Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиныр УФ-м и Федеральнэ ЗэIукIэ илъэс къэс фигъэхьырэ Джэпсалъэм тыгъуасэ къеджагъ. Ащ хэлэжьагъэх ФедерациемкIэ Советым хэтхэр, УФ-м и Къэралыгъо Думэ идепутатхэр, федеральнэ министрэхэр, УФ-м и Конституционнэ ыкIи Апшъэрэ хьыкумхэм ятхьаматэхэр, шъолъырхэм япащэхэр, динлэжьхэр, нэмыкIхэри, зэкIэмкIи нэбгырэ 1300-рэ фэдиз. Iофтхьабзэм хэлэжьагъ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат зипэщэ лIыкIо купыр.

УФ-м и Президент къызэрэугъоигъэхэм закъыфигъазэзэ Федеральнэ ЗэIукIэм фэкIорэ Джэпсалъэм апэрэу илъэсым ипэублэ къызэреджэрэр къыхигъэщыгъ. Ащ лъапсэу иIэр къэ­ралыгъом ыпашъхьэ щыт социальнэ, экономикэ, технологие пшъэрылъхэр псынкIэу зэшIохыгъэнхэ зэрэфаер ары. Ахэр зэкIэ лъэпкъ проектхэм къады­хэлъытагъэх. Къэралыгъом щыпсэухэрэр непэ зэхъокIыныгъэхэм къяжэх. ЦIыфхэр на­хьышIум, хэхъоныгъэм фэкIонхэм фаех. Илъэс къэс мы лъэ­ныкъомкIэ зэфэхьысыжь гъэнэфагъэхэр щыIэнхэм, щы­IэкIэ-псэукIэр нахьышIу зэрэхъу­гъэр цIыфхэм зэхашIэным тыкъыфэкIон зэрэфаер В. Путиным анахь шъхьаIэу къы­хигъэщыгъ. Нэужым къэралыгъом, шъолъыр­хэм анахьэу анаIэ зытырагъэтын фэе лъэныкъохэм къащыуцугъ, предложение гъэнэфагъэ­хэр къыхьыгъэх.

Демографиер

УФ-м и Президент анахьэу ынаIэ зытыридзэгъэ лъэныкъо­хэм ащыщ демографием изытет. ЦIыф лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ тикъэралыгъо унагъом, сабыеу къэхъухэрэм ахэхъоным сыдигъуи мэхьанэшхо щыраты. Къэ­ралыгъом щыпсэурэ цIыфхэм япчъагъэ зыфэдизым бэкIэ епхыгъ Урысыем инеущырэ мафэ зыфэдэщтыр. Джырэ уахътэ нэбгырэ миллиони 147-рэ фэдиз тэхъу. Ау демографием ылъэныкъокIэ непэ охътэ къин тиуцуагъ. 2000-рэ илъэс­хэм Iофхэм язытет бэкIэ нахьышIу хъугъагъэ, ащ къы­хэкIыкIэ кIэледжакIохэм япчъа­гъи хэпшIыкIэу хэхъуагъ. Ау непэ унагъо зышIэхэрэр 1990-рэ илъэсхэм къэхъугъэхэр арых. Ахэр зэрэмакIэхэм къыхэкIэу сабыеу къэхъухэрэми къащыкIагъ. 2019-рэ илъэсым изэфэ­хьысыжьхэм къызэрагъэлъэгъуа­гъэмкIэ, зы бзылъфыгъэм гурытымкIэ сабыеу къыфэхъурэм икоэффициент 1,5-м кIахьэ. Ар ба, хьаумэ макIа? ТикъэралыгъокIэ ар макIэ. 2024-рэ илъэсым ехъулIэу мы къэгъэлъэгъо­ныр 1,7-м нэсын фае. Унагъом IэпыIэгъу фэхъугъэным телъы­тэгъэ политикэр къэралыгъом ыгъэпсы зыхъукIэ унэгъо ныбжьыкIэр, сабыибэ зэрысхэр зэолIэрэ гумэкIыгъохэр къыдилъытэнхэ, ахэр зэхифынхэ фае.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр

Унагъохэм Iофыгъо шъхьаIэу къагъэнафэхэрэм ащыщ ясабыйхэр кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм агъэкIонхэ амал яIэныр. 2021-рэ илъэсым ыкIэм нэс яслехэм чIыпIэкIэ мин 255-рэ аща­гъэ­псын фае, ащ фэшI федеральнэ бюджетым къыхэхыгъэ мылъкур шъолъырхэм афатIупщыгъ. Ау 2018 — 2019-рэ илъэсхэм чIыпIэ мин 90-рэ ашIынэу щытыгъэмэ, атыгъэр мин 78-рэ. Ахэм ащыщыбэм гъэсэныгъэмкIэ лицензие зэрямыIэм къыхэкIэу Iоф ашIэрэп. Ащ фэдэ екIолIакIэр зэрэмытэрэзыр Президентым къы­Iуагъ, мыщкIэ шъолъырхэм япащэхэм IофшIэныр агъэлъэшынэу къафигъэпытагъ.

Унагъом ихахъохэр

ЦIыфхэм, анахьэу сабый зэрыс унагъохэм, яхахъо зэрэмакIэр гумэкIыгъо шъхьаIэу щыт. Зэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, гъот макIэ зиIэхэм япроцент 70 — 80-р сабый зэрыс унагъохэр арых. Унагъом ис ными, тыми Iоф ашIэу, ау ахъщэу къаIэкIахьэрэм урыпсэун амал щымыIэу бэрэ къыхэкIы. Мы щыкIагъэр дэгъэ­зыжьыгъэнымкIэ сыд фэдэ унашъохэр ашIыгъэха? ГущыIэм пае, щылэ мазэм и 1-м щегъэ­жьагъэу апэрэ ыкIи ятIонэрэ сабый къызэрыхъухьэгъэ унагъом ис нэбгырэ пэпчъ урыпсэунымкIэ ахъщэ анахь макIэу шъолъырым щагъэуцу­гъэм фэдитIу къыIэкIэмыхьэ зыхъукIэ, ахъщэ тынхэр къаратызэ ашIыщт. ЫпэкIэ кIэлэцIыкIум ыныбжь илъэсрэ ныкъо­рэ охъуфэкIэ къаратыщтыгъэмэ, джы илъэси 3-м къаIэкIэхьащт. ГурытымкIэ а пчъагъэр сомэ мин 11-м ехъу. Джащ фэдэу ящэнэрэ ыкIи ащ къыкIэлъыкIорэ сабыйхэр къызэрэхъухьагъэхэми федеральнэ гупчэм иIэпыIэгъукIэ ахъщэ аратынэу рагъэжьагъ. Ау сабыир илъэси 3 зыхъукIэ мы тынхэр щагъэтыжьхэшъ, унагъор чIыпIэ къин ифэжьын елъэкIы. Ар щыгъэзыегъэн фае. Ащ фэшI 2020-рэ илъэсым щегъэжьагъэу илъэ­си 3 — 7 зыныбжь сабыйхэм мазэ къэс тын тедзэхэр яты­гъэн­хэр игъоу ылъытагъ. Ау ар зэратыщтхэр щыIэныгъэм чIыпIэ къин ригъэуцуагъэхэу, зы нэбгырэм телъытагъэу урыпсэунымкIэ ахъщэ анахь макIэу агъэнэфагъэм къемыхъоу къызIэкIэхьэрэ унагъохэр арых. Шъолъыр пэпчъ хахъохэр зэфэдизыщтхэп. Ащ къыхэкIыкIэ тынхэри зэтекIыщтых, ау унагъом IэпыIэгъу фэхъугъэныр мыщ дэжьым анахь шъхьаIэу щытыщт.

Ны мылъкур, ипотекэр

ЯтIонэрэ ыкIи ащ къыкIэлъы­кIорэ сабый къызэрыхъухьэрэ унагъохэм IэпыIэгъу афэхъугъэ­нымкIэ ны мылъкум телъытэгъэ программэм ишIогъэшхо къэ­кIуагъ. Унагъо зышIэгъэ ныбжьыкIэхэм IэпыIэгъу ящыкIагъ, арышъ, ны мылъкум ылъэныкъо­кIэ унэшъо тедзэхэр шIыгъэнхэр ыкIи 2020-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м щегъэжьагъэу ащ кIуачIэ иIэ хъуныр Президентым игъоу ылъытагъ.

Сыда ар зыфэгъэхьыгъэр? Апэрэ кIэлэцIыкIу къызэрыхъу­хьэрэ унагъом непэ щыIэ ны мылъкур ратызэ ашIынэу ары. Мы илъэсым индексацие за­шIыгъэ нэуж ар сомэ мин 466 617-рэ мэхъу. Мыщ фэдэ IэпыIэгъум ишIуагъэкIэ унэгъо ныбжьыкIэм ятIонэрэ сабыир къыгъэхъуным зыфигъэхьазырын ылъэкIыщт. Ащ дакIоу ятIонэрэ сабый къызфэхъухэрэм аратырэ ны мылъкум джыри сомэ мини 150-рэ хэгъэхъогъэнэу, а пчъагъэр мин 616 617-м на­гъэ­сынэу къэралыгъом ипащэ игъоу ылъэгъугъ.

Ны мылъкум ипрограммэ 2021-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 31-м нэс телъытагъ. Ау къэралыгъом ипащэ къызэриIуагъэм­кIэ, анахь макIэмэ 2026-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 31-м нэс ар лъагъэкIотэщт. Джащ фэдэу ящэнэрэ сабый къызэ­рыхъухьэгъэ унагъом къырихыгъэ ипотекэм щыщэу сомэ мин 450-р къэралыгъом фепщыны­жьы. ЫпэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ тынхэр къыхэплъы­тэхэмэ, кIэлэцIыкIуищ зэрыс унагъом зэкIэмкIи сомэ миллионым ехъу IэпыIэгъу ыгъотын ылъэкIыщт.

Шхыныгъо стырхэр аIэкIагъэхьащт

— ЕджапIэм кIэлэцIыкIур гъэкIогъэным, ащ фэгъэхьазырыгъэным ны-тыхэм ахъщэ макIэп пэIуагъахьэрэр. Арышъ, мы уахътэм ахэм IэпыIэгъу афэхъугъэн фае. Ащ фэдэ лъэ­бэкъу хъущт а 1 — 4-рэ классхэм арысхэм зэкIэми ыпкIэ хэмылъэу шхыныгъо стырхэр аIэкIэгъэхьэгъэныр. Техническэ амал зыIэкIэлъ учреждениехэм 2020-рэ илъэсым Iоныгъом и 1-м щегъэжьагъэу мы пшъэ­рылъыр агъэцэкIэн, адрэхэм IофшIэныр зэрифэшъуашэу зэхащэн ыкIи 2023-рэ илъэсым Iоныгъом и 1-м щыублагъэу ублэпIэ классхэм арысхэм зэкIэми ыпкIэ хэмылъэу шхыныгъо стырхэр аIэкIагъахьэзэ ашIын фае. Ащ пэIухьащт ахъ­щэр федеральнэ, шъолъыр ыкIи чIыпIэ бюджетхэм къахэкIыщт. Джащ фэдэу гурыт еджапIэм амалэу IэкIэлъхэм ахэгъэхъогъэным тапэкIи тынаIэ тедгъэтыщт, — къыIуагъ Владимир Путиным.

Псауныгъэр къэухъумэгъэныр

Бэдзэогъум и 1-м щегъэжьагъэу псауныгъэр къэухъумэгъэ­ным «ипервичнэ звено» гъэ­кIэжьыгъэным ипрограммэ игъэцэкIэн рагъэжьэщт. Къэралыгъом ишъолъырхэм ащыIэ поликлиникэхэм, район сымэ­джэщхэм, IэпыIэгъу псынкIэм истанциехэм гъэцэкIэжьынхэр арашIылIэщтых, ящыкIэгъэ оборудованиер арагъэгъотыщт. Ащ пэIухьащт ахъщэ тедзэу сомэ миллиард 550-рэ хъурэр шъолъырхэми атырагощэщт. Ащ дакIоу къэлэ цIыкIухэм, поселкэхэм, селохэм Iоф ащызышIэрэ врачхэм ыкIи фельдшерхэм псэупIэ зэрагъэгъотынымкIэ гумэкIыгъоу щыIэхэр дэгъэзы­жьыгъэнхэ фае. Медицинэ кадрэхэм ягъэхьазырын пшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщ. 2024-рэ илъэсым ехъулIэу учреждениехэм зэкIэми, анахьэу «первичнэ звеном», ящыкIэгъэ специалистхэр яIэнхэ фае. ПсауныгъэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ Iэзэгъу уцхэр цIыфхэм игъом аIэкIэгъэхьэгъэными мэхьанэшхо иI. Мы лъэныкъомкIэ блэкIыгъэ илъэсым гумэкIыгъо­хэр щыIагъэх, Iэзэгъу уцхэр щэфыгъэнхэмкIэ IэнатIэ зыIыгъ пащэхэм ащыщхэм язекIуакIэ гурыIогъуаеу щытыгъ. Ащ фэдэ щысэхэр тапэкIэ щыIэхэ зэрэмыхъущтыр Президентым къариIуагъ.

Экономикэр, бюджетыр, инвестициехэр

Къэралыгъом иэкономикэ зыпкъ итэу хэхъоныгъэ ышIыным мы аужырэ илъэсхэм анаIэ зэрэтетыр Президентым къыхигъэщыгъ. Федеральнэ бюджетыр профицитнэу щыт. Правительствэмрэ Урысыем и Банкрэ Iофэу ашIагъэм изэфэхьысыжь хъугъэ непэ уасэхэр зыпкъ зэритхэр. БлэкIыгъэ илъэсым инфляциер процентищ хъугъэ. Джы пшъэрылъ шъхьаIэр цIыфхэм яхахъохэр нахьыбэ шIыгъэнхэр ары. Ар гъэцэкIэгъэным фэшI лъэпкъ экономикэм иструктурэ зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэнхэ, ащ шIуагъэу къытырэм хэгъэхъогъэн фае. 2021-рэ илъэсым ехъулIэу Урысыем и ВВП ихахъохэмкIэ дунэе къэгъэлъэгъонхэм ашIо­кIын фае. Ащ пае IофшIэпIэ чIыпIакIэхэм якъызэIухын ыкIи ягъэкIэжьын, шэпхъэшIухэм адиштэрэ инфраструктурэм игъэпсын, промышленностым, мэкъумэщ хъызмэтым, фэIо-фашIэхэм ягъэцэкIэн ахалъхьэрэ мылъкум хэпшIыкIэу хэгъэхъогъэн фае. Мы илъэсым щегъэ­жьагъэу (илъэс къэс) инвестициехэр процентитфым нахь мымакIэу къэIэтыгъэнхэ фае. Экономикэм къыхалъхьэрэ ахъщэр нахьыбэ хъуным фэшI бизнесым хэщагъэхэм хэбзэIахьэу атырэм илъэсихым къыкIоцI зэхъокIыныгъэ фамышIынэу аштагъ.

Конституциер

— Урысым и Конституцие заштагъэр 1993-рэ илъэсыр ары. Ащ епхыгъэ упчIэхэр бэрэ къы­сатых, КонституциякIэ гъэпсыгъэн фаеу политическэ ыкIи общественнэ объединениехэм зыкъысфагъазэу къыхэкIы. Ау ащ фэдэ унашъо шIыгъэныр имыщыкIагъэу сэлъытэ. Ау документ шъхьаIэм зэхъокIыныгъэ зырызхэр фэтшIынхэ тлъэкIыщт. ГущыIэм пае, къэралыгъом ищынэгъончъагъэрэ изыкIыныгъэрэ къэухъумэгъэнхэм пае IэнатIэ зыIыгъхэм: шъолъырхэм япащэхэм, ФедерациемкIэ Советым хэтхэм, Къэралыгъо Думэм идепутатхэм, УФ-м и Правительствэ и Тхьаматэрэ ащ игуадзэхэмрэ, федеральнэ министрэхэм, нэмыкI федеральнэ къулыкъухэм япащэхэм, хьыкумышIхэм IэкIыб къэралыгъом игражданствэ яIэ хъущтэп. УФ-м и Президент хъу зышIоигъоу зыкъэзыгъэлъагъохэрэм якандидатурэхэм ахэплъэгъэным пытагъэ хэлъэу тыкъекIолIэн фае. Мы IэнатIэм Iухьащтыр зэпыугъо фэмыхъоу илъэс 25-м нахь мымакIэу Урысыем щыпсэун фае, нэмыкI къэралы­гъом ицIыфэу хъущтэп. Урысыер — къэралыгъошху, субъект пэпчъ ежь игумэкIыгъохэр, опыт гъэ­нэфагъэ иIэх, а пстэури къыдэтлъытэн фае. Ащ къыхэ­кIыкIэ федеральнэ унашъохэм яштэнкIэ шъолъырхэм япащэхэм мэхьа­нэу яIэм хэгъэхъогъэныр игъоу сэлъытэ. Мыщ дэжьым цIыфхэм яеплъыкI ары пстэуми анахь шъхьаIэу щытын фаер, — къы­Iуагъ Владимир Путиным.

Хэгъэгу зэошхом ТекIоны­гъэр къызыщыдахыгъэр илъэс 75-рэ зэрэхъурэм, къэралыгъом иполитическэ системэ зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэнхэм, Урысыем ифитыныгъэхэр ыкIи ишIоигъоныгъэхэр къэухъумэгъэнхэм, нэмыкI Iофыгъохэм УФ-м и Президент къащыуцугъ.

— Ныбджэгъу лъапIэхэр! ЗэшIотхын фэе пшъэрылъы­шхохэр тэпашъхьэ итых. Тызэ­къо­тэу, зыкIыныгъэ тазыфагу илъэу щыIэныгъэр нахьышIу зэрэтшIыщтым, тапэкIэ гъэхъэ­гъэшIухэр зэрэтиIэщтхэм си­цыхьэ телъ, — къыIуагъ кIэухым Владимир Путиным.

Зыгъэхьазырыгъэр ТХЬАРКЪОХЪО Адам.