ЦIыфыр зыщылажьэрэм, иIофшIэн къахэкIэу егъэпшэн е къэIуакIэ горэм ыцIэ рапхы. Хъот Замрэт игугъу тшIымэ, апэу шъхьэм къихьэрэр, гум къэкIырэр бэмэ якIасэ хъугъэ ителевизионнэ къэтын къызэрэригъэжьэрэ гущыIэхэр ары: «Искусствэм ыкIуачI, искусствэм ишIуагъ, искусствэм ицIыфхэр».

Журналистым ыцIэ а къэтынхэмкIэ ашIэ, ащ ихьатыркIэ цIыф шIэгъуабэм якъэбархэр цIыф жъугъэхэм алъыIэсыгъэх. Ахэм яхьылIэгъэ очеркхэр зэлъыпытхэу журналэу «Зэкъошныгъэм» къыдигъахьэщтыгъэх. Джы непэ тхылъеджэхэм яIэрылъхьэ хъугъэ IофшIагъэу «Искусствэм ицIыфхэр» зыфиIорэм ахэр лъапсэ фэхъужьыгъэх. Мыр Замрэт иятIонэрэ тхылъ. 2016-рэ илъэсым апэрэ тхылъэу «Джыри си Едэпсыкъоешхо сыдэт» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Ащ илъэтегъэуцо гуманитар ушэ­тынхэмкIэ Адыгэ Респуб­ликэм иинститут зыщызэхащэм авторым есIогъагъ: «Тэгугъэ, уитхэкIэ амалхэм заушхугъэу хъугъэ-шIагъэхэр зылъэпсэ тхылъ уигукъэкIыжь-гупшысэхэм бэрэ пэмытэу джыри къатынэу». Ахэр хъохъу гущыIэ къодыягъэхэп, авторым къыIо­тэжьын, къытхыжьын джыри зэриIэр зэхэсшIэгъагъ. Апэрэ тхылъым къыгъэлъэгъуагъ Зам­рэт ынэ пэкIэкIыгъэ хъугъэ-шIагъэхэр, цIыфхэр зэрипхыжьынхи нэмыкIхэм алъигъэIэсыжьынхэр къызэрэдэхъурэр, цIыф на­­сыпым, гъашIэм якъэбаркIэ тарихъым щыщ хъугъэ нэ­кIуб­гъохэр IэпэIэсэныгъэ хэлъэу къытыжьынхэ зэрилъэ­кIырэр.

Искусствэр — кIочIэ ин. Ащ илъэныкъо пстэуми дунай ­шъхьаф яIэми, зэфэдэ ышIыхэу апыщагъэ хъурэ цIыфым ялъа­хъэ тыралъхьэ, аумэхъэу игъа­шIэ хэуцох. Ары Iэшъынэ Хьазрэт искусствэр аштрамым фигъэдагъэу игерой игъашIэкIэ къызкIиушыхьатырэр: «зэ искусствэм хахьэрэр ныбжьи хэ­кIыжьын ылъэкIыщтэп, джа къом гъогызэ аштрамыр зэришхырэм фэд… ПшIэрэба аштрамым икъэ­бар? УмышIэмэ къыпфэс­Iотэн. Мэзыкъом гъогызэ, ыцэмэ лъыр къадифызэ аштрамыр ышхызэ, Мышъэр къырихьылIагъэти еупчIыгъ: «Мощ фэдиз хьазабыр озыгъэхъурэр адэ гущэ сыд пае пшхырэ?» ыIуи. «ЫкупкI IэшIушъ ары, — мэзыкъом ыIуагъ, — ыкупкI гущэр IэшIушъ ары». Джары тэри тищыIакIэ зыфэдэр…», «искусствэр шIу олъэгъумэ — плъэгъупэщт, зеотымэ — ныбжьырэу зептыпэщт нахь, ау сыдэу щытми ызыбгъукIэ ущытэу удэпсэун плъэкIыщтэп». Искусствэ шъыпкъэр, искусствэ къабзэр аштрамым зэрэфэдэм техъырэхъышэрэп Хъот Замрэт игеройхэм ятворческэ гъогу зэхэлъы зэрэхъурэм тылъы­плъэмэ. «Искусствэм ицIыфхэр» лъэпкъ мыиным ипрофессиональнэ искусствэ икъежьапIэ, иуцун якъэбар. Арэу зыхъурэм, апэрэ тхылъым фэдэу, искусствэм ылъэныкъокIэ лъэпкъ тарихъым инэкIубгъох.

IофшIэгъакIэр зы жьыкъэщэгъукIэ аджырэ тхылъхэм ащыщ. Очеркхэм уяджэ къо­дыерэп, ахэт нэбгырэ пэпчъ уапашъхьэ ит фэдэу, урамым ущыIукIагъэ фэдэу упэблагъэу аужырэ нэкIубгъом нэс уадэ­кIуатэ. Зигугъу ашIэу, лъэпкъым игушъхьэлэжьыгъэкIэ зигъэ­хъагъэхэр инхэм ящыIэныгъэ гъогуи, ятворческэ кIуачIэхэми нэIуасэ уафешIы.

Хъот Замрэт итворчествэкIэ жанрэу очеркым лъэпкъ литературэм хахъо щишIыгъ. Тхы­лъым очерк 12 дэт. Зы искусст­вэ лъэпкъым адрэ лъэпкъыр дэлажьэзэ профессиональнэ искусствэр хэкум зэрэщыуцущтыгъэр, ащ цIыфхэм фыщытыкIэу, ехъырэхъышэныгъэу фыряIагъэр игеройхэм ягъашIэкIэ къеIуатэ. Апэрэ профессионал хъугъэхэм зэпачыгъэ къины­гъохэм лъэхъаным ижьыкъащэ къахэщы. Тхьабысымэ Умар, Ахэджэго Щэбан, Сэмэгу Гощнагъу, Шъэожъ Роз, Пэнэшъу Рай, Хэшх Казбек, Нэхэе Аслъан, Лъэцэрыкъо Ким, КIыкI Зул­хьадж, КIыкI Хьис, Къулэ Амэр­бый, Анзэрэкъо Чесик, Хьанэхъу Адам, нэмыкIхэр ыкIи ахэм зылъащэгъэ, агъэсэгъэ лIэуж зэфэшъхьафхэм ясэнаущыгъэу лъэпкъ искусствэр зыгъэпсыхэрэм якъэбар зэфищэзэ, авторым тыгъосэрэ мафэр непэрэм къырепхы, непэрэ ма­фэм илэжьыгъэ неущырэм чылапхъэ фешIы.

ЗэрэтшIэу ыкIи тхылъым зэ­рэщыкIэгъэтхъыгъэу, Тхьабысымэ Умарэ творческэ кIэн бай иI. «Академическэ къэIуакIэм Умарэ иорэдхэр иуцощтыгъэхэп, ахэр орэд чэфхэу шъо пчъа­гъэкIэ зэтепшIыкIутIукIыщтыгъэх, ар къэзытыщт къэIокIэ-шIыкIэ мэкъэ шъхьаф ищыкIэгъагъ». Ащ творческэ зэпхыныгъэ да-хэу композиторымрэ орэдыIоу Шъэожъ Розэрэ зэдыряIагъэм къежьапIэ фишIыгъ. Замрэт къызэритхыжьырэмкIэ, «Орэдыр сыгу имылъэу, стхьакIумэ имытэу зы такъикъи исхын слъэ­кIыщтэп, ащ сыхэт зэпыт, ары сищыIэныгъэри, сидунайри», — ыIощтыгъэ Умарэ. Сэмэгу Гощнагъо фэгъэхьыгъэ очеркым Хъот Заур игукъэкIыжьэу Зам­рэт хигъэуцуагъэхэм бэ гу зы­лъытагъатэрэр: «Ежь ышъхьэкIэ зыгорэм фаеу, кIэлъэIоу щытыгъэп. Сценэм нэмыкI щыIакIи, гугъуи иIагъэп» — бзылъфы­гъэм ащ фэдэу ыгуи, ыпси искусствэр ащыщ хъумэ, ар ащ къыфэхъугъ, ыцIэкIэ лъэпкъым игу­гъуи ашIынэу Тхьэм дунаим къытыригъэхъуагъ. Гощнагъо «амкIы­шъэм фэдэу ымакъэ псынкIэу зиIэти», иамал къехьыфэ орэдым рыщыIагъ. Адыгэ пщынэм игугъу тшIымэ, Лъэцэрыкъо Кимэ ар ыIыгъэу непи тынэгу къыкIэуцо. «Зиунагъо хъяр къи­хъухьагъэу, зикIалэ къэзыщэрэм иджэгу афигъэджэгуным цIыфхэр кIэхъопсыщтыгъэх» — цIыф мафэу, профессионал инэу ар адыгэхэм яIагъ, ыцIэ щытхъурэ сэмэркъэу да­хэрэ пылъхэу къа­хэнагъ. Хъот Замрэт бэ ащ фэ­дэу зикъэбар къытфи­Iуатэрэр, зигъэхъагъэхэр къытлъигъэIэсыхэрэр.

Художественнэ амал баихэр очеркхэм ащыгъэфедагъэх. Зигугъу къышIыщт цIыфым, ащ иIофшIэн зыфэгъэхьы­гъэм ядунай ухищэу къе­гъэжьапIэхэр гъэпсыгъэх. Зы гущыIэухыгъэ щэхъу къызщимыIорэми къыбгуригъаIорэр, узэригъэгупшысэрэр бэ, тхыгъэм уеджэным укIэгуIэу рыуегъэгъажьэ:

«Сэмэгу Гощнагъо фэдэ орэдыIо лъэш къызхэхъухьэгъэ лъэхъан адыгэ лъэпкъ музыкальнэ искусствэм къыхэкIыгъэп», ­«Лъэпкъ музыкальнэ эстрадэр къыздежьэгъэ Шъэожъ Розэ ымакъэ лъэхъан псаум епхыгъ», «Бзылъфыгъэ зэкIужь гъэсагъэу, «интеллигент» гущыIэр къекIупэу адыгэ бзылъфыгъэхэм зыгорэ къа­хэкIыгъэу щытмэ, ар Пэнэшъу Къадыр ыпхъоу Рай», «Музыкальнэ искусствэм ижанрэ пстэури къызэдэуубытынышъ, охътэ кIэкIым къэхъугъэкIэ рес­публикэ цIыкIум щызэтебгъэ­псыхьан, къыщызэIупхын зы­хъукIэ, сыд фэдэу ащ уфэхьазырын фэягъа?! Адыгэ Рес­публикэм культурэмкIэ иапэрэ министрэу Хьанэхъу Адам ар къыздигъэхъун ылъэкIыгъ», нэмыкIхэри.

КIэухыми шIыкIэ гъэнэфагъэ фешIы. Философскэ гупшысэ хэлъэу, щыIэныгъэ къызэрымыкIом ыкупкI уригъэгупшысэу, уиеплъыкIэ горэхэри зэрыуи­гъэхъокIэу гъэпсыгъэ: очеркэу Хьанэхъу Адам ехьылIагъэм благъэу зымышIэщтыгъэхэм анэгу къызэрэкIигъэуцорэр цIыф псынкIэу, гумызагъэу ары. Тхыгъэм икIэух ар рэхьат, зыми гуIэжьырэп. Къины а чIыпIэм фэдэхэм уяджэныр, гур къефызы. «Сэ сырэхьат, сыгуIэрэп» — сыда шъуIуа арэущтэу а мафэм ар зыгъэрэхьатыгъэр, сыда шъуIуа къежэщтыгъэр?.. «Адам ыгу кIэзыгъэблын, къыз­фичъыхьажьын щыIэжьыгъэп. Лъэпкъым ыпсэ хэлъыгъ, фишIэщтыр ыухыгъ, джы гуIэжьырэп». Лъэпкъым ыцIэ дахэкIэ зыгъэ­Iугъэ ансамблэм фэгъэхьыгъэу Замрэт етхы: «Ислъамыем» Iоф зэрэщашIэрэм рыпагэхэу артистхэм ашъхьэ лъагэу Iэтыгъэ. Ансамблэм непэ ухэтыныр шъуаш…Тыдэ къикIырэ шъуIуа мыухыжь музыкэу Нэхэе Аслъан зыхэтыр?» — хэти ыгу къигущыIыкIырэм фэд авторыр, урэгушхо лъэпкъ орэдыIо-къэшъокIо куп шIагъом.

Къэбар пэпчъ зы цIыф гъашI. Бын-унэгъошхом изы нэбгырэ икъэбар фэдэу очерк пэпчъ уеджэ. Сатырхэм уяджэ къодыерэп, Замрэт ымакъэ птхьа­кIумэ итэу, «мыр о умышIэу, сэ адэсэшIэ» ыIорэм фэдэу, игеройхэм якъэбар кIещы.

Тхылъыр гъэшIэгъоны зы­шIы­хэрэм ащыщых бзэ къызэрыкIоу зэрэтхыгъэр, зэдэгущыIэгъухэр игъэкIотыгъэу зэрэхэтхэр. УнаIэ атеодзэ лъэпкъым дыщыIэ шIошъ­хъуныгъэхэм: «КъызэраIо­тэ­жьы­рэмкIэ, сабый цIыкIум апэрэ Iэбжъэнэжъыеу янэ Цацэ пиупкIыгъэхэр пщынэ ныбэм хидзэгъагъэхэу ары», «СызэцIыкIум, — къеIотэжьы Розэ, — сыбыбэу пкIыхьапIэ слъэгъущтыгъэ», «цIэр насып фэхъугъ», «насыпыбэри щтагъо, нэджагъор бэ мэхъу, ори узыщыгушIукIыжьыпэми, насыпыр бгъэщтэн плъэ­кIыщт», ретроспекциер жъугъэу щыгъэфедагъ.

ТхылъымкIэ къэIогъэн фае теорием ылъэныкъокIи гъозэшIоу зэрэщытыр. Ар пшъэры­лъэу Хъот Замрэт зыфишIыжьыгъагъэп, ау къыIуатэрэм хэп­хъагъэу зэгъэпшэнэу, къэгъэ­лъэгъуакIэу ышIыхэрэм къахэщых эстраднэ орэд къэIуакIэр, «самородок», опернэ макъ, макъэр игъэуцун, рондо, опе-рэр, триптих, нэмыкI гурыIоныгъэхэми яхабзэхэр.

«Гупшысэ шъхьаIэу авторым иIагъэр — зигугъу къышIыгъэ пэпчъ игугъэ-гупшысэ, итворчествэ къытлъигъэIэсыныр, дэ­гъур, дэхагъэр, шIур, сэнаущыгъэр зэ­хытигъэшIэныр, творческэ IофшIэныр зэрэIоф мыпсынкIэр къыдгуригъэIоныр — къыдэ­хъугъэу къытшIошIы», — Сихъу Фатимэ игущыIэхэм адедгъа­штэу тхылъыр зэфэтэшIыжьы. ЗэфэтэшIыжьы, ау джыри бэрэ ижь, идунай тахэты, гупшысэкIэ геройхэм тадэгущыIэ, пытагъэ ахэлъэу ягъогу зэрэрыкIуагъэ­хэмкIэ тащэтхъу, тащэгушIукIы. Тэгугъэ Хъот Замрэт джыри нэмыкI орэдыIохэм, къэшъуа­кIохэм ящыIэныгъэ гъогу зэригъашIэзэ, ятворческэ хъарзынэщ зэфэхьысыжь фишIызэ искусствэм итарихъ итхын лъигъэ­кIотэнэу.

Шэуджэн Тэмар. АРИГИ-м инаучнэ IофышI.