СыдкIэ узгъэгушIон, тян?

Гъыщ Сыхьатбый Хьатыгъужъыкъое ШКМ-р (Школа колхозной молодежи) къызеухым, илъэс 17 ныIэп ыныбжьыгъэр. Дэгъоу еджэщтыгъ, дахэу тхэщтыгъ, общественнэ IофшIэнхэм чанэу ахэлажьэщтыгъ.

Сыхьатбый иеджэн лъигъэкIотэным пылъыгъ: кIэлэегъаджэ хъумэ шIои­гъуагъ. Ау а лъэхъаным тефэу Гитлер идзэхэр тикъэралыгъо къытебанэхи лыгъэр къызытадзым, зыкIэхъопсырэ еджэн гъогур зэблихъун фаеу хъугъагъэ.

Нэмыцэу ошIэ-дэмышIэу тикъэралыгъо къытебэнагъэхэм къэуцу ямыIэу апэ рагъэхъущтыгъ. Ащ фэдэ дзэ мэхъаджэр къызэтырагъэуцоным, тичIыгу къэухъу­мэ­гъэным пае зэкIэ зыныбжь икъугъэ хъулъфыгъэхэр аугъоищтыгъэх. Гъыщ Сыхьатбый ыныбжь икъугъагъэп, ау лIыгъэ Iофхэр зэрихьанхэ ылъэкIынэу иинагъэкIи, игъэсэныгъэкIи, иIофшIакIэкIи щытыгъ. Сыхьатбый янэу Чабэ еджэгъа­гъэп, ау дунаим техъухьэхэрэм алъыплъэ­щтыгъ, IупкIагъ ыкIи илъэс къинхэр къэ­ра­лыгъом къызэрэфэкIуагъэхэр къыгу­рыIощтыгъ. Хъулъфыгъэу чылэхэм адэс­хэр дащыгъэх нэмыцмэ язэонхэу, ау нэ­мыцыдзэр нахь къылъыкIотэ зэпытыщтыгъ.

Ным ышIэщтыр ымышIэу зэшIэгъуае хъугъэ. ИкIэлэ анахьыжъ закъоу бэкIэ зыщыгугъыщтыгъэр лIыпкъым иуцуагъ, ау военкоматыр джыри къеджэрэп, ыныбжь илъэс 18 хъугъэпышъ. Чэщи мафи гупшысэгъуае хъугъэ: «Мы тихэку нэмыцхэр къынэсхэмэ, сикIалэ аубытымэ тыунэхъунба, ятэ псаоу шъхьащытыгъэмэ, ыуж ригъэуцонти пыим езэонхэу зыдищэныгъи. Зыгорэм еусэгъэн фае а тхьамыкIагъор къытэмыхъулIэным пае. Пчыхьэм, IофышIэ сыкъызикIыжькIэ, Совет тхьаматэу Хьаткъо Мосэ дэжь сыкIонышъ селъэIун си БыйцIыкIу заом ащэхэрэм ахигъэфэнэу», — ыгу къэ­кIыгъ ным. Ащ тетэуи ышIыгъ. Чабэ Мосэ дэжь кIуи зыгъэгумэкIырэр фиIотагъ. Мосэ нэшхъэй дэдэу къыриIуагъ: «А Чаб, умыгузажъу, зыныбжь икъугъэу дзэм дгъакIорэр бэ, мыдрэм ыныбжь имыкъу­гъэу машIом пэтыдзэныр тхьамыкIагъу, ау зыфапIорэр тэрэз, нэмыцхэм аIэкIа­фэмэ, нахь тхьамыкIэгъуах. Арышъ, зэкIэ дэтщынхэу зытефэхэрэр тыухэу, тэри партизанэу тыдэкIыным Iофыр зынэскIэ, аужырэ дэщыгъом Сыхьатбый хэзгъэ­фэщт, кIожьи умыгумэкIэу щыс, сэ макъэ къыозгъэIущт идэщыгъо къызыскIэ».

Мосэ игущыIэ ыгъэшъыпкъэжьыгъ. Сыхьатбый дзэм ащагъ. Чабэ ыгу пиIон­тIыкIыщтыгъ, ау ынэпс къехэу къэнэгъэ сабыйхэми, цIыфи ригъэлъэгъугъэп. Мэзэ зытIущэ ежагъэу БыйцIыкIу иписьмэ янэ къыIукIагъ: къалэу Поти ащагъэу, рагъа­джэхэу, хыдзэм хэфагъэу, янэ мыгумэкIынэу къыриIощтыгъ, ышыпхъухэмрэ ышнахьыкIэ цIыкIухэмрэ къакIэупчIэ­щтыгъ. Чабэ ыгу нахь Iэсагъэу, ыкъо иписьмэхэр къыIукIэхэмэ игушIуагъоу илъэситIу тешIагъэу БыйцIыкIу къытхыгъэм къыритхэгъагъ, пыим исамолетхэр къашъхьарыбыбэхэу, ау рамыгъэблэгъэгъэ «хьакIэхэм» зэрифэшъуашэу апэгъокI­хэу. Ащ ыужи письмэу къытхыгъэм итыгъ «мазэ горэкIэ сикъэтхэн зэпыункIи мэхъушъ, умыгумэкI, сыкъызэрэкIожьэу сыкъэтхэщт». Ау ар Сыхьатбый иаужыпкъэрэ письмэу къычIэкIыгъ.

Ащ ыуж, нэмыцэу тирайон дэсыгъэхэр зыдафыжьхэм, письмэу Чабэ къыIукIэгъагъэр Сыхьатбыеп зытхыгъагъэр, ар зыхэтыгъэдзэм иштаб иIэшъхьэтетыгъэр ары. 1943-рэ илъэсыр ары зыхъугъа­гъэр. А письмэм штабым иIэшъхьэтет къыщитхыщтыгъ: «Гъыщ Сыхьатбый Тыркубый ыкъор къулыкъу Iофхэр зэшIуихынэу кIуа­гъэу къыгъэзэжьыгъэп, икIодыкIэ тшIэрэп». Ащ щегъэжьагъэу 1990-рэ илъэсым нэс тянэ ыкъо ежагъ, пэп­лъагъ, зыгорэкIэ къэкIожьымэ ыIоу къэлапчъэм­кIэ ынэ гъэзэгъагъэ, къэбар гушIуагъо къахэIукIыным щыгугъэу цIыфхэм ягущыIэхэм акIэдэIукIыщтыгъ. Ыкъо къэкIо­жьыным щыгугъэу хьадагъи къыфызэIуи­хыгъэп, ау БыйцIыкIу ыцIэкIэ сэдакъэ ытыщтыгъ, сабыйхэм дахэ ариIощтыгъ. Чабэ опсэуфэкIэ гугъагъэ шIу ылъэгъурэ икIалэ къэкIожьынышъ, нысэ къафищэнэу... Ау Чабэ зыкIэхъопсырэр къыдэмыхъоу ыныбжьи хэкIуати, узхэми агъэгумэкIы зэхъум, хэпшIыкIэу, имышэныгъэу, ыгу къэкIодэу ригъэжьэгъагъ.

Зы мафэ горэм тизакъоу унэм тисэу тянэ фэмые фэдэуи, ау зыгорэ къысиIо зэрэшIоигъом гу лъыстагъ, арыти, шъэбэ- шъабэу зыфэзгъази есIуагъ: «А тян, мы аужырэ мафэхэм зыгорэм узэригъэгумэ­кIы­рэм гу лъысэтэ, ау ышъхьэ къыпфихы­рэп, уз горэм уегъэгумэкIымэ, Мыекъуа­пэ усщэнышъ, врач Iазэхэр къыозгъэплъыных».

Ащ ипэгъокIэу тянэ мары къысиIуа­гъэр: «А сикIал, тижъыхэм аIощтыгъэу тянэ ренэу къыIощтыгъ — «Гугъэр атэкIэныжь». Сэ дэхэкIае къэзгъэшIагъэми уз гъэтIылъы­гъэ сиIэп, ау сигугъэ сыухыгъэшъ, джащ лъэшэу сегъэгумэкIы. Си БыйцIыкIу къэкIо­жьыным лъэшэу сыщыгугъыщтыгъ, а гугъэу сиIагъэр джы сIэкIэкIыжьы. Джары о къысэплъэгъулIэрэр, ау ащ Iазэ ищыкIагъэу слъытэрэп. Сэ джы сызгъапэрэр осыет къыпфэсшIыжьы сшIоигъу шъхьаем къызэрэосIощтыр сшIэрэпышъ ары, ори угу сымыгъэкIодыным сыпылъ». «Адэ тян, сэ узыфаер къыпфэсымышIэным утемыщыныхь, узгъапэрэр къысаIу». «Сэ къэзгъэшIэщтыр Тхьэм иIоф, ау цIыфхэм къамыгъашIэрэ сэ къэзгъэшIэщтэп, сы­лIэ­ми, Тхьэм къысфишIагъэм сырыраз, си­лIэгъу хъугъэ, ау о осыет къыпфэсшIыжьы­мэ сшIоигъу опсэуфэкIэ пшынахьыжъ упэплъэнэу».

Тянэ иосыет згъэцакIэу сшынахьы­жъэу заом хэкIодэгъэ Сыхьатбый сызежэрэр илъэс 30 хъущт шIэхэу, ау «къэкIожьын» гугъэм сыхэкIыжьэу сэри къысщыхъоу езгъэжьагъ. СыныбжькIэ сэри сыхэкIотагъ, ежь сшынахьыжъ Сыхьатбый псаоу къэнэгъагъэмэ, мыгъэ илъэс 95-рэ хъущтгъагъэ. Алахьталэм джэнэт сяни, сшынахьыжъи къаритынэу селъэIу, ау сигугъэ зэпэутыфэ тянэ иосыет згъэцэкIэн сыгу хэлъ.

КIэухым къыщысIомэ сшIоигъу гукъэ­кIыжьэу къэстхыгъэм цIыфхэм сырамыгъэмысэнэу. СэшIэ сэ, сшынахьыжъ Сыхьатбый изакъоп Гитлер иполитикэ екIодылIагъэр. Ащ фэдэ политикхэр джыри хъоих. Мылъкоу, даушыгъэу къыхахыщтым пае Тхьэм къыгъэхъугъэ цIыфхэр къурэ ракIыкIыгъэм фэдэу къащы­мыхъоу зэхаукIыхьэх. Ау ахэм гунахьэу цIыфхэм арахырэр афэгъущтэп. Арышъ, цIыфэу дунаим тетхэм сыкъяджэ: «Тхьэм къышъуитыгъэ акъылыр жъугъэлажьэри, шъукъызэтеуцу, гугъэ IэнэкIым цIыфхэр хэшъумыдзэх!»

Мары ти Адыгэ Республикэ дэгъум ылъэныкъокIэ зызэриушхурэр зэкIэми тинэрылъэгъу. Зэо мэхъаджэу къыташIылIэгъагъэм нэбгырэ миллион тIокIым ехъу хэмыкIодэгъагъэмэ, гъаблэрэ узырэ а заом къытфихьыгъэм къызэтыримыгъэуцогъагъэмэ тищыIакIэ зыфэдэ хъущтыгъэр къэшIэгъуаеп. Заом тхьамыкIагъоу цIыфхэм къафихьыгъэм емыгупшысэхэу джы «Хэгъэгу зэошхо щыIагъэп» зыIохэрэри, «Тэры ТекIоныгъэр къыдэзыхыгъэр, шъорэп» зыIоу зыкъизытIэхэрэри щыIэх. Мыхъу зыщыхъужьырэм тичIыгуи, тикъэралыгъуи, нэмыкI къэралыгъохэм яшъхьафитыныгъэ фэбанэхэрэри тилэжьэкIо цIыф къызэрыкIохэр ары. Тянэ иосыет зэрэзгъэцэкIэным сыпылъыгъ, згъэцэкIагъэуи сэлъытэ, ау тянэ ахърэтым къыщыспэгъокIымэ зэрызгъэгушIон сиIэпышъ, джар сигукъау.

Гъыщ Нухь. ШIэныгъэлэжь.