Фондэу «Урыс меценатхэр» ыкIи телеканалэу «Культура» зыфиIохэрэр кIэщакIо зыфэхъу­гъэхэ проект зэдагъэцэкIэным ыуж ихьагъэх. Ар зытегъэпсы­хьагъэр Урысыем изаслуженнэ, Адыгеим инароднэ сурэтышIэу ПIэтIыощэ Феликс фэгъэхьыгъэ документальнэ фильм техыгъэныр ары. Проектыр зигукъэкIыр фондэу «Урыс меценатхэр» зыфиIорэм ипрезидентэу, искус­ствоведэу Юлия Вербицкая.

Джащ фэдэу Адыгэ, Къэ­бэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе- Щэрджэс республикэхэм ялъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу «Айщэт» ылъапсэу художественнэ фильм тыра­хыщт. Режиссерыр — УФ-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ Iофы­шIэшхоу, кинорежиссерэу Александр Муратов. Фильмым хэлэжьэщтхэ артистхэм якъы­хэхын макIо.

Джырэблагъэ Юлия Вербицкаяри, Александр Муратоври Мыекъуапэ къэкIогъагъэх. Адыгэм идунай къэралыгъом имызакъоу, IэкIыбым щыпсэухэрэри хэзыщэщтхэм республикэм ижур­налистхэм яупчIэхэм джэ­уап­хэр къаратыжьыгъэх.

Фондэу «Урыс меценатхэр» зыфиIорэм ипре­зидентэу, искусствоведэу Юлия Вер­бицкаям журналистэу Тэу Замирэ гущыIэгъу фэхъугъ.

— Юлия, проект гъэшIэгъон жъугъэцэкIэн шъуигухэлъэу Адыгеим укъэкIуагъ, сыдэущтэу ащ шъудэлэжьэщта?

— ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэ и къэралыгъо му­зееу Москва дэтым и Темыр-Кавказ къутамэу Мыекъуапэ щыIэм ипащэу Кушъу Нэфсэт ишIуа­гъэкIэ ПIэтIыощэ Феликс иIэшIагъэхэм якъэгъэлъэгъон 2019-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ къэралыгъом икъэлэ шъхьаIэ щыкIуагъ. Искусствэм хэшIыкI фызиIэхэм къэгъэлъэгъоным осэшхо фашIыгъ.

СурэтшIынымкIэ Урысыем и Академие имедаль къэзылэ­жьыгъэ Феликс иIэпэIэсэныгъэ чыжьэу Iугъэ, бэмэ зэлъашIэ. Федеральнэ каналэу «Культу­рэм» ащ ынаIэ къытыридзагъ. Феликс иIофшIагъэхэр лъэпкъ хъарзынэщым изы Iахьэу зэрэщытхэр хэткIи нафэ хъугъэ. Каналэу «Культурэм» иIофышIэ куп Мыекъуапэ къэкIуагъ, фильмым итехын фежьагъэх. Тыгъэ­къокIыпIэ къэралыгъо музеим икъутэмэ закъоу Мыекъуапэ дэтым ипащэу Кушъу Нэфсэт къызэрэддеIэрэм тэркIэ мэхьанэшхо иI.

Адыгеим и лIышъхьэ ныб­жьыкI, бэмэ ынаIэ атет, искусст­вэм ыкIи сурэтышIхэм IэпыIэгъу ари­гъэкIыным пылъ. ХэткIи шъэ­­фэп, Урысыер зэрэщытэу зытштэрэм, Москва ыкIи Санкт-Петербург зябгъапшэрэм, культу­рэм ибюджет зэримыкъурэр. Мыщ дэжьым шъолъырхэм яIэ­пэIасэхэм IэпыIэгъу зэращы­фэхъухэрэм мэхьанэшхо иI. Адыгеим сурэтышIхэр щагъасэх, апылъых. Ар къэзыушыхьатырэмэ зэу ащыщ Феликс фэдэу IэпэIэсэныгъэшхо зыхэлъхэм Москва яшIэныгъэ зыщырагъэ­къукIэ, зыщеджэхэкIэ, ащ къыщымыуцухэу яхэку, ячIыгу къызэрагъэзэжьырэр. Ар уасэ афэозыгъэшIырэмэ зэу ащыщ. Апсэ етыгъэу, ку­ухэу, дунаир яискусствэ пхырыщыгъ. Ащ фэдэ искусствэр гум нэсы, цIы­фыр нахьышIу ешIы, игугъу пшIын, къэбгъэлъэгъон фае.

— ПIэтIыощэ Феликс фэгъэхьыгъэ фильмэу тырахыщтым изэкъощта, хьаумэ фэдэ IэпэIасэхэм афэгъэхьыгъэ документальнэ фильм зэкIэлъыкIохэм якъежьапIэу хъу­щта? Каналэу «Культу­рэм» зэзэгъыныгъэ горэ дэшъушIыгъа?

— АдыгеимкIи, ежь Фе­ликскIи шъуашэ фильмыр ащ фэгъэхьыгъэу зэрэ­тырахыщтыр. Ар IэкIыб къэралыгъохэми къащы­дгъэлъэгъон тимурад. Нэ­ужым зэкIэлъыкIо проектым тырыгущыIэщт.

— Феликс итворчествэ щыщэу о сыд пшъхьэкIэ нахь къыхэбгъэщырэр, сыд угу нэ­сыгъэр? Графикэм, монументалистикэм, панно шIыным адэлажьэ, тхылъхэм сурэтхэр афешIы. А зэпстэум сыд нахь узIэпызыщагъэр?

— АпэрэмкIэ, Феликс сурэтышI къодыеп, итворчествэ чIэ имыIэу куу, ар философ. УдэгущыIэнкIи къызэрыкIоп, ар бэмэ дашIэ. Ливан философэу Халил Джебран итхылъэу Феликс ису­рэтхэмкIэ гъэдэхагъэр къысIэ­кIэфэгъагъ. Ар зэкIэмэ апшъэ хъугъэ. «Швейцарский арбазель» зыфаIорэ къэгъэлъэгъон анахь лъапIэм IэшIагъэхэр щызыушэтырэ искусствоведхэми а сурэт­хэр залъэгъум, осэшхо къыфа­шIыгъагъ, космосым, тымышIэрэ дунайхэм зэряпхыгъэхэр къа­Iуагъ. Феликс иIэшIагъэхэр «ше­девр» зыфаIорэм фэдэх. ЗэхэшIэ иным пэблагъэх, шIошъхъуныгъэ иным ыкIуачIэ ахэлъ. ИIэшIагъэ­мэ псэ апыт. Музэхэр шъхьащытых. Искусствовед цIэрыIохэм ащегъэжьагъэу цIыф къызэрыкIохэм анэсыжьэу пстэуми ар къагурэIо, IэпэIасэр агу нэсы. Дунаим пхырэплъы, шъхьарэп­лъы. Джарэу гущыIэр гъоты­гъуае Феликс иIэшIагъэхэм уакъытегущыIэ зыхъукIэ, ахэр зэхэшIэ куум щыщых. ТэркIэ анахь уасэ зиIэр — IэшIэгъэ заулэмэ Феликс мэхьанэу ахилъхьагъэр къытхихьанэу тезэгъыгъ. IэпэIа­сэм игупшысэхэр тиеплъыкIэхэм атефэщтхэмэ тыушэтыщт. Арышъ, IофшIэн гъэшIэгъон тапэ илъ.

— Феликс иIэпэIэсэ пщыпIэ ипчъэхэр каналэу «Культурэм» иIофышIэхэм къафызэ­Iуи­хыщта?

— СшIошъ мэхъу Феликс ахэм цыхьэ афишIынэу, сыщэгугъы интервью аритынэуи, иIэпэIэсэныгъэ имызакъоу, дунаим еплъы­кIэу фыриIэмкIэ къадэгощэнэу. Ау зэкIэ итхъухьагъэмэ ашъхьэ къисхынэу сыфаеп.

— Хэта сценарием дэлэжьэщтыр, творческэ купым хахьэ­хэрэр?

— Редакторыр Алексей Торовацкий, ащ игъусэщт искусствовед ныбжьыкIэу Анастасия Даниличкинар.

— Фильмыр сыд фэдэ уахътэм къыкIоцI хьазыр хъущта? Сыдэущтэу тырахыщта?

— АпэрэмкIэ, IофшIэныр Адыге­им щырагъэжьэщт. Феликс итворчествэ зэпхыгъэр иадыгэ чIыгу, ары кIуачIэ къезытырэр. Адыгэхэм ятарихъ Москва итарихъ нахьи нахьыжъ! Феликс иIэшIагъэхэм ар къаушыхьаты. Iуашъхьэхэр, ахэм къачIэкIырэ артефактхэр Мысыр къыщагъотыхэрэм яхьщырых. Тыгъэкъо­кIыпIэ къэралыгъо музеим иды­шъэ хъарзынэщ адыгэ чIыгум къычIахыгъэ дышъэ, тыжьын ыкIи джэрз пкъыгъуабэ чIэлъ, ахэм скифхэм яфэмэ-бжьымэ ахэо­лъэгъукIы. Феликс иIэшIагъэхэми зэман чыжьэхэм амакъэ ащызэхэохы. Лъапсэм щедгъэжьэни IэпэIасэм иунэ, ипщыпIэ, ­музееу иIэшIагъэхэр зычIэлъхэм зафэдгъэзэщт. Кушъу Нэфсэт хэдгъэлэжьэщт. Искусствэр — Iэшэ ин! Гурыт лIэшIэгъухэр шъугу къэжъугъэкIыжьых, Библием емы­джэшъухэрэм апае чылыс дэпкъ­хэм сурэтхэу, фрескэхэу аты­ра­шIыхьэщтыгъэхэр шIэныгъэ нэ­рылъэгъугъэх. Советскэ Союзым хахьэщтыгъэ Гурыт Азием ирес­публикэхэм еджапIэхэмрэ сымэджэщхэмрэ анэмыкIэу, шIокI имыIэу художественнэ училищхэр къащызэIуахыщты­гъэх. Искусствэм цIыфыр епсы­хьэ, ыгу, ыпсэ къызэIуехы, игу­шъхьэ лэжьыгъэ хегъахъо, дэхагъэм, шIулъэгъум, лъытэныгъэ иным ичылапхъэ апхырещы; гъунэгъум, чIыгоу укъызщыхъугъэм, унагъоу узщапIугъэм уафе­гъазэ. Ахэр цIыфыгъэм ишэпхъэ лъагэх. СызэрэгугъэрэмкIэ, 2020-рэ илъэсым къыкIоцI фильмыр тырахыщт ыкIи зэхагъэуцожьыщт, нэужым прокатым хядгъэгъэуцощт. Урысыем имызакъоу, Францием, Америкэм къащыдгъэлъэгъощт.

«Айщэт» фэгъэхьыгъэу УФ-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, кинорежиссерэу Александр Муратовым тырихыгъэ кинофильмхэм ащыщых «По прозвищу зверь», «Кри­минальный квартет», «Коро­лева Марго», «Маазун». Режиссер цIэрыIом Къудаикъо Алый иуп­чIэ­хэм джэуапхэр къариты­жьыгъэх.

— Зичэзыу кинофильм теп­хыным пае сыдэущтэу МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу «Айщэт» къыхэпхынэу хъугъа?

— Авторхэм сызэраIукIэрэр ыкIи яматериалхэр къызэрэхэсхыхэрэр зэфэшъхьафы. Мызэгъэгум авторым сызIокIэм тызэрэзэфэщагъэр, тиеплъыкIэхэмкIэ тызэрэзэтефэрэр зэхэтшIагъэ. Ироман сызеджэм, уахътэм диштэу ыкIи пстэуми къахэщэу къызэрэзгъэлъэгъошъущтыр сынэгу къыкIэуцуагъ. Романыр къызтегущыIэрэ Айщэт лъэхъа­нэу зыхэтыгъэм, гъогууанэу зэ­рыкIуагъэхэм ишэн, ицIыфыгъэ нэшанэхэр рагъэкъугъэу пстэуми къахэщын, тарихъым къыхэнэн ылъэкIыгъ. УшэтыпIэмэ апхырыкIи, нэмыкI лъэпкъым икультурэ илъэуж нэф къыхи­нагъ. КIуачIэ къезытыгъэр ­лъэпкъ нэшанэхэу ицIыкIугъом къыхалъхьагъэхэр ары. ЩыIэныгъэ хьылъэм ухэмыкIодэныр щысэтехыпIэ гъэшIэгъонэу щыт.

— Адыгэр зэхэпшIыкIыным пае итарихъ дэгъоу ущыгъо­зэн, зэбгъэшIэн фае. Сыдэущтэу ащ удэлажьэра?

— Романыр ыкIи фильмыр — искусствэм иIахь зэфэшъхьа­фых. Кином къыщыгъэлъэгъуагъэ хъущтыр романым анахь шъхьа­Iэу хэтыр ары. Ащ пае тхыгъэм игъэкIотыгъэу тыдэлажьэ. Лъэ­хъа­нэу къыгъэлъагъорэм цIыф­хэм япсэукIэ зыфэдагъэр, а зэ­маным тарихъым къырыкIуагъэр зэхэтэфы. Литературнэ тхы­гъэм техыгъэ фильмым изы­фэгъэхьазырын Iофыгъуабэ пылъ.

— Кинофильмыр мы илъэсым хьазыр зэрэхъущтыр къэ­шъуIогъах. Ащ фэдэу псын­кIэу къыжъудэхъунэу шъуеплъа?

— Шъхьадж иIоф дэгъоу ыгъэцакIэ хъумэ, ар техыгъуае хъущтэп. Зи пэрыохъу къытфэмыхъумэ, шэкIогъу мазэм ыкIэм хьазыр хъущт.

— Сыд анахьэу пэрыохъу къышъуфэхъунэу шъузтещыныхьэрэр?

— Актермэ яграфикхэр, нэмыкI фильмхэу зыхэлажьэхэрэм ятехын татемыфэныр, тызэблэкIышъуныр, ом изытет пэ­рыохъу къытфэмыхъуныр.

— Режиссерым, щэч хэмы­лъэу, бэ епхыгъэр, актерхэм япшъэрылъ агъэцэкIэшъуными мэхьанэу иIэр нахь макIэп.

О сыдэущтэу ухаплъэра?

— Актерым кином еплъыщт зрителым тырепхы. Хэдгъэлэ­жьэщтхэм якъыхэхын игъэкIотыгъэу тыдэлажьэ. АР-м и ­Лъэпкъ театрэ иартистхэми та­хэплъагъ, кIэлэцIыкIу студие зэфэшъхьафхэми тяплъыгъ. Мые­къуапэ щытетхыщт Айщэт исабыигъо епхыгъэ пычыгъохэр. Героинем игукъэкIыжьхэр фильмым щыпхырыщыгъэх, ахэм закъыфегъэзэжьы зэпыт, ичIыгу, ихэку фэтIупщырэп, а уахътэм адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэм инасыпи епхыгъэу хъугъэ.

— Фильмыр тыдэ джыри щытешъухыщта?

— КъызэрэсIуагъэу, Мыекъуа­пэрэ Санкт-Петербургрэ. Айщэт Францием зэрэщыпсэугъэр Пи­тер щытетхыщт.

— Ащ фэдэу кино пчъагъэ­хэр тырахы. Сыд фэдизыщта кинор иуахътэкIэ?

— Сыхьатрэ ныкъорэ — та­къикъи 100 зэрэкIощтыр. ШIу­лъэгъуныгъэм фэгъэхьыгъэщт. ЗэхашIэр уахътэм епхыгъэп. Хэ­кум фыриIэ шIулъэгъур, ыгу зэлъызыубытыгъэ шIулъэгъур — джахэр ары ищыIэныгъэ зэрэщытэу зэпхыгъагъэхэр.

— Костюмхэм, декорациехэм якъыхэхын сыдэущтэу шъуадэлажьэра? Адыгэ шъуа­шэр зыфэдэм ущыгъуаза?

— А зэпстэум цIыкIу-цIыкIоу хэщагъэ тэхъу джыдэдэм. Шъуа­шэхэр тэугъои. Кино тепхыныр куп Iоф. Шъуашэхэм якъыхэ­хын­кIэ IэпэIэсэ пчъагъэхэр дгъэфедэщтых. Шъхьадж зыфэгъэзэгъэ Iофым фэшъыпкъэу дэлэжьэщт. Декорациехэри ра­гъэжьагъэу ашIых.

— ШэкIогъум хьазыр хъущт фильмыр зэджэм къагъэлъэгъон алъэкIынэу прокатым хэжъугъэуцощта, телеверсие иIэщта?

— Ащ фэдэу тегупшысэ. Хьазыр зыхъукIэ, рекламэ дэгъу ищыкIэгъэщт. Ащ ткIуачIэ шъхьа­фэу хэтлъхьащт, тыдэлэжьэщт.

— Кинор нахьыпэм искусст­вэм изы Iахьэу алъытэщтыгъэ, джы сатыу къодыекIэ зылъы­тэхэрэр щыIэх. О сыдэущтэу уеплъыра?

— Сатыур хэмытын ылъэ­кIыщтэп. Ау ащ искусствэу хэтыщтым ибагъэ зэхьылIагъэр дэлэжьэщт купыр ары. Гум къы­хэнэщт конофильм дахэу тшIынэу тыфай.

Къэзыгъэхьазырыгъэр Тэу Замир.