Къанджал заор тарихъ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъон. Ар зыщыIагъэм илъэс 300-м ехъу тешIэжьыгъэми, адыгэхэм гъогу къурпэнэу къызэранэкIыгъэр зыфэдагъэр шъыпкъэм тетэу пшIэным джырэ уахътэм цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм язэгурыIо-зэдэпсэуныгъэкIэ мэхьанэ иI.

БэмышIэу Налщык, зэшъхьэгъусэ журналистхэу Котляровхэм ятхылътедзапIэ, тхылъэу «Канжальская битва: взгляд сквозь столетия» зыфиIорэр къыщыты­ра­дзагъ. А IофшIагъэм мы заор къызхэкIыгъэр, ащ щызэпэIутыгъэ кIуачIэхэр, машIор зэрэзэтеIэжэгъуаер, ау акъылкIэ хъурэ- шIэрэм упэгъокIымэ, уимурад зэрэкIэпщыщтыр къыщыIуагъ.

Сыда цIыф лъэпкъхэр рэ­хьатэу, мамырэу зэдэпсэунхэмкIэ анахьэу шIэгъэн фаер? Мы упчIэм иджэуап тхылъым еджэрэм дигъотэщт. Къырым хъанхэр ашъхьэкIэ зыщыгу­гъыжьхэу, утэшъуагъэхэу бэрэ адыгэхэм мылъку Iахь аIахынэу (дань) къякIущтыгъэх. Ау ежь лъэпкъым фишIэу, филэжьырэр ренэу хъункIакIохэм ячIыфэжъ пэIуагъэхьаным адыгэхэр, къэ­бэртаехэр езэщыгъагъэх; джащыгъум «Е тылIын, е тылIэн» гупшысэр ашIыгъ. Дэгъоу егупшысэхи, къякIугъэ хъан-техакIохэр сыд ишIыкIэми зэтыраукIэнхэр игъоу алъэгъугъ. Мы зы чэщ заоу Къанджал Iуашъхьэм (къушъхьэм) щыкIуагъэм къэбэртаехэм текIоныгъэр къыщыдахыгъ.

Тарихъ куум анахь гъэшIэ­гъонкIэ хэуцогъэ Къанджал заомкIэ бэ литературэ зэфэшъхьафэу щыIэр. Ахэм яавторхэри зэфэшъхьафых, ау зэфэдэу ащыкIэгъэтхъыгъэр черкесхэм дань арагъэтынэу зэрэмыхъу­гъэр, ащ ычIыпIэкIэ, ашъхьэ къаухъумэжьыныр игъоу зэ­ралъэ­гъугъэр ыкIи къырым хъанхэр зэрэзэхагъэтэкъуа­гъэхэр, тарихъым­кIэ ар апэрэу зэрэ­хъугъэр ары.

Дзэукъожь Нуриет.