Адыгэ автоном хэкум иапэрэ зэхэщакIохэм ащыщэу, Адыгэ хэку музеим иапэрэ директорыгъэу, тарихълэжь-краеведэу, общественнэ IофышIэшхоу Наурзэ Ибрахьимэ Аслъанбэч ыкъор къызыхъугъэр илъэси 135-рэ мэхъу.Адыгэм итарихъ ухаплъэмэ, щыIэкIэ-псэукIэр нахьышIу шIыгъэным зыгуи зыпси хэзылъхьэ­гъэ нэбгырабэм ацIэхэр хэб­гъуатэрэп. Лъэпкъым хьалэлэу фэлэжьэгъэ IофышIэшхо гъэсэгъабэр къогъукъуадзэ зэрашIыщтыгъэм ар ищыс. Илъэпкъ ыпашъхьэ шIушIэгъабэ щыри­Iагъ еджэгъэ-гъэсагъэу, зигулъытэ— гупшысэкIэ щыIэныгъэ лъэныкъуабэм анэсыщтыгъэу Наурзэ Ибрахьимэ.

Ар 1884-рэ илъэсым, ятэжъ абдзахэр иунагъокIэ зыщыпсэущтыгъэ къалэу Самарэ къыщыхъугъ. Кавказ заом илъэ­хъан кIалэм ятэжъэу гъэры хъугъагъэм ар псэупIэ фэхъугъагъ. Ау ятэжъ чIинагъэу, къызщыхъу­гъэу, зыщыпсэугъэ хэкужъым идэхагъэу, шэн-хабзэу цIыфхэр зэрыгъуазэщтыгъэхэр, къэбар гъэшIэгъоныбэу къыIуатэщты­гъэхэр Ибрахьимэ ыгу пытэу риубытэщтыгъ. Иакъыл нахь зызэтеуцом, а зэкIэми къахэ­кIэу, лъэпкъым пфэлъэкIырэр фэпшIэн, уфэгумэкIын ыкIи уфэулэун зэрэфаер зэхишIагъ, игъашIэ ащ фигъэшъошагъ.

Саратов дэтыгъэ къэлэ училищыр къыухыгъ, Пензенскэ хъулъфыгъэ гимназиеми икурс­хэм ащеджагъ. Илъэси 9 – 10 фэдизрэ Саратовскэ ыкIи Самарскэ хэкухэм яправлениехэм Iоф ащишIагъ. Ау зыхэти, ышIи акIыIу къышIохъу адыгэхэм ялIыгъэ хабзэ. Наурзэ Ибра­хьимэ ащ ыпаIоу дзэм хэтыгъ, 1905-рэ илъэсым ежь ишIоигъо­ныгъэкIэ урыс-япон заом кIо­гъагъэ. Ащ шIукIае тешIагъэу, 1917-рэ илъэсым Наурзэм дзэ къулыкъур Кавказ шыудзэ дивизием щихьыгъ, Къэбэртэе полкым хэтыгъэхэм къаIуатэу зэхихыгъэ къэбар зэфэшъхьаф­хэр – лъэпкъым, унагъохэм, лIакъохэм яхьылIагъэу ышъхьэ ныбжьырэу къинагъэх, ежь зыщыщ адыгэхэм апэрэу аIу­кIагъ, нахь апэблагъэ хъугъэ, илъэпкъ гумэкI-гукIаехэр а зэкIэми нахь къагъэтIэсхъагъэх.

Октябрэ революцием ифэмэ-бжьымэ зэфэдэкIэ шъолъырхэм къалъыIэсыщтыгъ. Наурзэм а илъэсхэм хэбзэ органхэм Iоф ащишIагъ. 1919-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ къыщегъэ­жьагъэу, зы илъэсрэ, Дзэ Плъы­жьым къулыкъу щихьыгъ.

1920-рэ илъэсым, чъэпыо­гъум, бэрэ зэлъызыIыгъыгъэ гумэкI-гупшысэм Наурзэ Иб­рахьимэ илъэпкъ хапIэу, ихэ­кужъэу Адыгеим къыщэжьыгъ. Ар анахьэу къызхэкIыгъэри, ыгукIэ къыдэхъумэ шIоигъори итхыгъэхэм къащиIуагъ: тари­хъыр, этнографиер икIасэхэу, шIогъэшIэгъонхэу къызэрихьырэр, зэо хъугъэ-шIагъэхэм иму­рад кIэращыщтыгъэми, шIоигъо­ныгъэ шъхьаIэу зыкIэхъопсыщтыгъэр – къуаджэм щыпсэуныр ыкIи Iоф щишIэныр арэу зэрэщытыр, нэдэплъыпIэ зыщигъотырэм адыгэ фольклорымкIэ Iоф ышIэмэ зэрэшIоигъуагъэр.

Адыгэ кIэлэ гъэсагъэу Наурзэ Ибрахьимэ лъэпкъ интеллигенцием псынкIэу ыштагъ, ежьыри Iофыгъошхохэм язэшIохын фэхьазырыгъ. 1921-рэ илъэсым ар Кубанскэ хэкум изэгъэшIэнкIэ обществэм хэхьэ, ащ шIэныгъэ-гъэсэныгъэ дэгъу зиIэ нахьыжъхэр бэу хэтыгъэх. Наур­зэм общественнэ Iофышхо Адыгеим 1920-рэ илъэсым щигъэцэкIагъ. Лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ отделым Iоф щишIагъ, къушъхьэчIэс лэжьакIохэм яя II-рэ ыкIи яя III-рэ зэфэсхэу къалэу Краснодар 1921-рэ илъэ­сым щыкIуагъэхэм КъохьэпIэ КавказымкIэ адыгэхэм яшъхьафит хэушъхьафыкIыгъэ щыIакIэ иIофыгъо къыщаIэтыгъагъ. И. Наурзэр Пшызэ ыкIи Хы ШIуцIэ IушъомкIэ Горскэ исполкомым хадзы. Горскэ исполкомым и Пленум иунашъокIэ Наурзэр ыкIи К. Мишуриевыр Советхэм яя IХ-рэ Всероссийскэ зэфэс амакъэ атын фитыныгъэ яIэу делегатэу агъэкIогъагъэх. Адыгэхэр автоном хэку хъухэмэ зэрашIоигъор апэрэу Наркомнацым къыщызыIуагъэр, мы IофымкIэ Сталиным ыкIи Калининым апэрэу зафэзыгъэзагъэр Наурзэ Ибрахьим, адыгэхэм ятарихъ очерк кIэкI тхыгъэ тхьапэу афигъэхьыгъэм итыгъ. Ащ ыужкIи автоном хэкур зэхэщэгъэным Горскэ исполкомым хэтхэр яшъыпкъэу ыуж итыгъэх.

Бэдзэогъум и 27-м, 1922-рэ илъэсым ВЦИК-м иунашъокIэ Черкес (Адыгэ) автоном хэкур щыIэ хъугъэ, Наурзэр Президиумым хадзыгъ, Адыгэ хэку исполкомым исекретарэу агъэ­нафэ. Сыд фэдэ Iофи шъыпкъа­гъэ фыриIэу зэшIуехы: хэкукIэм игъунапкъэхэр гъэнэфэгъэнхэм, чIыпIэ хэбзэ органхэр зэхэщэгъэнхэм ахэлэжьагъ. Автономиер зыгъотыгъэ лъэпкъым творческэ кIочIакIэхэр къыхэкIы­гъэх, Кавказ заом къыщегъэжьагъэу зыпчэ пызыгъэу щыIэгъэ адыгэ лъэпкъым зыкъиштэжьы фе­жьагъ. Мэхьанэ зиIэ лъэбэкъукIэ хъугъэ 1924-рэ илъэсым ыкIэм Адыгэ автоном хэкум изэгъэшIэнкIэ обществэр щыIэ зэрэ­хъугъэр.

Лъэныкъуабэ къызэлъиубытэу шIэгъэн фэе Iофхэр агъэнафэх. Тарихъ-краевед­ческэ организациер зэхэщэ­гъэн зэрэфаер къызыпкъырыкIы­гъэри Наурзэ Ибрахьим ары. Обществэм иIофшIэнкIэ анахь лъэныкъо шъхьаIэу уставым чIыпIэ щызыубытыгъэр музей гъэпсыныр ары: адыгэхэм ятарихъкIэ, яархеологиекIэ, яэтнографиекIэ материалхэр угъо­игъэнхэ ыкIи зэгъэзэфэгъэнхэ фэягъэ.

Мы гупшысэр къэралыгъоми игъоу ылъэгъугъ, мылъкукIэ IэпыIэгъу къафэхъугъ. Чъэпыогъум и 1-м, 1925-рэ илъэсым Адыгэ хэку исполкомым игъоу зэрилъытагъэу, Адыгэ хэку краеведческэ музеир щыIэ хъу­гъагъэ. Ащ иапэрэ директорэу агъэнэфагъэр Наурзэ Ибра-хьим. Илъэсыбэрэ ар музеим иIофышIэ закъоу щытыгъ, ау пшъэ­рылъ инэу иIэр зэхишIэу, илъэпкъ фэзафэу бэ фызэшIокIыгъэр, ышIагъэр. Ежь Наурзэм ышъхьэкIэ музеим епхыгъэ Iофхэр – экспонатхэр угъоигъэнхэр, ахэр къэтхыхьэгъэнхэр, апылъ тарихъ кIэкIхэр гъэунэфыгъэнхэр, къэзыIотагъэ­хэм ящыкIэгъэ справкэхэр тхыгъэнхэр, шIэныгъэ мэхьанэу яIэр къэгъэнэфэгъэныр ыкIи адыгэ шъолъырыр къызэлъыкIухьагъэныр, лъэпкъым хэлъ акъыл-шIэныгъэр, IэшIагъэхэр къэтхыхьэгъэнхэр, шэн-хабзэхэр гъэунэфыгъэнхэр ыкIи охътэ зэфэшъхьафхэм адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIагъэм шыхьат фэхъурэ пкъы­гъо зэфэшъхьаф­хэр къэугъоигъэнхэр — а зэIукIэгъэ фондым музей экспозициер хэшIыкIыгъэныр Наурзэм ыпшъэ ифагъ.

Iоф зишIэрэм илъэсибл тешIагъэу зы сурэтышI-гъэкIэрэкIакIо иIэ хъугъагъэ. Лъэпкъым ынапэу хъущт музеир зэхэщэгъошIугъэп ыкIи псынкIэгъуагъэп бгъэпсыныр, джа пшъэрылъ иныр щытхъу хэлъэу зэшIуихыгъ тарихъ шIэныгъэлэжьэу, фольклористэу, этнографэу, емызэщыжь Iоф­шIэкIо чанэу Наурзэ Ибрахьимэ. Лъэпкъым итарихъкIэ гъэзагъэу апэрэ лъагъор пхырищыгъ, адыгэ культурэр гъогу зафэ тырищагъ, зышъхьасыжьыгъэп. Ар къызыхъугъэр илъэси 135-рэ мэхъу, илъэпкъ шIур фэзылэжьыгъэ цIыф гъэсэгъэ акъылышIом ыцIэ епIоныр тефэ, ишIушIагъэ лIэужхэр рэгъуазэх.

Мамырыкъо Нуриет.