Бжыхьэр нэгуихыгъэ нэгушIом бысымгуащэм фэдэу мэзым ­къыщекIухьэ, шъхьандэхэр, чъыг къутамэхэр зэпэжъыужьырэ нал­мэс-налкъутэм фэдэ бэджэхъ зэхэхъытагъэхэмкIэ къегъэкIэракIэ, губгъом, мэз чIэ­гъым ачIэт гъожьы хъужьыгъэ уц куашэхэр тыдэ уплъагъэми зэпэшIэтыхэу къэлъагъох. Ныхы, пхъэфы чъыг цIыкIу дахэхэр фыжьэу фэпагъэхэу, нысакIэм фэдэхэу пагэу зыра­щыгъэу щытых.

Чъыгхэм къапызыгъэ апэрэ тхьапэхэм гъогу шынэхэм заща­гъэпсэфы, псышъхьэшъо шIуцIа­шъохэм, псыхъо тIуалэхэм шъа­бэу, рэхьатэу ащетIысэхых. Пчэндэхъу мэкъэ чанхэм ягу­псэ мэзыжъые гохьыри бэшIагъэу къабгынагъ. Ахэм аужи бэкIэ къинагъэхэп пцIэшхъо кIэтIаркъохэри, зызщагъэбы­лъыщтыгъэ гъурб куу цIыкIухэр нэпкъ зандэхэм къатеу­шIуцIыкIыхэу чыжьэкIэ къэлъагъох.

Тыгъуасэ къутырэу Гуторовэм ыкIыб, мэзыпс мычъэм дэжь, темыр чыжьэ лъэныкъом къибыбыкIыгъэ псычэт IэлитIу къы­зэрэщетIысэхыгъэр слъэгъугъэ. ЯтIонэрэ мафэми ахэр зэрэмыбыбыжьыгъэхэм гу лъыстагъ. Ом изытет ахэр зэригъэразэщтыгъэр, къыблэм быбыжьынхэу зэрэдэмыгуIэхэрэр ягъэпсыкIэкIэ къэпшIэнэу щытыгъ.

Апэблагъэу сызэрэщысыми ахэр зыпарэкIи ыгъэгумэкIыщтыгъэхэп. Ащ къыгъэлъагъощтыгъ ахэр цIыфхэм бэрэ зэраIумыкIэщтыгъэхэр. Тэ типсычэт Iэлыхэм ахэр зыпарэкIи афэдагъэхэп. ШхончыкIэ зэмыуагъэхэу бэп ахэм ахэтыгъэр...

Ахэм сягупшысэзэ, ошIэ-дэмышIэу къыспэблэгъэ куандэхэм шхонч омэкъитIу къахэIукIыгъ. Псышъхьэшъо кIыIум шхончыщэмэ ямэшIоустхъогъэ ужитIу рычъагъ. ПсычэтитIум язэу апэ итэу есыщтыгъэм, гуIэзэ, зы­къыIэ­тыгъ, ытэмэ чIэгъымэ къа­чIэщыгъэ блыгу фыжьыхэр къэ­лъэ­гъуагъэх, къэхъугъэр къыгурымыIозэ, псышъхьашъом ыкIыIу итэу псынкIэу ыпсэрэ ышъхьэрэ Iуихыжьыгъ. ЯтIонэрэм зигъэсысыгъахэп, ay фитыгъуаджэу ышъхьэ псым хиIугъ, джащ тетэу зыдырилъэсэхыгъ.

Нэпкъ Iушъо псыорыжъ цIыкIум лъыцу-сыцу макъэ къыщы­Iугъ ыкIи зынэтIэгу тамыгъэ фыжь хъураер зытетэу, зытхьа­кIумэхэр къыголэлырэ хьэшэ­кIуахьэм ышъхьэ къэлъэгъуагъ. Хьэр къэуцуи бгъу пстэумкIи ыпэ ыгъазэзэ зэпамэм ыуж псым хэсыхьагъ, ащ ышъхьи ытхыцIашъуи псыр къанэмысы­хэу, къин къыщымыхъоу псынкIэу есыщтыгъ. Бэрэ пэмылъэу шэкIуахьэр псычэтитIур зыщесыщтыгъэхэ чIыпIэм нэсыгъ, ау псым псычэтыр зыдилъэсырэ лъэныкъомкIэ зимыгъазэу, ежь ыгъэунэфыгъэ лъэныкъом дэмыхэу есыщтыгъ.

— Чанг, къэгъаз! — гуфэ­багъэ къызхэщырэ мэкъэ рэ­хьатыр къэIугъ. Чанг цы Iужъу зытет тхьакIумэхэр ыгъэсысыхи къызэтеуцуагъ, псынкIэу зигъа­зэзэ исэмэгубгъукIэ зидзыгъ. Псычэтым кIахьи, ытамэ къыубытыгъ, ышъхьэ лъагэу псы­шъхьэм щиIыгъэу нэпкъым къы­фиузэнкIыжьыгъ, ау псым тIэкIу дихьыхыгъ. Сипцэкъэнтфыхэр чIым зыщыхэIугъэм дэжь хьэр псым къыхэкIыжьи, псычэтыр пшахъом шъабэу щигъэтIы­лъыгъ, зиутхыпкIызэ, псы чъыIэ утхэпсыхэр къыстриутхагъэх.

— Сыдэу шъхьэнэкI мыр! Щыгъэт сэIо!

Бзыуцыф зыдэлъ кIэко ды­тагъэ щыгъэу, пэкIэ шIуцIэ уст­хъогъэ дахэр зытет плIэIушъомбгъо нэгу хъураеу, шэкIо щазмэхэр зыщыгъ шакIор куандэмэ къахэкIыгъ.

— Утхъопсхэр къыптыриутхагъэха? — къэупчIагъ ар, псычэт укIыгъэр къыштэзэ.

— ГъэшIэгъонышхоп! — сэIо, нэIэплъэкIымкIэ сынэгу слъэ­кIыжьызэ. — Псычэт шIагъу! Мыщ фэдэхэр зырызых ыкIи гъотыгъуаех.

— Арми, ошIа, мыщ фэдэ­хэр сэ сикIасэхэп, — къыздыригъэштагъэп шакIом, псычэтыпшъэр ыIыгъэу, ащ ышъхьэ уIэгъэ ужэу иIэм еплъызэ.

Сэри псычэтыр зэпэсплъы­хьагъ. ышъхьашъо фэшIуцIашъоу, ыпкъ джэнэ фыжь щы-гъым фэд. ШхъонтIэ-чIыпцIашъоу, щыт ышъхьэ пчы теплъэ зиIэ ыжэ псыгъо кIыхьэмкIэ еухыжьы. ИтеплъэкIэ мэз псычэт дэгъум фэдиз, ау ыпкъыкIэ нахь кIыхьаIу ыкIи фэбгъузашъу.

— Мыр итеплъэкIэ зэкIу­жьэу щыт. Ау ыл IэшIоп, пцэ­жъыямэ щэу, — къыхигъэхъо­жьыгъ шакIом, зыдэщытым дэжь, хэщэIукIызэ, зыщетIысэхым ыуж. Хьэри ащ къыготIысхьагъ.

— Непэ къэтчъыхьагъэр ма­кIэп, Чанг. Арышъ, синыбджэгъужъ, тIэкIурэ тыщыгъэс, зытэгъэгъэпсэф.

ШакIом къыIуагъэм зэрэдыригъаштэрэр къыуигъашIэу, хьэм ыкIэ пако ыгъэсысыгъ.

— Джыри ныбжьыкIэн фае, огъаса? — хьэм ылъэныкъокIэ сыплъэзэ, сеупчIыгъ.

— Хьау, жъы хъугъэ пIоми хъущт, илъэситфым ежьагъ. Хьэ дышъ.

ШакIор хьэм ышъхьэ къыщыригъажьи, ытхыцIашъо Iэ щифэзэ, едэхэшIагъ.

— Мыр пкIымыгъумэ къэу­укIырэм ызыныкъо ухэныжьыщт. КъэуукIыгъэ псычэтыр орыжъыпс гузэгум зыхафэкIэ, сыдэущтэу къыхэпхыжьыщта?

ПIупс бдырыижьызэ, узыIу­лъэкIыхьажьынышъ, ухьаулыя­гъэу, укъызэплъэкIыжьызэ, укъыIукIыжьыщт.

Тштэн, гущыIэм пае, псычэт уIагъэр. Узыхэхьан умылъэкIыщт мэз къогъупэ горэм хэпшы­хьанышъ, убэлахьымэ къыхэ­хыжь, мафэм остыгъэр пIыгъэу улъыхъуагъэкIи бгъотыжьыщтэп. Ау Чанг уигъусэмэ, псынкIэу иIоф ыгъэцэкIэщт, псычэт уIагъэри укIыгъэри орыжъыпсым къыхихыжьыщт... Ау уипцэкъэнтф пагор къеокIэ сенэгуе.

Сэ пцэкъэнтфым сыкъыкIырыуи, къэскъудыигъ. Псы куум пагом ыбгъу фыжь къыщылъэгъуагъ, ау пцэкъэнтф Iуданэм лъэшэу кIырыуи зекъудыим — жэлыем пызыжьыгъ.

— Пызыжьыгъ, — ыгу къызэреорэр къыхэщэу къыIуагъ шакIом. — Ар сыдэу гухэкIэу хъугъа. ЗэрэхъурэмкIэ, ори шэ­кIон Iофым упылъ... Ау сэ шхончыкIэ сышэкIоныр нахь къэ­сэ­штэ, къэскIухьаныри сикIас. Гу­щыIэм пае, непэрэ мафэр тштэнышъ теплъын. Псычэт укIы­гъэр псы куандэ горэм псым хилъэсэн, зыгорэм шIонэн ылъэ­кIыщтыгъ. Ay Чанг хэсыхьи, зыпари римыгъаIоу къыхихы­жьыгъ.

— Ар тэрэз, ау сыда апэ псычэт уIагъэр къыхихыжьынэу зы­кIы­фэмыягъэр, зыкIыблэсы­кIы­гъэр? — семыупчIын слъэ­кIыгъэп.

— Ар фэмыягъэу щытэп, фэягъ, ау ужыр нэгъэупIэпIэгъу горэмкIэ IэкIэкIодагъ. Ащ фэди мэхъу.

— Сыда сэIо пIохэрэр? Сыд фэдэ ужа псышъхьашъом иIэн ылъэкIыщтыр? ЕтIани, сыда ужыр зэрищыкIагъэр, псычэт уIагъэр ылъэгъузэ?

— Ар тэрэз, Чанг ынэмэ алъэ­гъущтыгъэмэ, ау ар... нэшъу...

— Нэшъу olya сэIо? — зэ­хэсхыгъэр сшIошъ мыхъоу згъэ­шIагъозэ, зыкъызэзгъэзэкIи хьэм сеплъыгъ. — Нэшъу дэда? Ащ фэдэ хъун ылъэкIына шъыу?.. — Сэ ар сшIошъ мыхъоу, гуфаплъэу Чанг сеплъыгъ.

Ащ ышъхьэ ылъапэмэ атырилъхьагъэу, мыгумэкIыхэу щы­лъыгъ. БгъэшIэгъонэу ынэмэ зыпари акIэслъэгъуагъэп. Ынэхэр фыжьышэ къарэх, гуфаплъэу зыгорэм еплъырэм фэдэх, шэкIохьэ нэ Iушымэ зыпарэкIи атекIыхэрэп.

— ПшIошъ хъурэп, ара? — щхыпцIыгъэ шакIор. — Джыдэдэм сэ ар къэозгъэлъэгъущт. — ШэкIо Iалъмэкъым дэIаби хьалыгъу бзыгъэу къыдихы- гъэм такъыр цIыкIу къыгуичыгъ. Хьэр сакъэу къызщытIысыкIыгъ, ытхьакIумэхэр зэблидзыхэзэ, ыгъэсысыхи хьалыгъур зыдэщыIэмкIэ зигъэзагъ.

— Чанг, къэубыт! — еджагъ ащ шакIор ыкIи хьалыгъу та­къырыр лъагэу дидзыягъ. Ау Чанг зигъэсысыгъэп, хьалыгъур залъэгъукIэ нэмыкI хьэмэ зызэрашIырэм фэдэуи къэгумэ­кIыгъэп ыкIи дэпкIэягъэп, ащ шакIом ылъэныкъокIэ зигъэзагъэу рэхьатэу щытыгъ. Ау хьалыгъу такъырыр лъэбэкъуитф фэдизкIэ пэчыжьэу чIым къызытефэм, Чанг ытхьакIумэхэр ыгъэсысыхэзэ, макъэр къыздиIукIырэмкIэ чъагъэ.

— Плъэгъугъа? — хьалыгъу бзыгъэу къэнагъэр хьэм фидзызэ къэупчIагъ шакIор. — Хьалыгъур жьым хэт, ау ащ гу лъитэрэп, сэдзыфэ къежэшъ рэхьатэу щэты. ШакIом къы­гъэлъэгъогъэ щы­сэм сишIошъ-мыхъуныгъэ сIэ­кIигъэзыгъ. Ay джынэс хьэм зы­зэригъэпсы­щтыгъэр сиакъыл къезгъэхьын слъэкIыщтыгъэп, джынэс ар нэ псаухэр зиIэ хьэм фэдэу зе­кIуагъэ, зэрэнэшъур зыпарэкIи къызхимыгъэщэу.

— Гу лъыптэгъагъэба Чанг псычэт укIыгъэм лъесызэ, зэ­рэ­хэукъуагъэм?

— Ары, гу лъыстагъ, ау ар джэгурэ хьэ ныбжьыкIэм зызэришIырэм щысэ тырехы фэдэу къысшIошIыгъ.

— Хьау, Чанг ужыр шIокIодыгъагъ. Псычэтымэр къызди­кIырэ лъэныкъом епхыгъэ Iуда­нэр нэупIэпIэгъу заулэкIэ зэ­пыутыгъагъ. Ау Чанг лIэхъупхъ! ПсынкIэу зыкъишIэжьи, ихэу­къоныгъэ ыгъэтэрэзыжьыгъ.

Къызэрэщытхъугъэхэр хьэм къыгурыIуагъ ыкIи шакIом зэ­рэфэразэр къыуигъашIэу, ыкIэ пако пшахъом щигъэджэгугъ... Е шакIом ымэкъэ рэхьат гъэшIуабзэу хэлъыр къыгурыIо­гъэнкIи мэхъу.

Слъэгъугъэмрэ зэхэсхыгъэмрэ сымыгъэшIэгъон сымылъэкIэу хьэм лъытэныгъэ фэсшIэу гуфаплъэу сеплъыщтыгъ.

— Сыдэущтэу Чанг нэшъу хъугъа? — сеупчIыгъ.

— Ар сэри сшIэрэп, — шакIом ышъхьэ ыгъэсысыгъ. — Ар арэущтэу къэхъугъэнкIи мэхъу. Мыр зэрэнэшъур сыдэущтэу къэпшIэщта? Ори мары ар зэ­рэнэшъур пшIошъ хъупэрэп.

Мыр хьэ нэшъумэ афэдахэпи. Зыпарэми елъэпаорэп, адрэмэ афэ­дэу хьэмэ адэджэгу, къадечъыхьэ. Джэгузэ чыжьэу Iу­кIымэ, сызешъуйкIэ зэнкIабзэу къэчъэжьы. КъолэбзыухэмкIи, лэучэцIхэмкIи хэукъорэп, зы псычэт Iэл нэмыIэми джынэс шIокIодыгъэп.

Ынэхэр Iушых, укъызэха­шIыкIы! Ахэм зыпари зэрамы­лъэгъурэр сыдэущтэу къэпшIэщта? Сэры шъыпкъэми ар зэ­рэнэшъур къызэрэсшIагъэм мы­шIэныгъэ горэ хэлъэу сеплъы. Ар зызгъэунэфыгъэр хьалыгъу такъыр зыфэсэдзыр ары. Апэрэм сшIошъ хъугъэп, уахътэ зытешIэр ары къызызгурыIуа­гъэр.

Сипцэкъэнтф пцэжъыер джыри къеуагъ. Мызэгъэгум пцэ­жъые ин (плотвица) къыхэсы­дзыгъ. Ар жэлыем къыпысхызэ, семыгупшысаIоу шакIом сеуп­чIыгъ:

— НэмыкI хьэ горэ зэбгъэгъотымэ нахьышIуба?..

— Мыр тыдэ схьыщта? — сиупчIэ ыгу зэрэримыхьыгъэр къыхэщэу шакIор нэгу мэзахэ къэхъугъ. — ШхончыкIэ сыу­кIыщта, пшъэпIашъокIэ стыщта? ПшIэ пшIоигъомэ, хьэ псауитIу къысатыгъэкIи мыр ястыщтэп. Сыд Iо фаеми, илъэситф хъугъэ тызызэкIыгъур. Ихьалыгъу зафэу къелэжьы... Хьалыгъу къин, ау хьалыгъу зафэу щыт. Ежь ыкIуа­чIэкIэ къелэжьы. Арэущтэу къин­кIэ къэблэжьыгъэ хьалыгъум нахь IэшIу щыIэп... НекIо, Чанг. Опсэу, отхъэжь. ХъяркIэ!

ШэкIо Iалъмэкъымрэ шхон­чыпитIумрэ ыкIыб ригъэкIухи, мэз цуным фиузэнкIыгъ. Чанг псынкIэу къызщылъэти, шакIом ыуж илъэдагъ. Ицыхьэ зытелъы­жьэу, мэз кондэ зэхэкIыхьа­гъэмэ, бжэлэ зэхэухъытагъэмэ апхырыкIыщтыгъэ, инэIосэ мэ зэфэшъхьафхэм заIукIэщтым дэ­гуIэмэ, макIэу хэхьакъукIызэ.

Зэхэсхыгъэмрэ слъэгъугъэмрэ зэфэсхьысыжьымэ згъэшIагъозэ Чанг бэрэ сызылъэплъэ нэужым псычэт Iэл укIыгъэми сыгу фэгъужьыгъэп.

АдыгабзэкIэ зэзыдзэкIыгъэр Хьаудэкъо Шыхьамыз.