«Тиошъогу къаргъоу, тичIылъэ гъэбэжъулъэу щэрэт»

ЦIыф шIагъу, губзыгъ, шIэныгъэлэжьышху, тхакIо, лъэпкъ IофхэмкIэ псэе­мыблэжь, общественнэ IофышIэкIошху — ары Абу цIыфхэм зэрашIэщтыгъэри, агу къызэринагъэри.

ТхакIом, шIэныгъэлэ­жьым игъашIэ анахьэу кIыхьэ зышIырэр итхыгъэ кIэн ары. Абу мэпсэуфэ икъэлэмыпэ чаныгъ, уцэ­кугъэп. АщкIэ шыхьатых тхылъ пчъагъэу къыгъэнагъэр.

Художественнэ тхэным иIахь хэлъ Абу. Ащ икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэх тхы­­лъэу «Псэ закъу», «ЛIы­хъужъ машIу», «Гум хэлъ мастэхэр», «Мастэм илъагъо Iуданэм игъогу» зыфиIохэрэр.

Шъхьэлэхъо Абу къытхэтыгъэмэ мыгъэ ыныбжь илъэс 90-рэ хъущтгъагъэ. Ащ ипэгъокIэу къыдэкIыщт тхылъым дэлажьэзэ, шIэныгъэлэжьым идунай ыхъо­жьыгъ. Тхылъым цIэу фи­шIыгъэр — «Тиошъогу къаргъоу, тичIылъэ гъэ­бэ­жъулъэу щэрэт». А гущы­Iэхэр цIыф лъэпкъым зэ­рэпсаоу къыфигъэнэгъэ хъохъу фэдэх. Игупшыси, иакъыли ахэлъэу тхылъымкIэ игущыIэ лъэшхэр мэкъэ шIэтхэу чIым щыIугъэх.

Тхылъым литературэм ехьылIэгъэ тхыгъэхэр къы­дэхьагъэх. Ахэр Кэстэнэ Дмитрий, ЯхъулIэ Сэфэр, Жэнэ Къырымызэ, Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр, Шъхьа­плъэкъо Хьисэ, Енэмыкъо Мэулид афэгъэхьыгъэх.

Абу литературэр шIу дэ­дэ ылъэгъущтыгъ. Ары ащ тхакIо пэпчъ зы тхыгъэ закъо нэмыкI имыIэми, иIофшIагъэ гъунэ лъифэу, ишIошI къыриIуалIэу, ыцIэ ымыгъэкIодэу литературнэ тарихъым къыхэнэным зыкIыпылъыгъэр.

Тхыгъэ цIыкIуи, тхэкIо кIочIэ цIыкIуи щыIэп, ахэр гъоткIо-гъуаткIоу зэхахъо­хэзэ, лъэпкъ литературэ иныр къагъэпсы — ащ фэдэ гупшыс, екIолIакI шIэныгъэлэжьым иIоф­шIа­кIэ фыриIагъэр. Тхы­лъым къыдэхьэгъэ статьяхэм бэкIае шIагъэу тхыгъэхэр ахэтых. Ныбжьым, лъэхъа­ным елъытыгъэу къызтегущыIэрэ произведениехэм зэблэхъугъэ гупшысэхэр авторым ахилъхьагъэх. УмыгъэшIэгъон умылъэ­кIынэу тхакIохэм ящыIэныгъэ гъогурэ ятворческэ гъэхъагъэхэмрэ зэрэзэпхыгъэхэр къегъэнафэ, анахь пкъыгъо цIыкIуми ынаIэ тырегъэты. ГущыIэм пае, Жэнэ Къырымызэ ехьылIэгъэ статьям щетхы: «Къырымызэ зыдэщыIэм гуIэтыпIэ щызэхапшIэу, игущыIэкIэ-зекIуакIэхэм гуфит-шъхьафитыгъэ къыуа­тэу, укъаIэтэу, моу псын­кIагъэ горэ къыпхалъ­хьэ­щтыгъэ. Ипсалъэ гум къы­­пкъырыкIэу, лъэшыгъи, гу­­Iэтыгъэ фэбагъи хэлъэу, едэIухэрэм онтэгъугъэу ате­лъыгъэр атырихэу зыкъаригъэпхъуатэу щытыгъэх».

УсакIом иобраз, идунэететыкIагъэр исатырэ пэпчъ хэплъагъоу щыт. Абу ащ фэдэ ушэтэкIо лъагъо те­тэу Жанэм иапэрэ усэхэм къащегъэжьагъэу итворчествэ лъэхъэнэ-лъэхъанэу къегъэнафэ. Заом ыпэкIэ ытхыгъэ усэхэм атекIы зэо лъэхъаным усакIом ытхыгъэхэр, «чэфыр, щхы ма­къэр лъэшэу ахэIукIэу, зао къызежьэкIэ утын гухэкI хэмытыхэу, тичIыгу зы за­лэ фэдизкIэ пыир къитымыгъахьэу, заор къе­зыгъэжьагъэр ежь ичIыгу къимыкIызэ хэтыутэгонэу къызэрашIошIыщтыгъэ еплъыкIэм зэхъокIыны­гъэхэр хилъхьагъэх...»

ХьэдэгъэлIэ Аскэр итвор­чествэ шIэныгъэлэжьым бгъуитIукIэ къырегъэлъэ­гъукIы — усакIом итворческэ гъэхъагъэхэмрэ нарт кIэн угъоигъэмрэ. Ащ лъа­псэ иI: ХьэдэгъалIэм «адыгэ литературэми, адыгэ наукэми, зэрэпсаоу адыгэ культурэми иIа­хьы­шIу ахилъхьагъ». Нарт эпосым иугъоинкIэ, изэ­гъэшIэнкIэ ХьэдэгъалIэм IофшIэнэу зэшIуихыгъэр цIыф гъашIэ ыуас. Томиблым жанрэ зэфэшъхьаф­хэм арылъ угъоигъэхэр дэхьагъэх. Ахэм язэгъэшIэнкIэ научнэ лъапсэ хъугъэ «Героический эпос «Нарты» и его генезис» зыфиIорэ монографиеу томиблым къыкIэлъыкIуагъэр. Аскэр ипсэемыблэжь IофшIакIэ, итворчествэ Шъхьэлэхъо Абу уасэ афи­шIэу истатья щетхы: «Лъэп­къым гъогууанэу къыкIу­гъэр пхырызычыгъэ, шэн-шапхъэу щыIэхэр зэзыгъафэзэ, лъэпкъыр къы­зылъызыщагъэхэу лIэшIэгъу техьэ-текIхэми ахэмыкIосагъэу, лIыхъужъ лъэшхэу хъишъабэ зыпылъхэм зэряфэшъуашэу лъэпкъ культурэм чIыпIэ щаубытыныр, непэрэ цIыф жъугъэхэм апэблагъэ пшIы­жьыныр IофшIэнышIу. Джа лъэныкъом ХьэдэгъалIэр дэгъоу фэлэжьагъ».

Шъхьэлэхъо Абу итворчествэ изы лъэныкъо ин хэхэс адыгэхэм яхудожественнэ литературэ изэ­гъэшIэн фэгъэхьыгъ. Зы илъэсэп, илъэситIоп, Iофыгъом мыпшъыжьэу охътабэрэ дэлэжьагъ, тилъэпкъэ­гъухэр зэрыс хэгъэгухэм ащыIагъ, тхакIохэм ацIэхэр, ятхыгъэхэр амал зэ­фэшъхьафхэмкIэ зэригъэшIагъэх, щыIэ документхэр зэригъэпшагъэх. Лъэпкъым итарихъ, илитературэ хэпхынхэ умылъэкIынэу хэ­хэс адыгэ тхакIохэм ятхыгъэхэр зэрэщытхэм шIошъ­хъуныгъэ пытэ фыриIэу ятворчествэ икIэугъоен, цIыфхэм зэраригъэшIэщтхэм пылъыгъ. А Iофыгъом фэгъэхьыгъ тхылъым къыдэхьэгъэ статьяу «Хэхэс адыгэхэм ялъэпкъ художественнэ псалъ» зыфиIорэр. «ЦIыф лъэпкъыр зыдэщы­Iэм лъэпкъ художественнэ псалъэри къыщэхъу» — ары ащ игупшысэ шъхьаIэ шIэныгъэлэжьым къызэригъэнафэрэр. Адыгабэ хэ­хэс зэрэхъугъэр тарихъ нэкIубгъо шIуцIэ хъугъэми, щыIэныгъэм ижьыхьэрзэ ин хэмыкIуадэхэу ацIэ къызэрэнагъэм гугъапIэрэ гушхуагъэрэ Абу къыхалъхьэ: «Жанрэу романыр тырку литературэм хэзыгъэуцуагъэр адыгэ — Хьагъур Митхьад, реалистическэ новеллэм ылъа­псэ щызыгъэпытагъэр, тырку литературабзэр зы­­гъэпсыгъэр адыг — Хьаткъо Умар…» Iофыгъо зэфэшъхьафыбэ тхылъым къыщыIэтыгъ, статья пэпчъ щызэхэошIэ зигугъу къышIырэ тхакIом итворчествэ ишъыпкъэу зэрэпылъыр, икуупIэ нэсэу зэрэщызэхэфыгъэр. Фактэу къыгъэлъагъохэрэр тхыгъэ сатырхэмкIэ къэ­гъэшъыпкъэжьыгъэх. Уемы­хъырэхъышэжьынэу адыгэ литературэм изэгъэшIэнкIэ тхылъым ишIуагъэ къэкIощт, шIэныгъэлэжьым ыцIэ дахэу зэрэтхэтыщтым, иIоф­шIагъэхэр зэрэдгъэфедэщтхэм фэIорышIэщт.

Шэуджэн Тэмар. АРИГИ-м иIофышI.