Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ рес­публикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм IорIуатэмкIэ иотдел иIо­фышIэ чанэу Нэхэе Саидэ Мурат ыпхъур къызыхъугъэ мафэр тигуапэу иIофшIэгъухэмкIэ хэтэгъэунэфыкIы.

Саидэ къуаджэу Джэджэхьаблэ къыщыхъугъ. Нэхэе зэ­шъхьэгъусэхэу Муратрэ Сарэрэ яунагъо къихъухьагъ. 1988-рэ илъэсым Джэджэхьэблэ гурыт еджапIэр къыухыгъ, а илъэс дэдэм Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым имузыкальнэ-педагогическэ факультет чIэхьагъ ыкIи щеджагъ. IофшIэныр искусствэхэмкIэ еджапIэу Инэм дэтым щыригъэжьагъ.

Нэужым Саидэ Адыгэ къэралыгъо университетым изобразительнэ искусствэм иметодикэкIэ кафедрэм Iоф щишIагъ ассистентэу, ау лъапсэ зыщидзы­гъэу, иамалрэ икъулайрэ анахьэу къызщылъэгъуагъэр АРИГИ-р ары. Пшъэшъэжъыер институтым 1997-рэ илъэсым къэкIуагъ. IорIуатэмкIэ отделым иIофышIэу ригъэжьагъ. Непэ ар отделым инаучнэ IофышIэ шъхьаI.

1999 — 2002-рэ илъэсхэм Нэхэе Саидэ Адыгэ къэралыгъо университетым иаспирантурэ щеджэ. Еджэныри IофшIэныри зэдехьы. 2007-рэ илъэсым кандидатскэ диссертациер къеухъу­мэ. Темэу иIагъэр: «Художественно-поэтическое своеобразие жанров лирической песни в устном творчестве адыгов».

Саидэ ипшъэрылъхэр дэгъоу егъэцакIэх. Зыфэбгъэзэрэ Iофыр щытхъу хэлъэу зэшIуехы. От­делым иIофшIэн бэу зэхэт: Iор­Iуатэхэр угъоижьыгъэнхэр, зэгъэфэгъэнхэр, институтым иархив иIорIотэ фонд хэлъхьэгъэнхэр, монографическэ ушэтынхэр шIыгъэнхэр, статьяхэр тхыгъэнхэр, нэмыкI чIы­пIэхэм (респуб­ликэхэм, Iэ­кIыб къэралыгъохэм) ащызэхащэхэрэ научнэ форум­хэм, научнэ экспедициехэм ахэлэжьэгъэныр, адыгэ IорIуа­тэм, адыгэ IорIотэ наукэм игъэ­хъагъэхэм лъэпкъыр ащыгъэ­гъозэгъэныр ыкIи нэмыкIыбэр. Джа зэпстэуми Саидэ мыпшъыжьэу ахэла­жьэ. Ащ научнэ IофшIэгъэ пшIы пчъагъэ иI. Анахьэу ар зы­пы­лъыр адыгэм имузыкальнэ фольклор. ШIэныгъэлэжьым итхыгъэ­хэр журналхэу «Зэкъошныгъэм», «Литературнэ Адыгеим», «Вестник АГУ», «Псалъ», «Вестник АРИГИ», «Культурная жизнь Юга России», «Известия дагестанского педагогического университета» къыхаутых. Нэхэе Саидэ проект зэфэшъхьафхэм ахэлажьэ. ГущыIэм пае, отделым ипроект инэу «Свод адыгского фольклора» зыфиIорэм изэхэгъэуцуакIомэ ащыщ. Ежьми иIэх проектхэр. Ахэм ащыщых «По страницам архива АРИГИ», «Адыгэ орэдым итарихъ» ыкIи нэмыкIхэр.

Нэхэе Саидэ адыгэ музыкальнэ культурэм зиушъомбгъунымкIэ, цIыф жъугъэхэм алъыгъэ­IэсыгъэнымкIэ ишIуагъэ къегъакIо — адыгэ орэдыр зыгъэ­жъынчырэ, зыIэтырэ, адыгэ лъэпкъэу зыем ижъырэ адыгэ орэдхэр нэзыгъэсыжьхэрэ орэдыIохэм, пщынаохэм, ансамблэхэм яIэпыIэгъу, яныбджэ­гъушIу. Репертуарым икъыхэ­хынкIи, ижъырэ адыгэ орэдхэм яхъишъэ щыгъэгъозэгъэнхэмкIи IэпыIэгъу афэхъу КIыкI Софи, Быщтэкъо Азэмати, Кушъэкъо Сими, ансамблэу «Ислъамыеми». Анахьэу «Ислъамыем» иныбджэгъушIу. БэмышIэу адыгэ орэдыжъым иконцертышхоу щыIагъэр агъэхьазыры зэхъум IэпыIэгъушIу афэхъугъ. Джыри АРИГИ-м ыныбжь илъэс 90-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ концертэу ансамблэу «Ислъамыем» ыгъэхьазырырэми иIахьышIу хешIыхьэ. Адыгэ IорIуатэм иугъоин пылъ Iофыгъо пстэури дэгъоу зэхишIагъэу экспедицием хэтми, командировкэ изакъоу кIуагъэми ыгу етыгъэу мэугъуае. ИщыкIагъэхэ тхылъхэр апелъхьэхэшъ, архивым ретых.

Институтым иотделхэм ана­хьыжъхэм IорIуатэмкIэ отделыр ащыщ. Ащ гъогу кIыхьэ (илъэс 90-рэ) къыкIугъ. IофшIагъэу иIэр бэ. ЛIы губзыгъэхэм, шIэны­гъэлI инхэм Iоф щашIагъ. Научнэ статьяу, тхылъэу къыхаутыгъэр шъэ пчъагъэ мэхъу. IорIотэ зэ­фэшъхьафэу къатхыжьыгъэр ми­ным ехъу. Ахэм яшIушIагъэ бгъэкIодынэу щытэп. Лэжьыгъэ­шIу къытфыщызынагъэмэ ащыщых ХьадэгъэлIэ Аскэр, Шъхьэ­лэхъо Абу, Хъут Щамсудинэ ыкIи нэмыкIхэр. Ащ ягугъу шIукIэ, дахэкIэ зыщашIыжьырэ, яIоф­шIагъэ уасэ зыщыфашIыжьырэ зэIукIэгъухэм, Iэнэ хъураехэм Саидэ къащэгущыIэ.

Нэхэе Саидэ цIыфыгъэ дахи, гукIэгъуи хэлъых, хьалэл. ГухэкI, гумэкI, къин зиIэм кIэIэныр, гушIуагъо зиIэм игушIуагъо дигощыныр ишэн.

Саидэ институтым ипрофсоюз комитет илъэс пчъагъэ хъугъэу хэт. Джащ фэдэу научнэ IофышIэхэм ярейтинг афэзыгъэуцурэ комиссием хэт. А зэпстэури ыгу етыгъэу егъэцакIэ.

Саидэ зэхэщэкIо чан. Зэлъа­шIэрэ тхыдэIуатэхэу, зэшхэу КIуай Зэфэсрэ Исмахьилэрэ афэгъэхьыгъэ Iэнэ хъураер дэгъоу зэхищагъ, ащ иматериалхэри къыхиутыжьыгъэх. КIуай Исмахьилэ къыIотэжьыгъэхэ IорIуатэхэр зэхэубытагъэу зыдэт тхылъ къыдигъэкIыгъ.

Джащ фэдэу Аскъэлае, Джэджэхьаблэ, Афыпсыпэ ащызэхэтщагъэхэ пчыхьэзэхахьэхэм, Iэнэ хъураехэм ягъэхьазырын чанэу хэлэжьагъ.

Ижъырэ адыгэ орэдхэр «къэ­IэтыжьыгъэнхэмкIэ», псэ къапыгъэкIэжьыгъэнымкIэ Iофышхо ешIэ. Ащ ишыхьат хьакIэщэу зэхищэхэрэр. Саидэ иIофшIагъэ, иIофшIакIэ институтэу Iоф зыщишIэрэми Iэшъхьэтетхэми гу лъатэ, уасэ фашIы. Ащ ишы­хьатых АРИГИ-м, АР-м шIэ­ныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ и Министерствэ, Адыгэ Респуб­ликэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм ыкIи республикэм ипащэ щытхъу ыкIи рэзэныгъэ тхылъэу къыратыгъэхэр.

Нэхэе Саидэ коллективэу зыхэтым хэзагъэ. Лъытэныгъэ, шъхьэкIафэ нахьыжъхэм афешIы, нахьыкIэхэм ныбджэгъуныгъэ адызэрехьэ.

Саидэ имэфэкI пае тыфэгушIо. Ем щиухьэу, шIур игъогогъоу илъэсыбэ къыгъэшIэнэу фэтэIо.

Цуекъо Нэфсэт, филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, АРИГИ-м IорIуатэмкIэ иотдел ипащ.

* * * Саидэ илъэс 12 хъугъэ Iоф зыдасшIэрэр. Ар шIэныгъэлэжь чан, лъэшэу ыгу етыгъэу Iофэу зыпылъыр егъэцакIэ. Сыд фэдэ Iоф фэбгъэзагъэми, щытхъу хэлъэу зэшIуехы. Мы аужырэ илъэсым научнэ проектэу «Орэдым ихьакIэщ» зыфиIорэр ри­гъэкIокIыгъ, ар илъэсым къы­кIоцI плIэ зэхищэнэу пшъэрылъ зыфишIыжьыгъ. Проектыр лъэшэу цIыфхэм агу рихьыгъ, соцсетьхэм жъугъэу ащызэхафыгъ, щытегущыIагъэх. Ащ къегъэлъагъо цIыфхэр зыгъэгумэкIхэрэ упчIэхэр къызэриIэтхэрэр.

Саидэ сыдигъуи ынэгу ихыгъэу, хьалэлэу цIыфхэм апэ­гъокIы, ар ныбджэгъу шъыпкъ, зищыкIагъэм IэпыIэгъу фэхъуным ренэу фэхьазыр. Сыд фэдэрэ мэфэкIи гъэшIэгъонэу зэхищэн елъэкIы. Саидэ ыныбжь илъэс 50 зэрэхъурэмкIэ сигуапэу сыфэгушIо, тапэкIэ гъэхъэгъэшIухэр ышIынхэу, псау­ныгъэ пытэ, щыIэкIэ дахэ, щы­IэкIэ дэгъу иIэу, иIахьылхэм яшIулъэгъурэ ягукIэгъурэ щы­мыкIэу, насыпышIоу илъэсыбэ къыгъэшIэнэу сыфэлъаIо.

Биданыкъо Марзият, институтым ипащэ наукэмкIэ игуадз.

* * * Нэхэе Саидэ илъэсыбэ хъугъэ Iоф зыдасшIэрэр. Сэнэхьатэу къыхихыгъэм хэшIыкIи гуеты­ныгъэ ини афыриI. Лъэпкъым ифольклор Iоф дэпшIэныр зы лъэныкъомкIэ къин, адрэ лъэны­къомкIэ насыпыгъ. Сыда пIомэ, орэдыжъхэм, таурыхъхэм, зэ­фэшъхьаф IорIуатэхэм адыгэмэ ящыIакIи, ягупшыси, ядунайи дэгъоу къагъэлъагъо. Арын фае ахэм тяджэу е тядэIу зыхъукIэ, лъэшэу тызкIэгумэкIырэр, тырагъэгупшысэ лъэпкъым гъогоу къыкIугъэм, непэ ащ изытет.

Щэч хэлъэп, Саидэ ахэми агъэгумэкIы. IофшIагъэу иIэхэм дэгъоу ар къагъэлъагъо.

Институтым щызэшIуахырэ Iофыгъо зэфэшъхьафхэм Саидэ чанэу ахэлажьэ, пшъэрылъэу иIэхэр дэгъоу егъэцакIэх.

Пэнэшъу Аскэр.

Исэнэхьат ыгукIэ фэщагъ

Нэхэе Саидэ нэхъой дахэрэ гукIэгъу инрэ зыхэлъ цIыф. Пшъэшъэ рэхьат, шэнышIу, гу­бзыгъ. ЦIыфмэ шIу афишIэным ренэу пылъ, зэрилъэкIэу ишIуагъэ аригъэкIыным ыуж ит. Саи­дэ ныбджэгъу хьалэл, шъып­къагъэ хэлъ, иIофшIэгъухэм шъхьэкIэфэшхо афешIы.

Саидэ адыгэ IорIуатэм ­иугъоин, изэгъэфэн, изэгъэшIэн непэ чанэу пылъ. ИIофшIэн фэшъыпкъ, ипшъэрылъхэр дэгъоу егъэцакIэх, гъэпсэф имыIэу Iоф зышIэрэмэ зэу ащыщ. ИшIошI IупкIэу къыреIотыкIы. ШIэныгъэлэжь ныбжьыкIэр ишIэныгъэхэм зэрахигъэ­хъощтым, иIофшIэн гъэшIэгъонэу зэригъэпсыщтым апылъ.

Непэ Саидэ имэфэкI дахэкIэ сыгу къыздеIэу зэкIэ иIофшIэгъухэм, иныбджэгъухэм ацIэкIэ сыфэгушIо. Псауныгъэ пытэрэ щыIэкIэ дахэрэ иIэнэу, творческэ гъэхъэгъэ инхэр ышIынхэу, илъэпкъ бэрэ фэлэжьэнэу сы­фэлъаIо.

Тыгъужъ Гощсым, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат.