Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зы­хьы­рэм ижъырэ адыгэ орэдхэр зыдэт тхылъыр къыдигъэкIыгъ.

IорыIуатэхэмкIэ отделым, пащэр филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэтэу Цуекъо Нэфсэт зэхигъэуцогъэ тхылъым къыщыхаутыгъэ орэдхэм яхьылIэгъэ къэбархэм уагъэ­гъуазэ. Лъэпкъым ищыIэныгъэ къырыкIуагъэр, адыгабзэм ибаиныгъэ орэдхэм къа­Iуатэ.

Тарихъ, лIыхъужъ, гъэлъэпIэ, шIулъэгъуны­гъэ, сэмэркъэу орэдхэр, гъыбзэхэр, нарт пщыналъэхэр, фэшъхьафхэри тхылъым дэбгъотэщтых.

Къэзыгъэбаирэр

Усэхэм нотэхэр ягъусэх. Орэдхэм якъэ­хъукIэ, гупшысэу ахэлъыр тхылъыр зэхэзыгъэуцуагъэхэм зэфахьысыжьыгъэх. Анахь шIушIагъэхэм ахэтлъытэрэр орэд пэпчъ ехьылIэгъэ къэбархэр къызэрау­гъоигъэхэр ары. «Адыиф», «ЩырытIым», «ОщнэIу зау», нэмыкI орэдхэри ансамблэхэм къаIохэу зэхэтэхых, ау орэдхэм яхьылIэгъэ хъугъэ-шIагъэхэр цIыфхэм икъоу ашIэхэрэп.

Адыгэхэм яфольклор бай дэд. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ ин­ститутэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм ипащэу ЛIыIужъу Адамэ къызэрэтиIуагъэу, орэдишъэ пчъагъэ къаугъоижьыгъ. Пэсэрэ орэдхэр цIыфхэм алъыгъэIэсыгъэнхэмкIэ рагъэжьэгъэ Iофыр лъагъэкIотэщт.

ЕгъэжьапIэхэр

Ансамблэхэм, артистхэм пэсэрэ орэдхэр къаIонхэм фэшI тхылъыр IэпыIэгъу афэхъущт. ЯщыкIэгъэ литературэр щыIэ зэрэхъугъэм шIуагъэ къызэрихьыщтым щэч хэлъэп.

Рагъэжьэгъэ Iофыр лъызыгъэкIотэнхэ зылъэкIыщтхэ шIэныгъэлэжьхэр, искусствэм иIофышIэхэр, кIэщэкIо дэгъухэр тиIэх.

Мэкъоо орэд

IофшIэным фэгъэхьыгъэ орэдымкIэ тхы­лъым уеджэнэу еогъажьэ.

ФэIо-фэшIэ орэдхэр, кIэпщэ, нысэщэ орэдхэр ащ къыкIэлъэкIох. Орэд пэпчъ къэIо­кIэ хэхыгъэ иI. Шъузыщэ, нысэищ, кушъэ орэд­хэм, фэшъхьафхэм уяджэзэ, щыIэныгъэм ахэр зэрэщызэхэтхыхэрэр къыдэолъытэ.

Бэрэ тызэжэгъэ тхылъыр къызэрэдагъэ­кIыгъэм ишIуагъэкIэ лъэпкъ искусствэм хэ­хъоныгъэхэр ышIыщтых.

Нарт пщыналъэхэр

Адыгэ лъэпкъым утегущыIэ зыхъукIэ, нартхэм япщыналъэхэм, лIыхъужъ орэд- хэм нахьыбэрэ уядэIу пшIоигъо охъу. Хъымыщыкъо Пэтэрэз, Орзэмэс, Сэтэнае, Лащынэ яхьылIэгъэ орэдхэр, нэмыкIхэри гум къе­гущыIыкIых.

Лъэпкъэу узыщыщым къыкIугъэ гъогур орэдым щызэхэпхызэ, щыIэныгъэр нахьышIоу къызэрэбгурыIощтым упылъ. Лiыхъужъ орэдхэр егъашIи жъы хъущтхэп. «ОщнэIу заом», Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт фэгъэ­хьыгъэм, «Тыгъужъыкъо Къызбэч иорэд», фэшъхьафхэм щыIэныгъэм чIыпIэу щыряIэм гукIэ къыфэбгъэзэжьмэ, орэдым пIуныгъэ мэхьанэу иIэм уасэу фэпшIырэм зыкъеIэты.

Тхьаусыхэ, гъыбзэ, сэмэркъэу орэдхэри щыIэныгъэм къыхахыгъэх. Тхылъыр зэхэ­зыгъэуцуагъэхэм орэдхэр къэзыугъоижьыгъэхэм, орэдыIохэм, пщынаохэм, шыкIэпщынаохэм, нэмыкIхэм ацIэхэр къыраIох.

Итеплъэ къыщегъэжьагъэу тхылъыр сурэт­хэмкIэ гъэкIэрэкIагъэ. Абыдэ Къэсэй, Абыдэ Хьис, Бэусэ Даутэ, Хьэпэе Махьмудэ, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, Шыу Щэбанэ, Бэрэтэрэ Хьабидэт, Кобл Лыу, нэмыкIхэм яхьылIэгъэ къэбархэр хьакIэщхэм ащыкIохэрэ зэхэсыгъохэм, пчыхьэзэхахьэхэм нахьыбэрэ ащызэхэтхынхэу тэгугъэ.

ОрэдыIо купхэу «Уджым», «Ащэмэзым», «Жъыум», «Нартшъаом», нэмыкIхэм ижъырэ орэдхэр агъэжъынчых, пщыналъэхэр зэхытагъэхых.

Орэдыр щыIэныгъэм щыщ. Уахътэр псынкIэу лъэкIуатэми, лъэпкъ шIэжьыр жъы хъурэп. Цуекъо Нэфсэт зипэщэ отделым IофшIэнышхо ыгъэцэкIагъ, тигъэзетеджэхэм ацIэкIэ «тхьашъуегъэпсэу» тхылъым Iоф дэзышIагъэхэм ятэIожьы.

ГущыIалъ

Адыгэ гущыIэхэм ямэхьанэ къизыIоты-кIырэ гущыIалъэу тхылъым икIэух къыщы­хаутыгъэр зыпэпшIын щыIэп. Пэсэрэ гущы­Iэхэм ямэхьанэ къызэIуехы, непэрэ щы­Iэ­кIэ-псэукIэм щыпшIыхэрэ гупшысэхэм уакъыхещэ.

Илъэс 54-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, ижъырэ адыгэ орэдхэр зыдэт тхылъыр Шыу Щэбанэ Мыекъуапэ къыщыдигъэкIыгъагъ. Гуманитар ушэтынхэмкIэ республикэ институтыр илъэс 90-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэу къы­хэутыгъэ тхылъэу тыкъызытегущыIэрэм къы­кIэлъыкIощтхэ тхыгъэхэм, зэфэхьысыжьхэм цIыфхэр къяжэх. Адыгэ лъэпкъэу дунаим щитэкъухьагъэу псэурэм итарихъ, шэн-ха­бзэхэр нахьышIоу тшIэнхэм, лъэпкъ искусст­вэм зедгъэушъомбгъуным афэшI ащ фэдэ тхылъхэр тищыкIагъэх. Адыгабзэм изэгъэшIэн, игъэфедэн ахэр фэIорышIэщтых.

ЕмтIылъ Нурбый.