу Гавердовскэм иеджа­пIэ мыщ фэдэ псэолъакIэ къыпашIыхьэ. Мы илъэсым Красногвардейскэ районым кIэлэцIыкIу IыгъыпIи 3 (ясельнэ купхэр хэтхэу) щагъэпсынэу рагъажьэ, къи­хьащт илъэсым нэбгыри 120-мэ ателъытэгъэ учреждениякIэм ишIын Шэуджэн районым щаублэщт.

КIэлэеджэкIо 1100-мэ ателъытэгъэ гурыт еджэпIакIэр поселкэу Инэм блэкIыгъэ илъэсым къыщызэIуахыгъ. Мыщ фэдиз чIыпIэ зиIэщт учреждением игъэ­псыни Мыекъуапэ щаухы, кIэлэеджэкIо 250-рэ зычIэфэщт еджапIэр станицэу Ханскэм шIэхэу къыдэуцощт. Джащ фэдэу федеральнэ ыкIи республикэ бюджетхэм яшIуагъэкIэ еджапIэхэм ащыщхэм игъэ­кIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр ащыкIощтых.

Мы лъэныкъомкIэ Iофэу ашIэрэр анахьэу зытегъэпсыхьагъэр еджапIэхэм ятIонэрэ сменэр ямыIэжьыныр, кIэлэ­еджакIохэм шIэныгъэ куухэр зэрагъэгъо­тынхэр ары. ЕджэнымкIэ гъэхъэгъэшIу­хэр зэрэщыIэхэр къагъэлъагъо зэтыгъо къэралыгъо ушэтынхэм язэфэхьысыжьхэм. Баллишъэ къэзыхьыгъэхэм япчъагъэ блэкIыгъэ илъэсым нахьыбэ хъугъэ. Ахэм ащыщхэр къоджэ еджапIэхэм къачIэкIыгъэх.

КIэлэеджакIохэм гъэсэныгъэ тедзэ зэрагъэгъотыным фытегъэпсыхьагъ Мые­къуапэ къыщызэIуахыгъэ кIэлэцIыкIу технопаркэу «Кванториум» зыфиIорэр. Мыщ илъэс 12 — 17 зыныбжь кIэлэ­еджакIохэм зыщагъэсэн алъэкIыщт. Сэнаущыгъэ зыхэлъ кIэлэцIыкIухэр къы­хэгъэщыгъэнхэм ыкIи ахэм IэпыIэгъу афэхъугъэным шъо­лъырым мэхьанэшхо щыраты. Ащ фэIоры­шIэщт гупчэу «Полярис-Адыгея» зыфи­Iорэм иIофшIэн рес­публикэм щыригъэ­жьагъ. Адыгеим иволонтерхэм ягупчэ къызэрэзэIуахыгъэми мэхьанэшхо иIэу щыт.

Мы илъэсым Iоныгъом и 1-м щегъэ­жьагъэу ублэпIэ классхэм арыс кIэлэ­еджакIохэм ыпкIэ хэмылъэу шхыныгъо стырхэр аIэкIагъахьэзэ ашIынэу агъэнэ­фагъ. Муниципалитетхэм гъэсэныгъэм иучреждениехэу ащыIэхэм шхапIэу ахэтхэр ащ техническэу фэхьазырынхэ зэрэфаер пшъэрылъ шъхьаIэу АР-м и ЛIышъхьэ къыхигъэщыгъ. Мы IофшIэныр непэ чанэу агъэцакIэ.

ЕджапIэхэм, анахьэу къоджэ псэупIэхэм адэтхэм, специалистхэр къящэлIэгъэнхэм иIофыгъуи мэхьанэшхо иI. Мы илъэсым щегъэжьагъэу программэу «Земскэ кIэлэегъадж» зыфиIорэр Адыгеим щагъэцэкIэнэу рагъэжьагъ. Ар илъэсищым телъытагъ ыкIи къуаджэм Iоф щызышIэнэу кIорэ кIэлэегъаджэм сомэ миллион ратызэ ашIыщт.

Культурэр

Урысыем и Президент иунашъокIэ 2019-рэ илъэсыр театрэм и Илъэсэу агъэнэфэгъагъ. Театральнэ илъэсыр Адыгеим зэрифэшъуашэу щырекIокIыгъ, Iоф­тхьэбзэ 900 фэдиз зэхащагъ. Мэхьанэ­шхо зиIагъэхэм ащыщых адыгэ-абхъаз театрэхэм яя IV-рэ Дунэе фестивалэу «Кавказский меловой круг», «Кавказым мамырныгъэ ерэлъ» зыфиIохэрэм язэхэщэн. Культурэм иамалкIэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зэхэ­хьанхэм, язэгурыIоныгъэ, язэпхыныгъэ агъэпытэным мэхьанэшхо иI. Адыгеим итеатрэхэр илъэсым къы­къоцI къекIокIыгъэх, спектаклэ гъэшIэгъонхэр къагъэлъэгъуагъэх.

БлэкIыгъэ илъэсым культурэм хэхъо­ныгъэ ышIыным сомэ миллиардрэ миллион 400-рэ республикэм щыпэIуа­гъэхьагъ, сомэ миллиони 147-р лъэпкъ проектэу «Культурэм» къыдыхэлъытагъ. Учреждениехэм яматериальнэ-техническэ зытет нахьышIу шIыгъэным, инфраструктурэр зэтегъэпсыхьэгъэным алъэныкъокIэ шъолъырым Iофышхо щагъэцэкIагъ. Лъэпкъ проектым иамалкIэ къуаджэхэм адэтхэ культурэм иуниблымэ гъэцэкIэжьынхэр арашIылIагъэх, ащ сомэ миллиони 114-рэ пэIуагъэхьагъ.

Мыекъуапэ искусствэхэмкIэ икIэлэцIыкIу еджэпIитIум игъэкIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр яшIылIэгъэнхэм пае рес­публикэ бюджетым къыхэхыгъэ мылъку афатIупщыгъ. Лъэпкъ проектым къыдыхэ­лъытагъэу учреждениитф зэтырагъэ­псыхьэ. Къуаджэу Фэдз культурэм и Унэу щашIырэр шIэхэу атыщт. Федеральнэ программэм къыдыхэлъытагъэу Красногвардейскэ районым итхэ къуа­джэу Улапэрэ селоу Белэмрэ культурэм иучреждениякIэхэр ащашIынхэу ащырагъэжьагъ. «Единэ Россием» ипартийнэ проект къыдыхэлъытагъэу Тэхъутэмыкъое районым ипсэупIэу Отраднэм дэт культурэм и Унэ игъэкIотыгъэ гъэцэ­кIэжьынхэр щэкIох. Адыгеим и Лъэпкъ музей игъэкIэжьын рагъэжьагъ.

Урысыем и Президент и Джэпсалъэ диштэу искусствэхэмкIэ кIэлэцIыкIу еджэпIиплIым гъэцэкIэжьынхэр яшIылIэгъэнхэм фэшI республикэм сомэ миллиони 167-рэ къыфатIупщыгъ. ЗэкIэмкIи къэралыгъо ыкIи муниципальнэ учреждение 23-мэ гъэцэкIэжьын-псэолъэшI Iоф­шIэнхэр ащыкIощтых.

Физическэ культурэр ыкIи спортыр

Адыгеим непэ спорт псэолъэ 941-рэ ит, ахэм ащыщэу 536-р — къоджэ псэупIэхэм адэтых. АР-м икъэралыгъо программакIэу «Физическэ культурэм ыкIи спортым хэхъоныгъэ ашIыныр» зыфиIорэр блэкIыгъэ илъэсым респуб­ликэм щаштагъ. Ащ игъэцэкIэн сомэ миллион 840-рэ пэIуагъэ­хьагъ. 2019-рэ илъэсым спорт еджэпIитIу Мыекъуапэ, джащ фэдэу псауныгъэр зыщагъэпытэрэ спорт комплексхэр Инэмрэ Пэнэжьыкъуаерэ къащызэ­Iуахыгъэх. Мыщ фэдэ комплексхэм яшIын мы илъэсым Хьакурынэхьаблэ, Кощхьаблэ ыкIи Адыгэ­къалэ ащырагъэжьэнхэ гухэлъ щыI.

Урысые ыкIи дунэе мэхьанэ зиIэ зэнэкъокъу­хэр республикэм бэу щы­зэхащэх. Физическэ культурэм ыкIи спортым хэхъо­ныгъэ ашIынымкIэ шъо­лъырым гъэхъэгъэшIухэр иIэх. Ащ дакIоу тиспорт­сменхэм дэгъоу зыкъагъэ­лъагъо, хагъэунэфыкIырэ чIыпIэхэр, медальхэр къа­хьых. Ау а лъэныкъомкIэ IофшIэныр джыри нахь гъэлъэшыгъэн фаеу рес­пуб­ликэм ипащэ къыIуагъ. Мэхьанэшхо зиIэ зэнэкъо­къухэм текIоныгъэ къащыдэзыхырэ спортсменхэм республикэм ахъщэ шIу­хьафтынэу аритырэр фэдитIукIэ нахьыбэ ашIыгъ.

Экономикэр

2030-рэ илъэсым нэс Адыгеим социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэу ышIыщтхэм я Стратегие къыдыхэлъытэгъэ пшъэрылъхэм язэшIохын фытегъэпсыхьэгъэ къэралыгъо программэ 17 шъолъырым щы­зэхагъэуцуагъэх ыкIи щашта­гъэх. БлэкIыгъэ илъэсым лъэпкъ проектхэм ягъэцэкIэн сомэ миллиарди 4,1-рэ рес­публикэм щыпэIуагъэхьагъ. ВРП-м проценти 3,3-рэ хэхъуагъ, мылъку шъхьа­Iэм инвестициеу халъхьагъэр процент 26,5-кIэ нахьыбэ хъугъэ ыкIи сомэ мил­лиард 42,4-м нэсыгъ. Промышленнэ къыдэгъэ­кIыным ииндекс проценти 100,5-рэ мэхъу. IофшIапIэ зимыIэу атхы­гъэхэм япчъагъэ процент 0,8-рэ. БлэкIыгъэ илъэсымкIэ пшъэрылъэу зыфагъэуцужьыгъэхэм зэкIэми шъолъырыр акIэ­хьагъ.

Гъогухэм язэтегъэпсыхьан

Адыгеим игъогухэр, илъэмыджхэр зэтегъэпсыхьэгъэнхэм, гъэцэкIэжьынхэр яшIылIэгъэнхэм, кIэу шIыгъэнхэм респуб­ликэм мэхьанэшхо щыраты, ащкIи гъэ­хъэгъэшIухэр щыIэх. БлэкIыгъэ илъэсым Адыгеим игъогу фонд сомэ миллиарди 3,9-м ехъугъ.

Лъэпкъ проектэу «Щынэгъончъэ ыкIи шэпхъэшIухэм адиштэрэ автомобиль гъогухэр» зыфиIорэм игъэцэкIэн сомэ миллиардищрэ миллион 313-рэ пэIуагъэ­хьащт. БлэкIыгъэ илъэсым псэолъэ 73-мэ IофшIэнхэр ащыкIуагъэх, сомэ миллион 460-рэ агъэфедагъ.

Республикэм игъогу инфраструктурэкIэ мэхьанэшхо зиIэ Мыекъуапэ къэзыухьэрэ автомобиль гъогум ишIын иапэрэ едзыгъо аухыгъ. Лъэпкъ проектым къыдыхэ­лъытагъэу мы илъэсым объект 41-мэ IофшIэнхэр ащыкIощтых. Гъэмафэм ыкIэм нэс пшъэрылъхэр зэшIуахынхэу агъэнафэ.

Инвестициехэр

Экономикэм къыхалъхьэрэ инвестициехэр нахьыбэ шIыгъэныр пшъэрылъ шъхьаIэу щыт. Сомэ миллиард 60 фэдиз зытефэрэ проект 27-рэ республикэм IэкIэлъ. ИнвестициехэмкIэ рейтингым Адыгеим я 26-рэ чIыпIэр щиIыгъ.

Предпринима­тельствэр

Бизнес цIыкIум ыкIи гурытым хэщагъэхэм IэпыIэгъу афэхъугъэным фытегъэпсыхьагъэх республикэм щаштэгъэ проекти 5-р. БлэкIыгъэ илъэсым ахэм ягъэцэкIэн сомэ миллион 529-рэ пэIуа­гъэхьагъ. Мы IофшIэныр тапэкIи лъагъэ­кIотэщт, предпринимательхэм яшIуагъэ арагъэкIыным анаIэ тырагъэтыщт.

Мэкъумэщ хъызмэтыр

2019-рэ илъэсым сомэ миллиард 25,1-м ехъу зытефэрэ мэкъумэщ продукцие республикэм къыщыдагъэкIыгъ. Адыгеим лэжьыгъэ тонн мин 631-рэ щаугъои­жьыгъ. ТIэкIу-тIэкIузэ мы отраслэм иструктурэ зэхъокIыныгъэхэр фашIых, анахь мэхьанэшхо зэратырэр хэтэрыкI­хэм, цумпэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якъэгъэкIын, чъыгхатэхэм ягъэтIысын ары. Технологие пэрытхэр къызфагъэфедэхэзэ чъыгхатэхэм ягъэтIысын лъа­гъэкIуатэ, джырэ уахътэм ахэм гектар 1680-рэ аубыты. БлэкIыгъэ илъэс за­къом гектар 212-рэ агъэтIысыгъ. Профильнэ министерствэм анахь мэхьанэшхо зэритырэ лъэныкъохэм ащыщ адыгэ къуа­ем икъыдэгъэкIын джыри нахь зегъэу­шъомбгъугъэныр. ИкIыгъэ илъэсым мыщ фэдэ продукцие тонн 17200-рэ къыдагъэкIыгъ. БлэкIыгъэ илъэсым фермер хъызмэтшIэпIэ 18-мэ ыкIи зы кооперативым сомэ миллиони 100 хъурэ грантхэр аратыгъэх.

Къоджэ псэупIэхэм зыпкъ итэу хэхъо­ныгъэ ашIыным ипрограммэ къыдыхэлъы­тэгъэ Iофтхьабзэхэм ягъэцэкIэн сомэ миллиони 196-рэ пэIуагъэхьагъ, къуа­джэхэм еджапIэхэр, фельдшер-мамыку IэзапIэхэр, гъогухэр, газ ыкIи псырыкIуа­пIэхэр ащашIыгъэх. Мы илъэсым ахъщэ IэпыIэгъур фэдищкIэ нахьыбэ хъугъэ ыкIи сомэ миллион 673-м нагъэсыгъ.

ЗекIоныр

2017-рэ илъэсым Адыгеим ичIыпIэ дахэхэм, икъушъхьэхэм нэбгырэ мин 465-мэ защагъэпсэфыгъ. ЦIыфхэм фэIо-фашIэу афагъэцэкIагъэм сомэ миллион 522-рэ тефагъ.

— ТиIофшIэн уасэ къыфэзышIыщтхэр цIыфхэр ары. ЗэхъокIыныгъэшIухэм тафэкIоным пае джыри дгъэцэкIэнэу къытпыщылъыр макIэп, ащ хабзэм икъулыкъухэм зэкIэми ткIуачIэ етхьылIэн фае. ЦIыфхэр къызэрэтщыгугъыхэрэр къэдгъэшъыпкъэжьыным, тапэблагъэу, тызэIухыгъэу тыщытыным мэхьанэшхо иI, — къы­Iуагъ кIэухым КъумпIыл Мурат.

А 1 – 5-рэ нэкIубгъохэр зыгъэ­хьазырыгъэр Тхьаркъохъо Адам.