ИкIыгъэ илъэсым, Шъхьэлэхъо Абу зыщы­мы­Iэжьыр илъэс зыщыхъугъэм, лIы гъэсагъэм къыгъэнэгъэ тхыгъэ зэфэшъхьафхэр лъапсэ зыфэхъугъэ тхылъэу «Шъхьэлэхъо Абу: гъа­шIэм ищэрэхъхэр» зыфиIорэр къыдэкIыгъ.

Ар зэхэзыгъэуцуагъэр ыкIи тхылъым игущыIапэу «КIуачIэ зиIэ гупшысэу къэнагъэхэр» зыфиIорэр зытхыгъэр гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм иIофышIэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Шэуджэн Тэмар, тхылъым иредакторыр Шъхьэлэхъо Дарико.

Шъхьэлэхъо Абу гъэшIэ дахэ къыгъэшIагъ, шIагъэу иIэри ащ нахьыбэжь. ЛIым ыцIэ къепIо къодыемэ, тыдэ щыIэ адыги къызэхэтаджэ, джарэу зыщыщ лъэпкъым ар илъапI, икIас.

Абу илъэс 89-рэ къыгъэшIагъ, шIэныгъэшхуи IэкIэлъыгъ, цIыфыгъэ дахи хэлъыгъ; инэплъэгъу къыубытэу ылъэгъурэм бэкIэ пэщачэщтыгъ гукIэ зэхишIэу ыпщыжьыщтыгъэр. Абу ищыIэныгъэ зэрэщытэу лъэпкъ гъэсэныгъэм икъэIэтын-хэгъэхъон, наукэм игъэунэфын-къызэIухын афэгъэхьыгъагъ. Ащ готэу ар къызхэкIыгъэу, зыщыщ адыгэ лъэпкъым идунай нэфынэным, иогу мамырыным, цIыф жъугъэ къызэрыкIохэм щыIэкIэ-псэукIэ амал ягъэгъотыгъэным, гъогу зафэм дэмыхынхэм фэпIугъэнхэм сыдигъуи фэшъыпкъагъ. ЩыIэныгъэ лъэныкъуабэмкIэ гъэзагъэу адыгэхэр псэухэу, лажьэхэу, шIур апхъэу щыIэнхэмкIэ фэлъэкIырэмкIэ зы­шъхьамысыжьэу Абу Iофышхо мыпшъыжьэу ылэжьыгъ.

«ЛIыр лъэпкъ» еIо адыгэ гущыIэжъым. Ар Абу фэпIоныр епэсыгъэ дэд, къылэжьыгъ. Уехъопсэнэу иакъыл IушыгъэкIи, ишIэныгъэкIи, игупшысакIэкIи, ицIыфыгъэ хабзэкIи, илъэпкъ ыкIи Хэгъэгум афыриIэ шIулъэгъу-шъыпкъагъэмкIи узыкIырыплъын закIэу гъэпсыгъагъэ. Абу шIэныгъэлэжьышхуагъ, литературовед лъэшыгъ, кIэлэегъа­джэмэ якIэлэегъэджэжьыгъ, об­щественнэ IофышIэшхуагъ. Ар зымышIэрэ, зымылъэгъугъэрэ е римыгъэджагъэрэ, IумыкIагъэрэ Адыгеим исэпщтын. Шъхьэла­хъом учебникхэу ытхыгъэхэр (класс зэфэшъхьафхэмкIэ) ­адыгэ литературэмкIэ еджапIэхэм аща­гъэфедэх, инаучнэ-литературэ IофшIагъэхэм студентхэр, шIэныгъэлэжьхэр, аспирантхэр арэ­гъуазэх. ЗэрэхъурэмкIэ, Абу ищыIэныгъи, иIофшIагъи, ишIэныгъэ лэжьыгъи хэти шIукIаеу тыфэнэIуас. ЛIыр цIыф пытэ лъэшэу, зэкIэ зыфызэшIокIы­щтыгъэу, лъэгапIэр зыштагъэу, насыпыр лъапэкIэ зытэкъу­щтыгъэу къытщэхъу. Ау гъашIэ бгъэшIэныр аукъодыеп, а гъогу кIыхьэм лъэпэогъубэм уащы­рефылIэ. Зыфырикъужьызэ сыд­рэ къи­ныгъуи зэпырыкIэу къы­зэзы­нэкIырэм текIоныгъэр къы­фэкIо. ТхылъыкIэу «ГъашIэм ищэрэхъхэр» зыфиIорэр анахьэу гъэшIэгъоны къэзышIырэр, кIэгъэзынчъэу, иныбжьыкIэгъу лъэ­хъан зыфэдагъэр ежь-ежьырэу зэритхыгъэм тетэу къызэрэщыты­гъэр ары, кIэлэгъу-ныбжьыкIэгъу хъуапсэхэм зыдаригъэхьыхыгъэп, нахь чыжьэу плъагъэ, нахь лъэшэу гупшысагъэ, ушъхьагъу лъымыхъоу, шIэныгъэшхом зэ­рэфэкIощтыр, а зэкIэ илъэпкъ зэрэфилэжьыщтыр имурад иныгъ. Ащ тетэуи зекIуагъэ, ищыIэныгъэ зэрэщытэу илъэпкъ фэгъэзэ­гъагъ, ичэщи имафи творчествэм епхыгъагъ, лъэу­жышIу дахэ къыгъэнагъ. ГъашIэ бгъэшIэныр зэрэкъин дэдэр, етIани уныбжьыкIэу, къыбдеIэни, къыпкIэIэни щымыIэу, щыIэныгъэ зэпырыкIыпIэ-икIыгъохэм уашъхьэ­рыкIышъуныр лIыгъэм ишапхъэу зэрэщытыр тхылъым щыкIэгъэтхъыгъ.

ЦIыфыр хъугъахэу къэхъурэп: хэти щэIэфэ Iоф зыдешIэжьы, зыфэсакъыжьы, зегъэунэфыжьы; ежь фэдабэм ауж къызэримынэщтым ыкIи фэлъэкIы­рэмкIэ цIыфхэм, илъэпкъ апае зэрэзышъхьамысыжьыщтыр къы­ушыхьатымэ шIоигъу, а зэкIэ зыфызэшIокIырэм ащыщыгъ Шъхьэлэхъо Абу.

Абу тэ зэрэтшIэрэр фэны­къогъэнчъэ цIыф насыпышIоу, шIэныгъи, акъыли, губзыгъагъи, унэгъо гупсэфи, шъхьэкIэфэ мыухыжьи Тхьэм къызэритыгъэу ары. ТхылъыкIэу сапашъхьэ илъым Абу икIэлэгъу-ныбжьыкIэгъу лъэхъан ошъопщэ Iужъу­хэу нэр, гур зымыгъаплъэхэ­рэмкIэ зэрэзэлъыпкIэгъагъэр къыщиIотыкIыгъ. Уахътэу къыз­хэхъухьагъэр зэрэхьылъэ щэ­чыгъоягъэр, хэгъэгум илъэси 5 Iэпэ-цыпэм Хэгъэгу зэошхор щыхъушIагъэу, нэпсыр, лъыр псыхъоу щычъагъэу, адыгэ чIыгум гъаблэр, гъаер зышъхьащытыгъэ лъэхъаныгъ. Ау кIалэм лъэшэу шIоигъуагъ еджэнымкIэ, шIэныгъэмкIэ зигъэзэныр, а лъагъор пхырищыныр, итхыгъэ сатырэ пэпчъ а къегъурэ гугъэ чыжьэм игумэкI щызэхэошIэ. НэкIыми, пцIанэми, лъапцIэми зы мурад зыIыгъыгъэр — еджэщт, зыкIэхъопсырэ гъэсэны-гъэ-шIэныгъэ дэгъу зэригъэгъотыщт ыкIи игъашIэ зэрэщытэу адыгэ лъэпкъым щыIэкIэшIу ыгъотыным фигъэшъошэщт.

ТхылъыкIэм иапэрэ зэдэхыгъо Абу исурэт ин тетэлъагъо: иилъэсхэм шъхьацыр фыжьыбзэу раIагъэми, зыфэрэзэжьэу, нитIу пшъыгъашъомэ гушIо шъа­бэр къакIэщы. «ЛIыр лIэу мэлIэжьы» е «лIыр лъэпкъ» зыфиIорэм ащыщ Абу. Ар насыпыгъэ иныба?!

«ТхылъыпIэм егъэкIугъэ хъу­рэр кIодыщтэп», — ыIощтыгъ Абу. Мы гущыIэхэр тхылъым икъежьэпIэ шъыпкъэ тетхагъэх. Арын фае, сэ сишIошIкIэ, Тэмарэрэ Дарикорэ Iизын къязытыгъэр Шъхьэлэхъо Абу игу­лъэчIэ (дневник) тхыгъэхэм ащыщхэр къыхэутыгъэнхэр. Илъэс 27 — 28-рэ зыныбжь кIалэр ригъэжъыкIыжьыгъэу зы­лъы­плъэжьэу, зыфэсакъыжьэу, щы­IэкIакIэу къакIорэр зэхишIэу, шIобылымэу, еджэныр ыгу итIыс­хьагъэу, ышIэрэр шIомакIэу, мытхъытхъэу, щымыIи, нэмыкIи – шхагъэми, нэкIыми, лъапцIэми, пцIанэми пымылъэу, шIэны­гъэхэм зэралъыкIорэр тхылъым къыдэхьэгъэ сатырхэм къаIуатэ.

«Аспирантурэм сычIэхьагъ, ноябрэм и 1-м тыкIожьынэу тхылъыр къагъэхьыжьыгъ. Та­штагъ, гушIуагъо. Ары шъхьай, сэ сшIэрэп, ащ фэдизэу сыгукIэ сычэфын слъэкIырэп. Бэхэр къысэхъуапсэх. ГущыIэ инхэр къаIо, сэ «е-е, ары гущ» сэIошъ, сежьэжьы.., нэмыкI упчIабэм шъхьэр аубыты.

Еджэныр сшIомыIофыгъэмэ гъабли, шъой-цыягъи сащымыщтахэу, сащымыщыныхьэу се­джэщтыгъэп. Гур ыгъэтхытхэу сыгу къэкIыжьы пакетыжъ къо­лэнэу сшыпхъу нахьыжъ къыситыжьыгъагъэр зэхэсыхъытэжьызэ еджапIэм сызэрэкIощтыгъэр. (Удыжьын хэлъыжьыгъэп, Iудани щыIагъэп. Заор, узыр, щымыIэр. 1945-рэ илъэс…)

1947-рэ илъэсыр гъэблэ­шхуагъ. Ащыгъум я 10-рэ классым сисыгъ. Даутэ сигъусэу Гъобэкъуае (Теуцожьхьаблэ) тыкIожьызэ, семчикыцэхэу гъогум тедгъуатэхэрэм талъыгуIэзэ, чэщ тытехъухьи, уаем тыхиубытагъ. Къинэу ащ тетлъэгъуагъэр пщыгъупшэныр IэшIэхэп. Класси 10-р къэтыухи, щыIакIэм иамал горэ къызIэкIэдгъэхьан тимурадэу Мыекъуапэ педучилищым тежьагъ. Ахъщэу тIыгъыр мэкIэ дэдэти, лъэсэу тыкIуагъ. Цо­къэлъэгукIадэхэр ылъапэкIи ылъэдакъэкIи кIэлэжьыкIыгъэх. Мыекъуапэ тынэсыгъ. Ощхыр лъэшэу къещхыщтыгъ. ЛъапэмкIэ къихьэрэр лъэдакъэмкIэ икIы­жьыщтыгъэми, цокъэ кIоцIым ятIэ-пшэхъо зэхэлъыр иубыхьэгъагъ. Цуакъэхэр дгыкIыхи, зы­щытлъэжьхи, директорым дэжь тычIэхьагъ. Таштагъ. Къэтыу­хыгъ. Джы щыIакIэр нахь псынкIэ хъугъэ. Ахэр къиныгъо уахътэу блэкIыгъ… ЗэкIэри зэпыс­чыгъ. Зы мурад сиIагъ: седжэ­нэу». (н. 19-р).

Абу ежьыри ныбжьыкIагъэми, сыдигъуи къешIэкIыгъэхэмкIэ гукIэгъушIэ дэдагъ, ащ ищыс мы тхыгъэр:

«Декабрэм и 22-рэ. 1957-рэм ыпсэ хэтыжь къодый. Тыгъос­пчыхьэ осыцэ зырызхэр къы­хидзыщтыгъэх. Непэ тыгъэр ошъогум къегущыIыкIы. Тхьау­мэфэ мафэр егъэмэфэкIы пшIошIыщт. Казбек — соми 100, Нурдинэ — сомэ 50 афязгъэ­хьыгъ. Сэ къызщызгъакIи афязгъэхьыгъ, сэ джы щэджэгъуашхэ сшIыгъэп, ау уадемыIэмэ хъущтэп…». 22.12.1957.

ТхылъыкIэм Абу ышъхьэ ехьылIэгъэ тхыгъэхэр бэу, усэхэр, прозэкIэ тхыгъэхэр, гу­пшысэхэр ыкIи цIыфхэм къэбархэу ахэлъхэр къаIуатэу ытхы­гъэхэр къыдэхьагъэх. Ахэм анахь гъэшIэгъонэу сэ къысщы­хъугъэр игулъэчIэ тхыгъэхэр арых. ЩыIэныгъэ псыхъошхом удэхъуныр къин дэдагъэми, мыхэр кIалэм зэпичыныр зэ­рэфэукIочIыгъэр, сыд зэхъуи ыгу мыкIодэу, нахьышIум щыгугъэу къызэрэрыкIуагъэр ащы­гъэунэфыгъ. КъыхэкIыгъ ыгу зыщыцIыкIуи, зыщимышIугъуи, ау пытэу ыгу риубытэгъагъ сыд хъугъэкIи имурад зэремыбгъу­кIощтыр, ащ зэрэфэкIощтыр.

Абу иусэ зэфэшъхьафхэу тхылъым къыдагъэхьагъэхэр зыхэтыгъэ уахътэм ыкIи ежь ыгу изытет атешIыкIыгъэх, ­бгъэм къызэрэдэкIыгъэхэм тетэу ытхы­гъэх; къызэрыкIох, ау ушъый-­гъэсэпэтхыдэ ахэлъ, усэ чъэпхъыгъэ дэдэу щымытхэми, къешIэкIыгъэ пстэумэ зэряхъу­лIэрэр, зэрамыгъэгупсэфырэр къащыIуагъ, зэлъызыIыгъыгъэ зэхашIэхэм ахэр ялъэужых.

Алрэгъу шхъуантIэу зиубгъоу Гъатхэм чIышъхьашъор къегъалэ, КIэлакIэр гугъапIэм зэлъиштагъэу, Плъызыгъэу къушъхьэм жэхаплъэ.

Неущы Маишъ — мэфэкI, ЦIыфхэри зэкIэ кIэракI. КIалэр кIэ шъхьай, иIэр жъы закI, Ау ежь ащ зыкIи ымыгъэгумэкI. 1958-рэ. Тбилиси. * * * УиIо заIоу, шъыпкъэр ­пIошъоу УщыIэныр — насыпыгъ. ШIушIэр куашэу, лъэшэу багъоу, Лъэпкъ фэлажьэу улэжьэныр — насыпыгъ. 30.11.1984-рэ. * * * Огъу лъэшым сигъукIагъ, Уиощх шъабэ сищыкIагъ. Къебзэбзэхэу зэ къысфещх, СыгъэшъокIи спсэ гъэхъужь. 21.01.1987-рэ. * * * Дышъэ сапэу тыгъэбзыйхэр къыстетакъо, Сыгу зиIэтэу мэтэмао. Гугъэ инэу къэнэфыгъэм сиIэтыгъэу сызыдехьы, Хьасэмэ заубгъу, бэгъуагъэхэу мэшъхьалъэх. 29.12.1998-рэ.

НыбжьыкIэ зэхашIэхэри иусэ сатырхэм ащыгъэунэфыгъэх, ау сыдигъуи гум кIэдэIукIы, ащ къыриIорэри зэхехы, зэхэшIэ закъомэ алъахъэрэп. Анахь згъэшIэгъуагъэр иныбжьыкIэгъум имызакъоу, нахь лIыпкъым итэуи (я 70 — 80-рэ илъэсхэми), акъылышIо-губзыгъэу, 2000-рэ ыкIи ащ ыужыIокIи усэхэр Абу зэритхыщтыгъэхэр, ау ренэу ушъый-гупшысэ макъэр ахэм къызэрахэIукIырэр ары, анахьэу ышъхьэ имыкIырэр илъэпкъ ирэхьат-гупсэфыныгъ. лъэхъанэ пэпчъ инэшанэ кIигъэтхъызэ, ытхыхэрэм къащеIо адыгэр чIыгум фэгъэзэпагъэу, лэжьэным ыIэ екIоу, лажьэмэ, шхэжьэу, унэгъошхо дахэхэр яIэу зэрэщыIагъэр. ЕтIанэ ащ ыужыIоу гъэсэныгъэр Iоф шъхьаIэу къызэрэуцугъэр «емыджагъэр нэшъу» аIоу; уахътэ тешIи, еджагъэм емыджагъэр хъоршэр нэ­цIабгэу къыгоуцоу, къытекIуатэу зэрэхъугъэм Абу егъэнэшхъэи. ТхылъыкIэм Шъхьэлэхъо Абу идунэететыкIагъэр, игъашIэ зэкIэ зэрэкIэкIыгъэр нэм къыкIегъэуцо, ежь цIыфышхо-гупшысакIори нахь тпэблагъэ къытфешIы. ЛIышIу-цIыфышIур игупшысэкIэ сыдигъуи къытхэтыщт.

Мамырыкъо Нуриет.