«Дышъэу сихэкур, сыдэу удаха!»

Ыгу къигушIукIэу, усэ сатырхэр пщынэ макъэу бзэрабзэхэу, изэхашIэхэр хыор уалъэу бгъэм дэлъыр къизыIотыкIын зылъэкIыщтыр цIыф хьалэл гу къабзэу, хьа­ра­мыгъэнчъэ зэчыйкIэ Тхьэр къызэтагъэу, Родинэр, хэку гупсэр, цIыфхэр гъунэнчъэу зикIасэр ары. Джащ фэдагъ титхэкIо на­хьыжъхэм ащыщэу ЯхъулIэ Сэфэр.

ИкIыгъэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм акIэм адыгэ литературэм къыхэхьагъ, хьалэлэу Iоф щишIагъ, ар ыгъэбаигъ. Иусэхэр гукъэбзагъэр, шъэбагъэр къахэщэу тхыгъэх, жъыу мэкъэмэ зэдиштэр ахэм зэфэдэкIэ ащэIорышIэ. Илъэс 40 Iэпэ-цыпэм литературэм хэтыгъ, итворчествэ зэфэдэкIэ хэгъэгу шIулъэгъур, зэкъошныгъэ-ныбджэгъуныгъэр, шъыпкъагъэр, ежь фэдэ цIыфыбэм, анахьэу, лэжьэкIо Iэпшъэ цIыф мыпшъыжьхэм афыриIэ лъытэныгъэр, къешIэкIыгъэ дунаим идэхэгъэ-кIэрэкIагъэ ыкIи щыIэкIакIэм — Совет хабзэм хэлъ чэф-зэфагъэр, тхъагъор къыщыриIотыкIыгъ; мамыр щыIэкIакIэм къыритыгъэ амалым ишIуагъэкIэ, гу шъхьафитым ыбзэ къытIэтагъ — усэ-орэдхэр бэу ытхыгъэх. Охътэ хъугъэ-шIагъэхэр — Совет хабзэр зэрагъэуцугъэр, Хэгъэгу зэошхор ыкIи советскэ цIыфхэм япсэемыблэжьныгъ; зэоуж илъэс­хэм зэтырагъэуцожьыгъэ щыIа­кIэм цIыф жъугъэхэм якIочIэпсэу хэ­хьагъэр; жъи кIи зэдырагъа­штэу, советскэ щыIэкIакIэм яIахь зэра­хишIыхьагъэр; Урысыем ыкIи ащ хахьэхэрэ шъолъырхэм ащы­псэу­хэрэ цIыф лъэпкъхэм азыфагу зэ­къошныгъэр зэрэщыпы­тэрэр гум хапкIэу усэкIэ къыриIотыкIыгъ.

С. ЯхъулIэм ытхыхэрэр 1937-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIи урысыбзэкIи тхэщтыгъэ, поэтическэ тхылъ 11 фэдиз къыдигъэкIыгъ. Ахэм гуихыгъэгъэ-къэбзагъэр, къешIэкIыгъэ цIыфхэм усакIом афыриIэ шъхьэкIэфэныгъэр ыкIи Родинэм паемэ зэрэзы­шъхьамы­сыжьы­щтыгъэр, ар гущыIэ ­къодыеу армырэу, икъэхъукIэ, ищыIэкIагъэр, исабигъо-кIэлэгъу зыфэдагъэр къыIуатэзэ, Хэгъэгум шIоу къыфишIэгъэ пстэур зэхи­шIэу, фэ­разэу, цIыфы зэрэхъугъэр мэ­къэ IэтыгъэкIэ иусэ зэ­фэ­шъхьаф­хэм къащиIуагъ.

ЯхъулIэ Сэфэр шэкIогъум и 7-м, 1914-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Пэнэжьыкъуае къыщыхъугъ. А уахътэр шIункI-жъалымыгъ, байхэм тетыгъор заIыгъыгъ, тхьамыкIэхэм — мэкъумэщышIэ лэжьакIохэм бжьыр апшъэ дэлъыгъ. А зэкIэми апкъ къикIэу мафэ къэс зэпыщыт классхэм азыфагу зэутэкIыны­гъэхэр къитаджэхэ хъугъагъэ; «тызэфэдэм» кIэдэухэу, гупсэ­фыгъо яIэжьыгъэп. Мы уахътэм ыцыпэ ежь Сэфэри къыхиубытагъ, ылъэгъугъ, байхэм ятесыегъагъэ, яжъалымыгъэ ныбжьырэу ыгу къинагъэх. Октябрэ революциешхом ихьатыркIэ шъхьафит щыIакIэм игъогу фаузэнкIыгъ; Совет хабзэр агъэпсыгъ, народыр шъхьафит ащ ышIыжьыгъ, щыIэ­кIэ-псэукIэ амали иIэ хъугъэ. Ынэ пэкIэкIыгъэр, гукIэ зэхишIэгъэ пстэур ибэу къызэнэм ЯхъулIэм усэкIэ къыIуагъ:

Сыегъэзыгъэу, сытхьамыкIэу СикIэлэгъур сэ исхыгъ. Тятэ мылъкоу къыкIэныгъэм Тихьагъожъи емнэцIыгъ. Зэхэпцагъэу пыт ебагъэм Бжыхьэ жьыбгъэр ­щыхъушIагъ, КIэлэ ибэу сыкъэнагъэшъ, — Сыдэ гущэ сиамал… («Насып»).

Ау революцием итыгъэ къафыкъокIи, цIыф жъугъэхэм аригъэ­Iотэжьыгъ, ЯхъулIэ Сэфэри ахэм ахэтыгъ. Ежь инасыпи къызэрэ­фэсыгъэр къеIо усэкIэ. ЯхъулIэ Сэфэр еджагъ, гъэсэныгъи, сэнэ­хьати, шIэныгъи ыгъотыгъ. Мэкъу­мэщ техникумыр къыухи, агрономэу Iоф ышIагъ. ЕтIанэ комсомолым ихэку комитет иинструкторыгъ. Марксизм-ленинизмэмкIэ зэдзэкIэкIо-редакторхэм я Гупчэ курсхэу КПСС-м и ЦК щыIэхэм ащеджагъ. Народнэ судьяу Мые­къуапэ Iоф щишIагъ, уголовнэ IофхэмкIэ хэку судым итхьамэтагъ. Юридическэ академиер къыухыгъагъ. Заом игъом дзэ гарнизоным итрибунал итхьа­мэ­тагъ, партием хэтыгъ. ЧIыпIэ зэ­фэшъхьафхэм прокурорэу Iоф ащишIагъ, ащ ыужым Адыгэ тхылъ тедзапIэм общественнэ-политиче­скэ литературэмкIэ иредакторыгъ.

Илъэс 12 Адыгэ хэкум ирадио- комитет иредакторыгъ, 1963-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Иусэ тхылъхэм зэфэдэкIэ хэгъэгум, иадыгэ ­лъэпкъ, Адыгеим идэхэгъэ-нэ­фынагъэ, цIыфхэм язэфэгъэ-хъуп­хъагъэ къызыщыриIотыкIыгъэ усэ­хэр къадэхьа­гъэх. Ау поэтымкIэ анахь мэхьанэ зиIагъэр Родинэр ары. Нэу узыпIугъэмрэ Хэгъэгумрэ зэфигъадэу, шъхьафит-гуфитэу игупшысэ егъэпсы:

Ным нахь лъапIэ Насып бгъотына, Родинэм фэдэ Ны тэ къипхына. («Родинэр»).

Шъхьафит-гуфитэу жьы къыщэжьыгъэу, къыдэхъугъэ пстэумкIэ разэу къеIо:

Насыпыгъэр! О фэсапщи, ХьакIэ мафэу укъысфакIу, УмыкIожьэу гъэшIэныгъэм Сэ сигъашIэ къыбдэбакъу!

Мамырныгъэ огум, щыIэкIэ рэхьатым, зэгурыIоныгъэм, зэрэцIыфэу зэрагъэлъапIэрэм гухахъо хегъуатэ, ежь зэрэфэамалэу усэм зы­регъэIэты:

ЩыIэныгъэм ипшыс, сидунай иорэд — Сыгу къэпIэтэу, сигъашIэ бгъэраз. СызыпIугъэу, сихэку, сянэ лъапIэм уфэд, Адыгееу сигупсэу, сикIас. («Адыгееу сикIас»).

ЕплъэкIырэп, езэщырэп Адыгэ хэкум идахэ ыIоным, зэлъари­гъэшIэным:

Уихьэсэ шIагъэхэр сыдэу гухахъуа! Щытхъоу о уиIэм щысэ тырахы. СичIыгу гупсэр сыпсэм ихахъуа, Дышъэу сихэкур, сыдэу удаха! («Сыдэу удаха»).

Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къыщыдэзыхыгъэхэу, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэр къызфагъэшъошагъэу Къош Алый, Бэгъужъэкъо Лелэ афитхыгъэ усэ­хэм мамырныгъэм илъэпIагъэ, лIыгъэу адыгэ лъэпкъым заом щызэрихьагъэм илъэгагъэ, ауасэ ащыкIигъэтхъыгъ.

ЯхъулIэ Сэфэр къыгъэшIагъэр бэп, илъэс 63-рэ ныIэп, ащ щыщэу илъэс 30-м ехъур творчествэм фигъэшъошагъ. ЯхъулIэ Сэфэр ыгуи, ыпси етыгъэу итхылъ пэпчъ пейзаж лирикэм чIыпIэ щыфи­шIыгъ: тикъушъхьэхэм, типсыхъо­хэм, тимэзхэм, тикъэлэ шъхьаIэу Мыекъуапэ ядэхагъэ ренэу ­ынэгу кIэтыгъэх, иусэ сатырхэм емызэщыжьэу ахэр ащигъэшIуагъэх.

Ахэми язакъоп, Сэфэр поэмэ дэгъухэри ытхыгъэх («Комиссар», «Хъусен») зэошхом итемэ апхырыщыгъэу; «Айтэч изымаф» — нахьыжъ Iушхэр щыIэкIакIэм зэрэхэуцохэрэр ыкIи яIушыгъэ- губзыгъагъэкIэ ащ хахъо зэрэфашIырэм ехьылIагъ мы аужырэр; поэмэхэу «ПсыорыпI», «Поэтым иорэд жъынч» зыфиIохэрэм гъэшIэ гумэкIыгъо Iофыгъохэу лъэпкъым пэкIэкIыгъэхэр къащиIотыкIыгъэх. УсакIоу ЯхъулIэ Сэфэр иусэ пычыгъо жъынч макъэр хэ­IукIэу, орэдым фэдагъ, арэу къычIэкIын ащ иусэхэм ащыщыбэр тикомпозиторхэм орэдышъом зыкIыралъхьагъэхэр. ШIулъэгъоу мы дунэешхор щызыгъаIэу, лъы­зы­гъэкIуатэрэм ехьылIэгъэ усабэ ытхыгъ Сэфэр, ахэм ащыщых: «Тыдэ ущыIах», «Саидэ», «Гу­пшыс», нэмыкIхэри.

Сигупшысэ IэшIу, синэшIуцIэ дах, Нэфылъы орэд, тыдэ ущыIах?.. УишIулъэгъу ишъэф зыми емыIуат, СинэшIуцIэ дах, зыми емыIуат. («Тыдэ ущыIах?»).

Щэч хэлъэп адыгэ литературэм хэзыгъэхъуагъэу, лъэпкъ поэзиер лъэоенакIэ тезыгъэуцуагъэу Яхъу­лIэ Сэфэр зэрэщытым, итхылъхэмкIэ, итворчествэкIэ лъэпкъ гупшысэр, адыгэ поэзиер зэригъэбаигъэм, игущыIэ шъэбэ-къабзэкIэ цIыфхэр зыфищэнхэр зэ­рэфызэшIокIыгъэм.

Мамырыкъо Нуриет.