Лъэхъэнэ чыжьэхэм къащегъэжьагъэу адыгэ­хэм ятарихъ, абзэ, якультурэ къарыкIуагъэр, яшэн-хабзэхэр зэгъэшIэгъэнхэмкIэ чIыпIа­цIэ­хэм, цIыфыцIэхэм, лъэкъуацIэхэм мэхьэнэ гъэнэфагъэ яI.

Адыгэхэм адрэ цIыф лъэпкъхэм афэдэу лъэкъуацIэхэр яIэх. Шъыпкъэ дэдэмкIэ адыгэмэ лъэкъуацIэхэр яIэ зыхъугъэр мы охътэ гъэнэфагъэр ары ыIоу тхыгъэ сырихьылIагъэп. Ау ­адыгэ лъэкъуацIэхэр ныбжьыкIэхэп. Ар къагъэнафэ нарт эпосым итекстхэм ахэт пкъыгъоцIэ унаехэм.

ТлъэкъуацIэхэм якъэхъукIэ, ягъэпсыкIэ, ямэхьанэ ыкIи нэмыкIхэу ахэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр щыIэх. Ахэм ащыщых «Кабардино-черкесские фамилии» (Коков Дж. Н., Кокова Л. Дж. — Нальчик, 1993), «Султан Хан-Гирей. Избранные труды и документы» (Майкоп, 2009), «Адыгэ (щэрджэс) унацIэхэр, цIэхэр, лъэпкъ дамы­гъэхэр» (Пщыбый Инал. Налщык, 2003), «Адыгэ лъэкъуацIэхэмрэ тамыгъэхэмрэ» (Цуекъо Алый. Мыекъуапэ, 2012, 2015) ыкIи нэмыкIхэр.

Адыгэ лъэкъоцIэ угъоигъэу щыIэр мин 11-м ехъу. Ахэр тIоу зэтепфынхэ плъэкIыщт: адыгэ лъэпкъым иехэмрэ нэмыкIы­бзэ­хэм къахэкIыгъэхэмрэ: ГъукIэлI, ХьакIэлI, ЦокъашI — мыхэр адыгэ лъэкъоцIэ шъыпкъэх. Абы­дэ, Мурат, Осмэн, Хьадис зы­фэпIощтхэр нэмыкIыбзэхэм къа­хэкIыгъэх. Ау ахэм афэдэ лъэкъуацIэхэр тиныдэлъфыбзэ бэшIагъэу зэрэщагъэфедэрэм къыхэкIэу адыгэ лъэкъуацIэхэу тэлъытэх, адыгэбзэ бзэхэбзэ шIыкIэм тетэу къэтэIох, тэтхых.

Арапыбзэм, тыркубзэхэм, персыбзэм, урысыбзэм ыкIи нэмыкIыбзэхэм къахэкIыгъэ лъэкъоцIабэ адыгабзэм хэт: Хьалил, Ислъам, Мансур, Тем­рыкъу, Бэгъдан, Мырзэкъан, Урысбамбэт, Урысэкъу, мыхэм анэмыкIхэри.

Адыгэ лъэкъуацIэхэр зэхьы­лIагъэхэм ялъытыгъэу куп-купэу бгощынхэ плъэкIыщт. ГущыIэм пае: 1) охътэ чыжьэм аусыгъэ­хэу, пщымрэ ащ иIумэт цIыф­хэмрэ афэгъэхьыгъэхэр (Пщымаф, Пщыжъ, Пщыгъэун, нэ­мыкIхэр); 2) цIыфым иIофшIэн фэгъэхьыгъэ лъэкъуацIэхэр (Гъу­кIэлI, ПхъэчэяшI, ШхончыбашI, нэмыкIхэр); 3) адыгэмэ шыр зэралъытэрэр къыушыхьатэу лъэкъуацIэхэр (Шыгъэлыгъу, Шымыгъэхъу, Шыумаф, нэмыкI­хэр); 4) цIыф пкъынэ-лынэр, цIыфым итеплъ, идагъо, нэмыкI­хэм афэгъэхьыгъэхэр (ЛъэкIэпIащ, ЛIышхо, ДелэIуш, Жакъэ, нэмыкIхэр); 5) бзыуцIэхэр зыхэт адыгэ лъэкъуацIэхэр (Тыгъурыгъу, Къуалэкъу, Къанджымыкъу, нэмыкIхэр); 6) пцэжъыяцIэхэр е нэмыкI псыхэсхэм ацIэхэр зыхэт адыгэ лъэкъуацIэхэр (Паго, Пагукъу, ПцэтхьалI, нэмыкIхэр); 7) псэушъхьэ зэфэ­шъхьафхэм ацIэхэмрэ хьэцIэ-­пIацIэхэм ацIэ­хэмрэ зыхэтхэр (БжьашIо, Мы­шъэ, Цушъхьэ, Тыгъужъ, нэ­мыкIхэр); 8) адыгэ лъэпкъхэм ацIэхэр зыхэтхэр (Абдзах, Мэхъош, Къэбэртай, нэмыкIхэр).

ТхакIэ зимыIагъэхэ цIыф лъэпкъ­хэм ятарихъ, ящыIэкIэ-­псэукIэ ишъэф зэгъэшIэгъэнымкIэ къэкIопIэ-IэубытыпIэ зэ­фэ­шъхьафхэр агъэунэфыгъэх. Ахэм зыкIэ ащыщ лIэкъо тамыгъэхэр.

Кавказ тамыгъэхэр зыфэ­дэ­хэм, къагъэлъагъохэрэм, зэрагъэфедэхэрэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэ, зэфэхьысыжь IофшIа­гъэхэр мымакIэу щыIэх. Ахэм ащыщых цIыф гъэсэгъэ цIэры­Iохэу И. А. Гюльденштенд, П. С. Паласс, Ш. Б. Нэгъумэр, Н. Н. Хуразиныр, С. М. Броневскэр, Л. И. Лавровыр, Дж. КIокIор, А. И. Мусукаевыр, нэмыкIхэр.

Бэмэ хагъэунэфыкIырэр лIэ­къо бэдэдэмэ зы тамыгъэ е тамыгъэ пчъагъэ зэряIэр ары. ТхакIэ зямыIэгъэ лъэхъаным цIыфмэ ялIэкъо тамыгъэ Iэпэ­кIэдзэ мэхьанэ ратыщтыгъ.

Тамыгъэхэр щыIэхэ зыхъу­гъэм, ахэм ямэхьанэ афэгъэхьыгъэу научнэ лъапсэ яIэу къэбар щытэп. ГущыIэм пае, цIыф гъэсэгъэшхоу ыкIи зекIоу А. Олеа­рис 1636-рэ илъэсым кавказ къушъхьэчIэсхэм ятамыгъэхэм ынаIэ атыридзагъ, ахэр тхэным фэгъэхьыгъэхэу, ащ пае агъэфедэхэу ылъытагъ.

ЗэрэхагъэунэфыкIырэмкIэ, кавказ тамыгъэхэм язэгъэшIэн­кIэ апэрэ ушэтын-зэфэхьысыжьхэм апыхьагъэу алъытэрэр Д. Кантемир ары. Ащ 1722-рэ илъэсым Дербент идэхьагъум щыт унэ горэм ипчъэ горэм тамыгъэмэ ясурэт хэбзыкIы­гъэхэр тыришIыхьэхи, «Енэгуя­гъо тэтар тамыгъэхэкIэ» ыIуи кIитхэжьыгъэу ары.

Тыркуем, Египет кавказ тамыгъэхэм язэгъэшIэн Iофыгъо­хэр зэрэщызэхащагъэхэм ишы­хьатэу щысэхэр щыIэх. ГущыIэм пае, зиавтор амышIэрэм ышIыгъэ тамыгъэ 257-рэ адыгэхэм, абазинхэм, къэбэртаехэм, къэ­рэщаехэм, ермэлхэм яехэу зы­дэт тхылъ 1892-рэ илъэсым Египет къыщыхиутыгъ. Ащ ыуж охътэ бэдэдэ темышIэу, 1913-рэ илъэсым, мыгъэунэфыгъэ авторым истатьяу Тыркуем къыщыхиутыгъэм адыгэ тамыгъэхэр хьатхэм яиероглифкIэ зэрилъы­тэрэр шIотэрэзэу къыщеIуатэ. Ащ фэдэ щысэу щыIэр макIэп. Джыри зы щысэ горэ мы IофымкIэ къэсхьын. Зигугъу къэсшIыщт тхылъитIури зытхыгъэр Адыгэ Республикэм имызакъоу, Кавказым щызэлъашIэрэ ар­хео­логэу, сурэтышIэу, шIэныгъэ­лэжь шIагъоу ЛэупэкIэ Нурбый ары. ИтхыгъитIоу («Послание из древнего города Хатыпсы», «Черкесия» зыфиIохэрэм къадигъэхьэгъэ тамыгъэхэр гуфаплъэу зысэплъыхьэхэм, ахэм афэдэхэу «Адыгэмэ алъэкъуацIэхэмрэ ятамыгъэхэмрэ» зыфиIоу стхыгъэу, тIо къытыра­дзэжьыгъэм дэтхэр сапашъхьэ къиуцуагъэх. Шъыпкъэ, Нурбый итхыгъэмэ къащытыгъэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэу илъэс бэдэдэ зыныбжьхэу къагъотыгъэхэм (илъэсишъэ пчъагъэ, аужыпкъэм, мин заулэ зыныбжьхэу агъэунэфыгъэхэм) атешIыхьэгъэ тамыгъэ зэфэшъхьафыбэхэм ащыщхэр адыгэ лIэкъо тамыгъэхэр зыдэт тхылъэу «Адыгэмэ алъэ­къуацIэхэмрэ ятамыгъэхэмрэ» зыфиIорэм дэт тамыгъэхэм ащы­щыбэхэр зэфэдэх. Ахэр адыгэ лIакъохэу Агъагъэ, Бэр­зэдж, Быщтэ, Абыдэ, Емыхъу, Емыж, ЛIышэ, нэмыкIхэм ялIэкъо тамыгъэхэм афэдэх. Сэ си­шIошIыкIэ, тамыгъэхэм бэдэдэ аныбжь, непэрэ адыгэхэм е ахэр къызытекIыгъэхэм ятамыгъэхэр зэтефэх, арышъ, адыгэ лъэп-къым ыныбжь зэрэбэм ахэр ишыхьатхэу плъытэхэ хъущт.

ЕтIанэ сшIогъэшIэгъоныр тамыгъэ мини 8-м фэдиз хьазырэу ситхылъ къыщытыгъэмэ тIэкIу зэхьыщырхэр ахэтых, ау зэфэдэ зи къахэкIыгъэп. Арэущтэу ахэр бгъэпсынхэм акъыли гупшысэ шIагъуи хэлъын фае.

Тамыгъэхэм цIыфхэм гушхуа­гъэ къахилъхьэщтыгъ. Ар къыгъэшъыпкъэжьызэ В. П. Пожидаевым итхылъэу «Хозяйственный быт Кабарды» зыфиIорэм щетхы: «Всякий гость, посетив где-либо в дальнем ауле своего кунака, уезжая, почитал своей обязанностью и актом вежливости вырезать на дверях кунацкой на память о себе свое родовое тавро». Шъыпкъэ, лIэкъо цIэрыIохэм яунапчъэ зэрэпсаоу лIэкъо зэфэшъхьафхэм ятамыгъэхэр атетэу къагъотыгъэх. ЦIыф байхэм, пщыхэм ялIэкъо тамыгъэ зытешIыхьэгъэ быракъхэр щыIагъэх.

Джыри тамыгъэхэм афэгъэ­хьыгъэу шъэфэу щыIэхэм ащыщэу зы. Ар зыфэгъэхьыгъэр лIа­къор инмэ, лъэшмэ, ащ щыщмэ лIыгъэу зэрахьагъэр ары. Джахэм къахэкIэу лIэкъуабэмэ тамыгъабэхэр яIэх. Ахэр Абай­хэр, Абыдэхэр, Биданэкъохэр, Болэтхэр (Болэтыкъохэр), Гъу­кIэлI­хэр, ДышъэкIхэр, Дзыбэхэр, ЕхъулIэхэр, Мэрэтыкъохэр, Там­быйхэр, Хъутхэр, Хьаткъохэр, нэмыкIхэр. Мы лIакъохэм ыкIи нэмыкIхэм тамыгъи 8-м е 20-м ехъухэр яIэх.

Адыгэ лъэкъоцIэ тамыгъэхэр бэдэдэ мэхъух. Тамыгъэ зимыIэгъахи е яIагъэмэ къэзымышIэ­жьырэми тарихьылIагъ.

Ситхылъэу зигугъу къэсшIыгъэр тIо илъэс зэкIэлъыкIохэм къыхаутыжьыгъ нахь мышIэми, непэ ащ къыкIэупчIэрэр бэ, ау бгъотыжьыщтэп. Зыгорэм симылъкукIэ къыдэзгъэкIыщт ыIо­мэ, Iизын естыщт.

КъыдэкIыгъитIум тызылъы­мыIэсыгъэ лIакъохэу Шъхьащэфыжь е нэмыкI адыгэ къуаджэ­хэм адэсхэм ятамыгъэхэр шъи­тIум къехъоу джырэблагъэ къысIэкIэхьагъэх. Ахэм яугъоин­кIэ Шъхьащэфыжь еджапIэм бэрэ адыгабзэр щязыгъэхьыгъэ зэшъхьэгъусэхэу МэщбэшIэ Налбыйрэ Аминэтрэ Адыгеим щыщхэу зишIуагъэ къысэкIыгъэхэм «тхьашъуегъэпсэушхо» ясэIо.

Мы тхыгъэм еджэхэрэм ситхылъэу зигугъу къэсшIыгъэм зилIэкъо тамыгъэ дэмытхэм ар гъэзетым къагъэхьынэу сыкъяжэ.

Цуекъо Алый. ШIэныгъэлэжь.