Лъэпкъым къыхэкIыгъэ лIышIу

Адыгэ просветительхэу апэрэ шIэныгъэ бзыгъэр изыхыгъэхэу, гъэсэныгъэм игъогу шъуамбгъо лъэпкъым фыпхырыщы­гъэнымкIэ Iофышхо зылэжьыгъэхэм яапэрэ сатырэ тет Нэгумэ Шорэ.

Зэман къин, зэман шIункI жъалымыгъ, адыгэ лъэпкъым ищыIэныгъэ дэкъацэм зыдэ­лъыгъ, зэо зэпымычыжьхэу къарашIылIэхэрэм адыгэхэм ашъхьэ къаримыгъэIэтэу, щыкIэгъабэу зыфэныкъохэри ашIомыIофыжьхэу, шъхьэехьы­жьэжь-псэехьыжьэжьым зыхэтыгъэх; лъэпкъгъэкIодым зыкъызэрэIэпахыжьыщтым ыкIи зыкъызэ­раухъумэщтым нахь гупшысэ яIэжьыгъэп. Джа охътэ хьылъэм къыхэхъухьагъ акъылышхокIэ, гулъытэкIэ, шIэныгъэшхокIэ, чы­жьэрыплъагъэкIэ Тхьэр къызэтэгъэгъэ Нэгумэ Шорэ. Ежь фэдабэм акъылкIэ зэрашъхьащыщырэр мыгъуащэу, ащ ­адыгэ лъэпкъыр зыфэныкъоу, анахьэу къызэтезыгъэнэщт лъэныкъо- хэм пасэу гу алъитэгъагъ.

«Емыджагъэр нэшъу» зыIогъэ адыгэхэм ягушъхьэлэжьыгъэ, ягубзыгъагъэ къызэтегъэнэнхэм фэшI гъэсэныгъэ-шIэныгъэр ягъэгъотыгъэн, апкъырылъхьэгъэн зэрэфаер зэхишIагъ.

Зэо-бэнэ тхьамыкIэгъо зэ­пымычыжьхэм лъэпкъыр алэ­жьагъэу, ацIыцIыгъэу ыгу ефэ­хыгъагъ. А лъэхъан къиным Нэ­гумэ Шорэ ежь ышъхьэкIэ илъэпкъ пкъы ыкIи шъхьэ зыфишIыныр фэукIочIыгъ. Къыгъэ­шIагъэр бэп, ау фызэшIокIыгъэр, уехъопсэнэу бэдэд: имафэ пэпчъкIэ щыIэкIэ-псэукIэр на­хьышIу шIыгъэныр, цIыф жъугъэхэм къинэу ателъыр афигъэ­псынкIэныр, шIункIым, гъогу къурпэным къытырищынхэшъ, нэфынэм фищэнхэр игупшысэ иныгъ, ыгъэхъагъэри нэбгыри 100-м е миным ашIэщтым зэхэтэу кIэхьэ ыкIи пеIэ. Нэгумэ Шорэ илъэхъан ицIыфышхоу зэрэщытым ар шыхьат фэхъу.

Нэгумэр илъэпкъ паекIэ зы­шъхьасыжьыгъэп; щыIэныгъэ гухэлъыбэу иIагъэхэм алъы­кIуагъ, шIэныгъэ-гъэсэныгъэм илъэгъохэщыгъ, иухъумэкIуагъ. А охътэ чыжьэм чIыпIэ къин итыгъ адыгэ лъэпкъыр. Ау ­лIыгу, акъылрэ къулайрэ зиIэхэу адыгэхэм къахэкIыгъэхэм, Ш. Нэгумэм фэдэхэм, зи къатенагъэп, агу остыгъэу лъэп­къым фагъэблагъ. Нэгумэр ары гъэсэгъабэхэм апэрэу адыгэхэм шъхьафит ыкIи мамырны- гъэ щыIакIэр агъотынымкIэ тхы­лъыбзэр анахь мэхьанэ зиIэу зэрэщытыр кIэзыгъэтхъыгъэр; ежь ышъхьэкIи мы Iофышхохэм язэшIохын — кIэлэцIыкIухэр абзэкIэ егъэджэгъэнхэм, зэ­ре­джэщтхэ хьарыфылъэм изэхэгъэ­уцон, адыгэхэм ятарихъ итхын ыкIи ныдэлъфыбзэм играмматикэ изэхэгъэуцон, IорIуатэхэм яугъоижьын дэлэжьагъ, бзэхэр бэу зэришIэщтыгъэр, шIэгъошIу зэриIагъэр а зэкIэмкIэ лъэшэу къышъхьэпагъэх.

ИщыIэныгъэ ыкIи итворческэ гъогу

Нэгумэ Шорэ къызыхъугъэ илъэсыр тIэкIу зэтекIэу биографхэм къатхыми, анахь къы­хэщыгъэр 1794-рэ илъэсым ар къуаджэу псыхъоу Джуцэ Iусыгъэм (джы п. Каменномостскэм пэчыжьагъэп) къызэрэщыхъу­гъэр ары. Шорэ ятэ ыцIагъэр Бэчмыз, ащ ятэжъ абдзахэ­щтыгъ, ау я ХVIII-рэ лIэшIэгъум Абдзахэр ащ ыбгыни, Къэбэр-­тае кIожьыгъагъэ. Ятэжъ пIа­шъэм къытекIыгъэхэр тыжьын оркъхэу Къэбэртае къинэжьыгъагъэхэу аIоми, ежь Нэгумэ Шорэ унагъоу къызэрыхъухьагъэр баигъэп. Байхэм якIалэхэр еджакIо Урысыем икъэлэшхохэм агъакIощтыгъэх, ау ащ фэдэ амал Шорэ янэ-ятэхэм яIагъэп. КIэлэ дэдэу Шорэ Дагъыстан ит къуаджэу Эндери имедрысэ щеджэнэу агъэкIуагъ ыкIи молацIэр иIэу къыгъэзэжьыгъагъ. Ау молэ IэнатIэр псынкIэу ыгъэ­тIылъыжьыгъ. Ежь кIалэр зы­лъызыщэщтыгъэр шIэныгъэу тхылъхэм арытхэр ары. Iушыгъэ, сэнаущыгъэ ин хэлъыгъ, зэ зэ­хихырэр пытэу ышъхьэ риубы­тэщтыгъ. ШIэныгъэлэжь-гъэсагъэхэу Ш. Нэгумэр зышIэщтыгъэхэм къатхыжьы Шорэ ара­пы­бзэр, персыбзэр, тыркубзэр, урысыбзэр, абэзабзэр ежьежьырэу къызIэкIигъэхьагъэхэу зэрэщытыгъэр. АщкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэр медрысэр ары.

Шорэ къалэу къызщыхъугъэр щымыIэжь зэхъум, Пятигорскэ пэблагъэу щысыгъэ къуаджэм, етIанэ чылэу Хьадж-Къэбэкъ кощыжьыгъагъэх. Пятигорскэ дэжь чыристан диным изегъэ­ушъомбгъун фэгъэзэгъэ цIыфхэр (миссионерхэр) колониеу Карасс зыфаIорэм щыпсэущтыгъэх, ахэм бзэ зэфэшъхьафхэмкIэ тхыгъэхэр, хэутыгъэ тхылъхэр яIагъэх, ахэри къышъхьэпагъэх къэбэртэе кIэлэкIэ чан Iушым; ишIэныгъэхэм зэраха­хъорэм ыгъэгушIощтыгъ, бзэхэр зэрэIэкIэлъхэм Нэгумэ Шорэ илъэпкъэгъухэм къахигъэщыщтыгъ. Кавказ линием икомандование Шорэ ынаIэ къытыре­дзэ, зэдзэкIакIоу егъэнафэ.

1818-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу урыс командованием къулыкъу фешIы. Ыпшъэ къыралъхьэрэр дэгъу дэдэу сыдигъуи зэшIуихыщтыгъ, ащ готэу, урысыбзэр нахь куоу зэрэзэригъэшIэщтым сыдигъуи пы­лъыгъ. Тхылъхэм бэу яджэ ыкIи нэмыкIыбзэхэр нахь зэрэзэ­ригъэшIэщтхэми дэшъхьахырэп, усэхэр ахэмкIэ зэредзэкIых. Илъэси 10-рэ дзэ къулыкъур щытхъу хэлъэу зихьыгъэ уж ащ зэпыупIэ фэхъу. 1828 — 1829-рэ илъэсхэм Шорэ Налщык кIэ­лэцIыкIухэр урысыбзэмрэ тыркубзэмрэкIэ щырегъаджэх.

1830-рэ илъэсым Нэгумэ Шорэ дзэ къулыкъум педзэжьы. Кавказскэ-Горскэ полуэска­дроным илейб-гвардие иIэшэзехьэу Шорэ Петербург къулыкъур щырегъэжьэжьы. Дзэ пшъэрылъхэр чанэу егъэцакIэх, зэо хьылъэхэми ахэлэжьэн фаеу мэхъу, лIыхъужъныгъэблэнагъэу къыхэфагъэм дзэ щытхъуцIэхэр ыкIи Урысыем инаградэ инхэр — Шыихъэу Георгий иорденэу я V-рэ шъуа­шэр зиIэр, ащ ыуж дышъэ ме­далэу «За усердие» зыфиIорэр къыратыгъэх.

Дзэу зыхэтыр чIыпIэу зы­дагъакIорэм епхыгъэу Нэгумэ Шорэ Iоф зэфэшъхьафхэри зэ­шIуихыщтыгъэх, зэ Петербург, зэ Къэбэртае, зэ Тифлис ащы­псэущтыгъ. Ау тыдэ зыщэIи, сыд пшъэрылъ ин зыфагъази ыгу имыкIэу илъыгъэр илъэпкъ епхыгъэ гухэлъыр ары, ины­дэлъфыбзэ-тхылъыбзэ ыкIи ащ ибзэ-хабзэхэр зэрэзэхигъэу­цощтхэр ары. А мурадыр нахь къэзыгъэпсынкIагъэр 1832-рэ илъэсым офицерыцIэр къызыратыр ары, ежь изакъоу исынэу, щеджэнэу, щыгупшысэнэу фэтэр джащыгъум ыубытыгъагъ. Петербург щыпсэугъ, тхэн-еджэн Iофыгъохэр щызэшIуихыгъэх, зэдзэкIын Iофыри дэгъоу къы­IэкIэхьэгъагъ. Мы лъэхъаным Нэгумэ Шорэ Урысые Академием хэтэу Ф. Шармуа нэIуасэ фэхъу, адыгабзэм ибзэ-хабзэ­хэм язэхэгъэуцонкIэ мызэу, мытIоу нэбгыритIур гущыIэгъу зэфэхъух.

Тифлис Шорэ загъакIом, ащ адыгабзэм ибзэ-хабзэу ежь къы­хихыгъэм академикэу А. Ше­г­рен нэIуасэ фешIы. НэмыкI чIыпIэхэми къэбэртэябзэм ибзэ-хабзэхэр зэрэптхын фаем игъэкIотыгъэу ащытегущыIэх, зэупчIыжьых.

1837-рэ илъэсым къэбэртэя­бзэм ибзэ-хэбзэ кIэкI зэрэхаутыщтым ыуж ехьэ Нэгумэ Шорэ, 1843-рэ илъэсым тхылъым хэплъэжьы, кIешIыкIыжьы, ащ тыригъэгущыIэнхэу 1844-рэ илъэсым Петербург макIо, сымаджэ щэхъу.

Нэгумэ Шорэ итхылъхэр ­хаутыгъэу къылъэгъужьыныр инасып къыхьыгъэп, 1844-рэ илъэсым, мэкъуогъум и 10-м (22) Нэгумэ Шорэ дунаим ехыжьыгъ.

ШIэныгъэлэжьхэм ятхыгъэхэм къызэрэщаIорэмкIэ, Шорэ зыщагъэтIылъыгъэр Петербург, ау икъэ джынэс къагъотын алъэкIыгъэп. Нэгумэ Шорэ джащ фэдэу ятацIэр дзэ къулыкъур ыхьы зэхъум зэхагъэкIуакIи, ылъэкъуацIэу ашIи, Шора Бекмурзин хъугъэ, ежь ылъэкъоцIэ шъыпкъагъэр — Нэгумэр къырамытыжьызэ, ащ кIэлъэIоу лъэIу тхылъ ытхыгъагъэми, ду­наим ехыжьыгъ. ЗыщымыIэжьым мэзибгъу тешIагъэу Шорэ ылъэкъоцIэ шъыпкъэр иеу къэзыушыхьатырэ тхылъыр Кав­казскэ-Горскэ полуэскадроным къыIэкIэхьажьыгъ.

Нэгумэ Шорэ иакъыл-гулъытэ, игубзыгъагъэ щэIэфэ лъэпкъым ищыIэныгъэ нахьышIу шIыгъэным фигъэшъошагъ, адыгэхэм якультурэ, ягъэсэныгъэ, яшIэныгъэ зэрэлъыкIотэщтхэм ыкIи зэриухъумэщтхэм мыпшъыжьэу фэбэнагъ. Нэгумэ Шорэ иIоф­шIэгъэ инхэу «История адыгейского народа» ыкIи «Филологические труды» зыфиIохэрэр хэгъэгу ыкIи кавказ шIэныгъэм чIыпIэшхо ащызиIэх.

Мамырыкъо Нуриет.