Адыгэ Республикэм инароднэ сурэтышIэу, гъучIым фэIэпэIасэу, иIэшIэгъэ хьалэмэтхэмкIэ Адыгеим, Урысыем ыкIи нэмыкI хэгъэгухэм ащашIагъэу Еутых Асе тыгъэгъазэм и 8-м, 1962-рэ илъэсым къэхъугъ. Ащ елъытыгъэу, лъэпкъым хэлъ IэшIэгъабэр зыухъумэу, хахъо фэзышIэу, емызэщыжь творческэ гупшысэкIо-IофшIэкIошхом игугъу къэтшIымэ, тигъэзетеджэхэм ащ ыцIэ джыри нахь апэблагъэ тшIы тшIоигъу.

Илъэс 15 фэдизкIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ, Асе гущыIэгъу сызыфэхъум мырэущтэу къысиIогъагъ: «Сэ зэрэдунаеу афэсIотэн гухэлъ сиI адыгэ лъэпкъым иискусствэ зыфэдагъэр, тиблэкIыгъэрэ тинепэрэ мафэрэ зэспхынхэ фае». Еутых Асе иIуагъэ епцIыжьыгъэп, итворческэ мурад ин дахэу гъашIэм щыпхырещы.

Адыгэхэр ижъ-ижъыжьыкIэ лъэпкъ Iушхэу, щыIэкIэ-псэукIэм фытегъэпсыхьагъэхэу, яакъыл- къулайкIэ зыфырикъужьхэу, IэшIэгъабэр ахэлъэу, нэкIэ зэ алъэгъурэр аIапэкIэ агъэчъэу зэрэщытыгъэхэр тарихъми, орэдми къахэнагъ. Джа лъэпкъым дэгъоу хэлъыгъэр зэфэ­дэкIэ хэгощагъ Еутых Асе.

Бзылъфыгъэр еджагъ, гъэсагъэ, цIыф гъэшIэгъон дэд. Пшъэ­шъэжъыем илэгъу сабыйхэм афэмыдэу, зыгорэ зэрэхэлъым пстэуми апэу гу лъызытэгъа­гъэр ятэкIэ янэжъэу Къадырхъан. КъызэраIотэжьырэмкIэ, икъо­рэлъф-пхъорэлъф пстэумэ Асе цIыкIур нахь къахигъэщыщтыгъ. «Сипшъэшъэ цIыкIу насыпышIо хъущт» ыIозэ щыгушIукIыщтыгъ. Такъикъыпэ зэгъокIхэм къом исабый нэнэжъым пшысэхэм, тхыдэхэм, къэбарыжъхэм ахигъэдаIощтыгъ. ИцIыкIугъо дэдэми Асе нэжгъурыгъ. ИкIэлэцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу илэгъухэм атекIэу, зыгъэгумэкIырэр бэдэдэу, зэкIэ ылъэгъуи, зэхихи зэригъашIэмэ шIоигъоу дунаим щыхъурэ-щышIэрэм, щыIэкIэ-псэукIэм гъунэ алъифэу щытыгъ. А зэкIэм ялъытыгъэу, IупкIагъэрэ гулъытэ чанрэ зэриIэр къэнэфэгъагъ. Асе пшъэ­шъэжъыеми умышIэнэу, щтэр, щынэр хэлъыгъэп. Пшъэшъэ­жъые одыбзэ мэкIэ цIыкIур уанэр зытемылъ шым тетIысхьаныр, къушъхьэм дэпшыеныр, къушъхьэ псыхъом зыщигъэ­пскIыныр, анахь чъыгышхо шъхьапэ лъагэм дэкIоеныр зикIэ­сагъ. Чэщ мэзахэми зы шъэф гъэшIэгъон хилъагъощтыгъэ, мэфапэми гухахъо хигъуа­тэу, гугъэ IэшIухэр рипхыщтыгъэх. Ау анахь зыгъатхъэщтыгъэр жъуагъохэмкIэ зэлъыпкIэгъэ огум игуапэу зыщиплъыхьаныр, чэщым ижьыкъэщэ зэщиз-зэтет зэхишIэу рэхьат зэгъокIым щыгупшысэныр ары. А зэкIэми хэлъ сэнаущыгъэр, зэчый ялыер игъорыгъозэ къагъэущыгъ, гъэсэныгъэ-шIэны­гъэу ищыкIэгъэщтыри зэригъэгъотынэу джащыгъум гъогу те­хьагъ. Пшъэшъэжъыер музыкэ ыкIи художественнэ еджапIэхэм ащеджагъ. Ростов-на-Дону щызэхащэгъэ кIэлэеджэкIо къэгъэ­лъэгъоным иIофшIагъэхэр апэрэу зыщыхагъэунэфыкIхэм илъэс 15 Асе ыныбжьыгъ.

1980-рэ илъэсым Асе Карачаевскэ кIэлэегъэджэ институтэу дэтым ихудожественнэ-графическэ отделение чIэхьэ, егугъу, еджэныр фэукIочIы. Аужырэ илъэс еджэгъум Пшызэ къэралыгъо университетым ихудожественнэ-графическэ факультет къэкIожьы. Графикэр, скульптурэр ишъыпкъэу зэрегъа­шIэх. Дышъэидэм, керамикэм Iоф адешIэ. Университетым иаужырэ курс щеджэзэ, исэнэхьаткIэ IэкIэлъ IэпэIэсагъэм хигъэхъонэу Дагъыстан макIо. Махачкала дэт художественнэ училищэу Джамаль ыцIэкIэ щытым тыжьынышIэ IэпэIасэу Курбанали Магомедовым къыщырегъаджэ. Диплом IофшIа­гъэу бзылъфыгъэ тыжьын бгырыпхэу къэмэжъыер зигъусэмрэ гъэкIэ­рэкIэн мэхьанэ зиIэ пкъыгъо­хэмрэ къыщешIых. Мыхэр ары Асе апэрэу гъучIым хишIыкIыгъэхэр. ГъучIым зынэсым, адрэ пстэури щыгъупшагъ, IэпэIэсэныгъэмкIэ ащ зыщиушэтынэу ыгу къихьагъ.

Адэ пшъэшъэ ныбжьыкIэм хэлъ сэнаущыгъэр е зэчыир тыдэ къыфикIыгъа?

Адыгэхэм «ЛIэужыр бжиблэу мао» аIуагъ. Асе ятэжъэу Еутых ЦIыкIужъые IэпэIэсагъ, къупшъхьэхэм пкъыгъо гъэшIэгъонхэр ахишIыкIыщтыгъ, гъучIым ыIэ екIущтыгъ. А IэпэIэсэныгъэр ыкъоу Аслъан ыпхъоу Асе къы­хэщыжьыгъ. НэмыкI цIыф Iэпэ­Iасэхэм яIэшIагъэ кIишIыкIыжьэу щымытэу, анахь тхыпхъэ цIыкIум имэхьанэ къыгурыIоу, лъэпкъ тарихъыр, культурэр куоу ышIэнхэр зэрищыкIагъэр пшъа­шъэм зэхишIагъ. ЛIэшIэгъу чыжьэхэм IэшIагъэхэу лъэпкъым къахинагъэхэр АсекIэ шIэныгъэ ыкIи гупшысэ къэкIуапIэ хъу­гъэх. Шъэфыбэу гъучIым хэ­лъым изэгъэшIэн илъэси 10 ащ тыригъэкIодагъ. Iуашъхьэхэм ятIын хэлажьэу хъугъэ, археологие баиныгъэхэр зэпеплъыхьэх, зэхефых. Лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм ятхыпхъэхэр зэрэзэтекIыхэрэр егъэунэфых, ахэр уахътэу зашIыгъэр къыIон ылъэ­кIынэу мэхъу. Адыгэхэм зэо тхьамыкIагъохэр къафэмыкIогъа­гъэмэ, яискусствэ лъэгэпIэ иным нэсыщтыгъ, ау я XVIII – XIX-рэ лIэшIэгъухэр лъэпкъымкIэ лыгъу-лыстыгъэх.

ЗэпыупIэ ин зыфэхъугъэ лъэпкъ искусствэм псэ къыпигъэкIэжьыным А. Еутыхыр фежьэ. ИшIэныгъи, ищэIагъи, иамал-къулайи ащ тырегуащэ. КIэрэщэ Тембот ироманэу «Шыу закъом» хэт зэолI пшъашъэу Суандэ ыгу икIырэп, игупшысэ ренэу лъэпкъым кIэрыт. Тыжьыным хэшIыкIыгъэ IофшIагъэхэр зэхэубытагъэу ешIых: тандж паIор е «Адыиф итанджкIэ» зэджагъэр ахэм ащыщ. Жьыкъэ­щэгъу гупсэф имыIэу, адыгэ лъэпкъ щыгъын-шъуашэр зы­щыгъ этногрфическэ нысхъэпи 100 ешIы. Бзылъфыгъэ шъуашэм телъ тыжьын пкъыгъо­хэу щэштэгъу, ахэр тхыпхъэхэмкIэ, мыжъо лъапIэхэмкIэ пкIагъэх, нэр пIэпахы.

Къэралыгъо къэшъо­кIо ансамблэу «Налмэ­сым» ишъошэ 40-мэ яэскизхэр Асе ышIыгъэх. Бзылъфыгъэр тхьэкъэгъэшIыгъэ хьа­лэмэт дэд. ГъучIыр ыIэпэ псыгъо дахэхэмкIэ ефытэ – къамэхэр, тыжьыныр ыкIи ды­шъэр атегъэчъыхьа­гъэу, адыгэ шъуашэм щыщ хъулъфыгъэ ыкIи бзылъфыгъэ бгырыпх­хэр, бгъэгупэ тыжьын чыIухэр, тарихъ мэхьанэ зиIэ пачъыхьэ тахътэр, лъэпкъ лъа­чIэу адыгэм и Чъыг лъапIэу мыIэрысэр зыпытыр… ИлъэсыкIэ пэпчъ итамыгъэ шъхьаIэ сыдигъуи уемыплъэкIэу Асе къегъэ­хьазыры, Адыгееу икIасэм щыпсэурэ цIыфхэм хэти къытфегъэшъуашэ, мы илъэсэу къэб­лэгъагъэмкIи шIухьафтыныр зэришIырэм щэч хэлъэп. Гъу­чIыр Iэ нэсыгъэми умышIэнэу къе­гъэчъы. Адыгэхэм зэраIоу, «ыIапэ дышъэр къыпэзы». Искусствэ иным илъэгапIэ зыштэныр зыфызэшIокIыгъэ художник лъэпкъым ыпхъу IэпэIасэу Асе. ИIэшIагъэхэмкIэ дунаим щыцIэрыIу. Иорданием ипачъыхьэ ыкъоу Али ихэгъэгу ригъэблагъи, илъэс IофшIэн фэдизыр мэзитIу-мэзищкIэ ыгъэцэкIэн ылъэкIыгъ, Iэшэ-шъошэ комплект 16-р бзылъфыгъэ ялые Iэпэ­Iасэм къыгъэчъыгъ. Асе ишъхьэ­гъусэу Тыркоо Руслъан мы творческэ гупшысэхэр пхырыщыгъэнхэмкIэ анахь IэпыIэгъу ин фэхъугъэр.

Мыщ дэжьым къыхэзгъэщымэ сшIоигъу нэбгыритIум унэгъо дахэ зэряIэр – Асе ишъхьэгъу­сэу Руслъани, икIалэхэми, иныси IэпэIасэм игупшысэхэм мэхьанэ араты, зэрафэлъэкIэу ащ итворчествэ хэлажьэх. Асе иIэшIэгъэ зэфэшъхьафхэр зыплъэгъухэкIэ, зыми фэмыдэ акъыл кIуачIэ ащ Тхьэм къызэрэхилъхьагъэр пшIошъ мэхъу. Ащ фэдэу щымытыгъэмэ, зыфэдэр къэIотэгъое иIэшIэгъэ- пкъыгъохэм ахэлъ гупшысэр, дэхагъэр, IэпэIэсагъэр тыдэ къыфикIыныгъэха?!

Асе иIэшIагъэхэр Анкара, Стамбул, Нью-Йорк, Москва ямузейхэм ачIэлъых. Бельгием, Канадэ, Германием, Японием яунэе коллекциехэм ахэр ахэлъых.

IэпэIасэу А. Еутыхым икъэгъэлъэгъонхэр Урысыем икъэлэшхохэу Москва, Санкт-Петербург, нэмыкI чIыпIэхэми зэращыкIуагъэхэми ахэр укъэзымыгъэукIытэжьыщтхэу зэрэшIыгъэ­хэр, дэгъугъэ шэпхъэ ин зэряIэр къаушыхьаты.

Санкт-Петербург дэт Къэралыгъо филармониеу Д. Шостакович ыцIэ зыхьырэм ихудожественнэ Iэшъхьэтетэу Темыр­къан Юрэ къыIуагъ:

«Апэдэдэ Асе иIофшIагъэхэр зысэлъэгъухэм, Императрицэм иунэ сифагъэу ыкIи зыфэдэ щымыIэ хьалэмэтхэр къысагъэ­лъэгъоу къысщыхъугъ, ахэр осэнчъэх…»

Мы къэгъэлъэгъонхэм яплъы­гъэ цIыф Iуш гъэсэгъабэр ахэм аумэхъыгъэх, агу щыхъэрэ- щышIэрэр гущыIэ фабэхэмкIэ тхылъым къыдатхагъэх. Ахэм IэпэIасэу Еутых Асе ыпсэ ифа­бэ ахигощагъ ыкIи цIыфхэм афигъэкIуагъ.

Адыгэм ыпхъу кIасэу, илъэпкъ шIоу филэжьыщтымкIэ, фиIощтымкIэ мыпшъыжьэу, искусствэм илъэгапIэ итворчествэкIэ зыштэн зылъэкIыгъэ Асе Ас­лъан ыпхъум псауныгъэкIэ тыфэлъа­Iозэ, шIур кIэзыгъэнчъэу кIиугъуаеу, и Адыгей ыкIи иунагъо насып закIэу гъэ мин ыгъэшIэнэу фэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.