Зэрэдунаеу иорэдхэр щэжъынчых

Адыгэ музыкальнэ культурэм лъэуж дахэ къыхэзыгъэнэгъэ Тхьабысымэ Умарэ ыцIэ зэхимыхыгъэу е ымышIэу Адыгэ Республикэм цIыф исэп пIоми хэукъоныгъэ хъущтэп.

Научнэ-ушэтэкIо институтым иIофышIэхэм ягъусэу, адыгэ къуаджэхэр бэрэ ащ къыкIу­хьэщтыгъэх, лъэпкъ IорIуатэр къы­угъоищтыгъ. ШIэныгъэлэжьэу Гъыщ Нухьэ къызэриIуагъэмкIэ, композиторэу Тхьа­бысымэ Умарэ научнэ экспедициеу институтым зэхищэщтыгъэхэм ишъыпкъэу ахэлажьэщтыгъ. Джащ фэдэу 1958-рэ илъэсым ХьэдэгъэлIэ Аскэр зэхищэгъэгъэ фольклорнэ экспедицием тыхэтэу, тэ тыстудентэу Умари тигъусэу, Шэуджэн районым тыщыIагъ. Хьатыгъужъыкъуае (Пщычэу) щыщэу, АКъУ-м икIэлэегъаджэу Нэшъулъэщэ Аминэ иунэ тыригъэблагъи тисыгъ. Тхьабысымэ Умарэ уригъусэнкIэ цIыф гупсэфэу щытыгъ, тигъэчэфыщтыгъ, гущыIэгъу къытфэхъущтыгъ, пщынэм къытфеощтыгъ, адыгэ орэдхэр къытфиIощтыгъэх. УедэIу зыхъукIэ узыIэпищэу, гур къыдищаеу, шъхьэкIафэ зыфыуигъэшIэу щытыгъ. Иорэд къэIуакIэрэ ипщынэ къеуакIэ­рэкIэ узэлъызыкIурэ зэчый Тхьэм къыхилъхьагъэу хэлъыгъ. Ащ ыпсэ хэтIагъэу адыгэ орэдыжъхэу цIыфхэм ахэлъхэр къыугъоищтыгъэх. Тхьабысымэм ыцIэ дышъэ хьарыфкIэ адыгэ лъэпкъым итарихъ, икультурэ хэтхагъ. Къызщыхъугъэ районым игупчэу Кощхьаблэ исаугъэт щагъэуцуныр тефэ.

Композитор цIэрыIоу Тхьабы­сымэ Умарэ гъэхъагъэу иIэхэр къыдилъытэзэ ар илъэсишъэ зэрэхъугъэр лъэпкъым хегъэунэфыкIы. Джырэ адыгэ музыкальнэ искусствэм лъапсэ фэзышIыгъэ композитор цIэрыIом ищыIэныгъэ гъогу ехьылIэгъэ гукъэ­кIыжьхэр, тхыгъэхэр, респуб­ли­кэм игъэзет нэкIубгъомэ къа­рэхьэх, радиомрэ телевидениемрэ якъэтынхэм ахагъахьэх, ащ ыцIэкIэ фестиваль-зэнэкъо­къухэр район гупчэхэм ащызэхащэх. Джырэблагъэ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ тхылъеджапIэ сызычIахьэм, мэфэкI къэгъэлъэгъонэу «Адыгэ лъэпкъым иорэдыIу» зыфиIоу нотнэ-музыкальнэ литературэм иотдел ыгъэхьазырыгъэм нэIуа­сэ зыфэсшIыгъ. Ар зыгъэхьазырыгъэр отделым иIофышIэ чанэу Татьяна Домрачевар ары.

МэфэкI къэгъэлъэгъоныр

Iа­хьищэу зэтеутыгъэ: апэрэм хэ­хьэ орэдусым, орэдыIом, пщынэо IэпэIасэм щыIэныгъэ гъогоу къыкIугъэмрэ имузыкальнэ творчествэ зэрэуцугъэмрэ, ятIонэрэ Iахьым Тхьабысымэм иорэдхэр къыздэхьэгъэ тхылъхэр хэлъых. МэкIаем тетэлъагъо композиторым иапэрэ сборникэу «Адыгэ орэдхэр» зыфиIоу 1960-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэр. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх «Здравствуй, Кавказ» (1968), Мамый Ерэджыбэ ипьесэу «Щытхъум игъогу» (1969) зыфиIорэр (орэдышъор зытхыгъэр Тхьабысымэ Умар). Я 80 — 90-рэ илъэсхэм къыдигъэ­кIыгъэ сборникхэу «Гум иорэдхэр» (1983), «Сихэку — сиорэд» (1989), «Тыгъэм орэд фэсэIо» (1993), нэмыкI сборникхэри къэгъэлъэгъоным щэшIэтых. Ахэр адыгабзэкIэ, къэ­бэртэя­бзэкIэ, урысыбзэкIэ Мые­къуапэ, Налщык, Краснодар къащытырадзагъэх.

Ежь Тхьабысымэ Умарэ зэрилъытэщтыгъэмкIэ, къыодэIурэ цIыфхэм апае гум зызэIуи­у­бгъукIын фаеу ары. «Ащ нэмы­кIэу гупшысэхэрэр искусствэм хэбгъэтхэ хъущтэп, сыдми уизэщ тебгъэунэу музыки, уси, орэди птхынхэ плъэкIыщтэп».

Тхылъ къэгъэлъэгъоным иящэ­нэрэ Iахь зыфэгъэхьыгъэр хэкум иапэрэ профессиональнэ композиторэу Тхьабысымэ Умарэ ыкIуачIэрэ ишIэныгъэрэ иадыгэ лъэпкъ хэхъоныгъэ егъэ­шIыгъэным зэрэфигъэIорышIагъэм ехьылIагъэу ратхылIагъэ­хэр ыкIи къыдагъэкIыгъэ тхылъхэр арых. «Тхьабысымэ Умар. ЩыIэныгъэм инэкIубгъохэр» зыфиIорэ тхылъэу къэгъэлъэ­гъоным къытырагъэуцуагъэр зытхыгъэхэр музыкантхэу, композиторхэу Бысыдж Муратрэ А. Полянскэмрэ. Краснодар тхылъ тедзапIэм и Адыгэ отделение иIофышIэу И. Атаманен­кэр ягъусэу урысыбзэкIэ ар къыдагъэкIыгъ. 2008-рэ илъэсым композиторым итворчествэ фэгъэхьыгъэ тхылъэу «Снова звучит голос твой» зышъхьэр композиторэу Тыкъо Къэплъан къыдигъэкIыгъ. Мы тхылъым къыгот Тхьабысымэ Умарэ илъэ­си 100 зэрэхъугъэм пае Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ тхылъеджапIэ къыдигъэкIыгъэ узыгъэгъозэрэ «Ното-библиографический указатель» зыфиIорэр. Ар зэхэзыгъэуцуагъэр Гусэрыкъо Сусан.

ЗэлъашIэрэ усакIохэу Расул Гамзатовым, КIыщэкъо Алим, МэщбэшIэ Исхьакъ, Баграт Шинкуба, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, Жэнэ Къырымызэ, Хъунэго Нурыет, Нэхэе Руслъан, нэмыкI­хэми яусэхэм атехыгъэ орэд дахэхэу 600 фэдиз хъоу итхылъхэм къадэхьагъэхэр ытхыгъэх. Мыщ пыдзагъэу Умарэ ыусыгъэ орэдхэмрэ мэкъамэхэмрэ яконцертхэм ахагъахьэзэ лъэпкъ искусствэр лъагэу зыIэтыгъэ цIыф цIэрыIохэу Шъэожъ Розэ, Андзэрэкъо Чеслав, КIыкI Зулхьаджэ, Тыу Шыхьамчэрые, Жэнэ Нэфсэт, Мэт Жаннэ, ЛъэпцIэрыкъо Кимэ, нэмыкIхэми ацIэхэр тэлъэгъух. Джащ фэдэу къэгъэлъэгъоныр нахь гъэшIэгъон къэзышIырэр орэд­усым фэгъэхьыгъэу тхакIохэм, композиторхэм, журналистхэм къатхыгъэхэр ащ зэрэхагъэу­цуагъэхэр ары. ТхэкIошхоу МэщбэшIэ Исхьакъ игущыIэхэу «Тхьабысымэ Умарэ адыгэ орэдхэм якультурнэ щыIакIэ зыфэдэ къэмыхъугъэ цIыфэу хэт» ыIоу гупчэм ит.

Хэгъэгум щызэлъашIэрэ композиторхэу Родион Щедрин, Ян Френкель, Владислав Ка­зе­ни­ным, Мурад Кажлаевым творческэ гъусэныгъэ Умарэ адыриIагъ, ащ иIэпэIэсэныгъэкIэ мэхьанэшхо иIагъ, ежь ышъхьэ­кIэ осэшхо афишIыщтыгъ.

Нотнэ-музыкальнэ литературэм иотдел ипащэу Гусэрыкъо Сусанэ къызэриIуагъэу, композиторым игъэкIотыгъэ авторскэ концертхэр ткъош республи­кэхэм къащитыщтыгъэх, осэ ин къыфашIыщтыгъ. Ащ имэкъа­мэхэр зыми хэкIуакIэхэрэп. Сыда зымыуасэр апэрэ адыгэ оперэу «Лэукъан» иорэдышъо мэкъамэ?! Имузыкальнэ произведениехэм рапсодиехэр, сонатэхэр, концертхэр, ораториехэр, нэмыкIхэри ахэтых.

— Фронтым епхыгъэ игукъэ­кIыжьхэр ащ ипроизведения­бэхэм лъапсэ афэхъугъ, — еIо Сусанэ. — ОрэдыIо цIэрыIо Умарэ зыхъугъагъэр 1957-рэ илъэсым Москва щыIэгъэ «декадэм» орэдхэу «Письмо солдату», «Моя Габидет», нэмыкI­хэри къызыщеIохэр ары. Жан­рэ зэфэшъхьафхэмкIэ тхэщтыгъэ, ар анахьэу зыфэщагъэу зыкъызщигъэлъэгъуагъэр орэд­усыныр ары. Умарэ иорэдхэр лъэпкъым илIыхъужъхэм, илэ­жьа­кIохэм, иныбжьыкIэхэм, ти­къуаджэхэм, мамырныгъэм, шIулъэгъуныгъэм афэгъэхьы­гъэх. Ащ иорэдхэр лъэхъанэ пэпчъ диштэу гъэпсыгъэх. Иорэд анахь дэгъухэм ащыщых «О унитIу», «Сикъуадж», «Джэгу», «СикIасэм сыкъыдэшъо», «Адыгееу сигупсэу сикIас» зыфиIохэрэр. Журналистэу ЛIыIужъу Марыет итхыгъэ зэрэщыхигъэунэфы­кIырэмкIэ, «Синан» зыфиIорэ орэдым нэмыкI Умарэ ымытхы­гъэми, ишIушIагъэ гъунэнчъэу къанэщтыгъ.

Тхьабысымэ Умарэ Уры­сыемрэ Адыгэ Республикэмрэ янароднэ артистыгъ, АР-м и Къэралыгъо премие илауреа­тыгъ, Пшызэ шъолъыр искусст­вэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхуагъ, Мыекъуапэ ицIыф гъэшIогъагъ, АР-м икомпозиторхэм я Союз итхьамэтэ гъэшIуагъэщтыгъ, Жъогъо Плъыжьымрэ Хэгъэгу зэошхомрэ яорденхэу а 1-рэ степень зиIэхэм якавалерыгъ ыкIи медальхэу «За взятие Берлина», «За освобождение Варшавы» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошэгъагъэх. Адыгэ Республикэм искусствэхэмкIэ иколледж Тхьабысымэм ыцIэ ехьы, композиторыр зыщыпсэу­щтыгъэ унэу Мыекъуапэ дэтым мыжъобгъу, икъуаджэу Фэдз музей къыщыфызэIуахыгъ.

МэфэкI къэгъэлъэгъоныр лъэпкъым икультурэ, итарихъ къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм ягъэшIэгъэнымкIэ ишIуагъэ къэ­кIощт. Илъэпкъ ыпашъхьэ шIушIэгъабэ щызиIэ ком­позиторым, орэдыIом, пщынаом ыцIэ хэгъэгу культурэм хэуцуагъ.

ШэкIо Мир.