ЦIыфхэр уикIасэу, уафэгумэкIэу, Хэгъэгур уилъапIэу, уилъэпкъ бгъэразэу, уфэшъыпкъэу ущыIэныр – джары насыпыр, лIыгъэ хабзэр.

ЛIыгъэ-цIыфыгъэр ишъуашэу щыIагъ усакIоу, тхакIоу, шIэныгъэлэжь-нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр Мыхьамодэ ыкъор. ЛIы гъэсагъэм гъэшIэ дахэ къыгъэшIагъ, щыIэныгъэ гъогушхуи къыкIугъ, творческэ кIэн байи къыгъэнагъ. Охътэ зэхъокIыныгъэхэри пэкIэкIыгъэх, Хэгъэгу зэошхом имашIо хэтыгъ, зэоуж уахътэми иакъыл-гупшысэкIэ хэлэжьагъ, творческэ IофышIэшхуагъ. Зэрэадыгэр зыкIи щыгъупшагъэп, лIыгъэр сыдигъуи къыготыгъ. ШIум илъагъо тетэу иилъэсхэр къыгъэшIагъ. А. ХьэдэгъалIэр цIыф шъырытэу, гупсэфэу, теубытэгъэ-пытагъэ хэлъэу гъэпсыгъагъэ. ШIэныгъэ Iофыр — угъоени, зэхэфыни, зэгъэпшэни, зэфэщэжьын-зэ­гъэкIуни — дэгъоу ыгъэцакIэщтыгъ, ушэтэкIо гъэшIэгъоныгъ, гупшысэшхо къолъыгъ. Ащ ишыхьат ыугъоижьи, Iофышхо дишIи, томибл хъурэ лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» къызэрэдигъэкIыгъэр, эпосым итарихъ лъапсэ ыгъэунэфыныр, ар адыгэ лъэпкъым зэриер къыушыхьатын зэрилъэкIыгъэр.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр апэрэ адыгэ тхэкIо нахьыжъхэм ащыщ. Илъэпкъ ыщэчыгъэр зэкIэ гукIэ ыпщыжьэу тхагъэ. Зэгорэм лъэпкъышхоу щыIэгъэ адыгэхэр зэо-бэнэ зэпымычыжьхэм зэраужъгъэигъэхэр, чIышъхьашъом зэфэдэкIэ щитэкъухьагъэ зэрэ­хъугъэхэм игууз-лыуз ымыгъэгупсэфэу, лъэпкъым тещэгъэ тыркъохэр къызхэкIыгъэхэр ыгъэунэфынымкIэ зышъхьасыжьыгъэп, IэшэшIу ащкIэ фэхъугъэр икъэлэмып. Аскэр иповестэу, усэкIэ тхыгъэ «Адыгэм ыпхъу» зыфиIорэр адыгэм игъогууанэу къызэринэкIыгъэм ишыхьат заф, лъэпкъ литературэм исаугъэт шъыпкъ. Адыгэ лъэпкъыр дэкъацэм дэлъэу, къешIэкIыгъэ, къешэкIорэ пый­хэр — монгол ыкIи къырым хъанхэр, тыркухэр, нэмыкIхэр — къетхъохэу, зэрапхъоу, адыгэ кIалэхэр, пшъашъэхэр, кIэлэцIыкIухэр атыгъухэзэ, пщылIыпIэм зэрэрагъэуцощтыгъэхэр повестым къыщыIотагъ. Адыгэ лъэпкъым ыпхъу дахэ иобразкIэ зэкIэ лъэпкъым игукъэбзагъи, изэфагъи, игулъыти, илIыгъэ хабзи къыригъэлъэгъукIыныр фызэшIокIыгъ. Мы произведениер илъэсипшI пчъагъэхэм еджапIэхэм япрограммэ хэтыгъ. КIэлэеджакIохэр, студентхэр гупшысэн-зэхэфыным фэгъэсэгъэнхэмкIэ, лъэпкъ тарихъыр художественнэ шъуашэм илъэу ягъэшIэгъэнымкIэ, акъыл зы­хэлъ зэфэхьысыжьхэр ашIынхэмкIэ, яблэкIыгъэ чыжьэ щыгъуазэхэу, джырэ мафэхэм ар зэкIэ ягъэ­пшэгъэнымкIэ мыщ фэдэ егъэ­джакIэм лъэшэу ишIуагъэ къа­кIощтыгъ. Ежь лIэужхэм ядунэееплъыкIэ хэпшIыкIэу зыкъы­ригъэIэтыщтыгъ, шIэныгъэу хэлъыр бэ, лIыгъэм фэпIугъэнхэм тегъэпсыхьагъ.

ШIэныгъэлэжьышхоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр лIыгъэ зыхэлъ цIыфыгъ. ЛIыхъужъ эпосэу «Нарт­хэр» къыугъоижьыныр, зэхифыныр, къыдигъэкIыныр, адыгэм игушъхьэлъапсэ ыухъу­мэныр, мы лъэныкъомкIэ апэ­рэу, фызэшIокIыгъ.

Апэрэ лъэгъохэщэу мы Iофыгъо инымкIэ хъугъэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр къиныгъо макIэп къызэри­нэкIыгъэр. Чэщ шIункIым нэр кIэпхагъэу уздакIорэри умы­лъэгъоу, ау умыкIомэ е къэбгъа­зэмэ зэрэмыхъущтыр къыбгурыIоу, укъэмыуцоу, улъэпаомэ, угъуащэмэ къытебгъэзэ­жьызэ, шъыпкъэм, гупшысэ хэхыгъэ икъум нартхэмкIэ улъы­Iэсын фэ­ягъэ, джа мурад иныр фэукIо­чIыгъ тиадыгэ-нарт. «ЛIыр — лъэпкъ» зыфиIорэ гущыIэжъыр къыгъэшъыпкъагъ. Сыд зэхъуи гузэжъуагъэп, кIэгъожьыгъэп, игъогу зэкIихьажьыгъэп, ишъыпкъэ лъыкIуагъ, лъы­Iэсыгъ. Игу­хэлъ ехьыжьагъэ епцIыжьыгъэп, щэIэгъэшхорэ лIыгъэрэ хэлъэу итворческэ хьасэ ылэжьыгъ. Къиным къымыуфэрэм бэ къыдэхъурэр, ишэн шъхьаIэр — лIыгъэ, псэемыблэжьныгъ.

ЛIыгъэ! Бэрэ зэхэтэхы мы гущыIэр, кIоцIылъ гупшысэм икуугъэ-лъэшыгъи нахьыбэрэмкIэ тегупшысэжьырэп. Сыда адэ лIыгъэр?! УзэрэцIыфыр къэбгъэ­шъыпкъэжьэу, ощ фэдэ цIыфым, къыошIэкIыгъэхэм — уичIыгу, уилъэпкъ, ны-тыхэм, Хэ­гъэ­гушхом уащыгушхукIэу, пфэлъэ­кIырэмкIэ кIэгъэкъон-блыпкъ пытэ зафэпшIыныр, пшъхьэ хэти, сыди фэбгъэдэнхэр, ищы­кIагъэ зыхъукIэ, узышъхьамысыжьыныр ары.

ЛIыгъэ ощ нахь хъыбэим пIэ фэпщэиныр, нэжъ-Iужъхэм, сабыйхэм агу къыдэпщаеу уафэсакъыныр; лIыгъэр къутэмэ пчъэгъабэу, чъыгэежъ пытэу цIыф гъашIэм хэкIыхьагъ. Къэ­нэжьырэ закъор ар зэрэтымыгъэкIодыщтым, зэрэтIэтыщтым тынаIэ тетыныр ары.

Тарихъ лъэпсэ куу зиIэ адыгэхэр лIыгъэкIэ нэкъуакъохэу къырыкIуагъэх, лъэпкъым ыпсэ хэшIыкIыгъэ адыгэ орэдыжъхэм ар дэгъоу къаушыхьаты. ЛIыгъэ узэфэныр, ухыеныр, уилъэпкъ, хэгъэгум гу къабзэкIэ сыдигъуи уаготыныр, уафэулэуныр.

Мы шэнышIум рыгъуазэу гупшысагъэ, щыIагъ, тхагъэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Иунагъомэ зэрэфэгумэкIыщтым фэдэу шъу­забэми деIэн, ныбджэгъуми идахэ ыIотэн ылъэкIыщтыгъ. Ащ ищысэ дэд Шапсыгъэ щыщыгъэ кIэлэегъаджэу, этнографэу, ышъхьэкIи ыгукIи тарихъ-ушэтакIоу ЛIыф Хъалидэ зыщымыIэжь уж, итхыгъэхэр зыдэт тхылъэу «ЕмыкIоу къысфэмы­лъэгъу, си Хэку», урысыбзэкIэ «Прости меня, Родина» зыфиIорэр Пшызэ изаслуженнэ журналистэу Хъущт Аслъанбыйрэ тхакIоу, академикэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ къызэрэфыдагъэкIыгъэр. ИщыIэныгъэ зыфэгъэзэпагъэу, акъыл кIочIэ ин зытыригъэкIодэгъэ эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм ягъэшIэгъэным, афиIотыкIыгъэным лъэшэу ынаIэ тетыгъ. Ежь Аскэр ыпкъ къикIэу лIыхъужъ эпосымкIэ лъэпкъ фестивалэу «Нартхэм ямашIо орэмыкIуасэ!» зыфиIоу литературнэ-этнографическэ-музыкальнэ шапхъэ зиIэгъэ фестивалыр Мыекъуапэ игурыт еджапIэу N 7-м, республикэ гимназием, Адыгеим ирайон зэфэшъхьафхэм яеджапIэхэм ащыщхэм ыкIи Шапсыгъэ, Псы­шIопэ районымкIэ культурэм илъэпкъ Гупчэ, ащыкIуагъ. Мыщ фэдэ мэфэкI Iофтхьабзэр лъэпкъ зэхашIэр къэIэтыгъэнымкIэ, литературэр ашIэнымкIэ, эпосым нахь фэгъэнэIосэгъэнхэмкIэ, ащ хэлъ гъэсэпэтхыдэр апкъырылъхьэгъэнымкIэ мэхьа­нэшхо зиIагъ. Эпосыр ары щы­Iэныгъэ акъылыр, губзыгъагъэр, IокIэ-шIыкIэр, шэн-хабзэр зэкIэ зыхэлъэу зыхэгощагъэр.

Ежь Аскэр ищыIэныгъи узыкIы­рыплъын фаехэм ащыщыгъ. 1942 — 1945-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъур щихьыгъ. 1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым илъэс 60-м ехъум научнэ IофышIэу, научнэ IофышIэ шъхьаIэу, литературэмрэ фольклорымрэкIэ отделым ипащэу, етIанэ ащ инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу, нартоведениемкIэ отделым иIэшъхьэтетэу лэжьагъэ.

Ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIэ усэхэр, поэ­мэхэр зыдэт тхылъ 13 фэдиз, томитIу хъурэ «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», зы тхылъэу «Избранное» ыкIи исборникыбэм усакIом итворчествэ нэм къыкIагъэуцо, къыраIотыкIы. УрысыбзэкIи ипоэтическэ тхылъхэр къыдэкIыгъэх. Ахэр Москва, Краснодар, Мыекъуапэ къащыхиутыгъэх.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэкIэ щытым Iоф щешIэфэ лъэпкъ творчествэмкIэ тхылъхэр, монографиеу эпосэу «Нартхэм» якъэхъун лъапсэ къызыщиIотыкIыгъэр – «Героический эпос «Нарты» и его генезис», «Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов», «Память нации» къы­хи­утыгъэх. Ыугъоижьи, зэригъэ­зэфэжьи, адыгэ лъэпкъ эпосэу «Нартхэр» томибл хъоу, Мые­къуапэ къыщыдигъэкIыгъ, ар лIэшIэгъу плIэнэ IофшIэгъэшху. 1974-рэ илъэсым Москва итхылъ тедзапIэу «Наука» зыфиIорэм зы том хъоу «Нарты» ыIоу, А. М. Хьэ­дэгъалIэмрэ З. Къэр­дэнгъушъэмрэ къыдагъэкIыгъ. ХьэдэгъэлIэ Аскэр уехъопсэнэу IофшIэгъэ дэгъуи, гъэшIэ дахи иIагъ. Ар бэ зылъэгъугъэ, бэ зышIэрэ цIыфыгъ, УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу, АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, АР-м и Къэралыгъо премие илауреат, къуаджэхэу и Хьатикъуае, Нэшъукъуае, Щынджые, Краснодар краим хэт ПсышIопэ районым яцIыф гъэшIуагъ, Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ, шIэныгъэмкIэ Дунэе Адыгэ (Черкес) академием иакадемикыгъ, 1959-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу УФ-м итхакIо­хэм я Союз хэтыгъ. Гъогушхо щыIэныгъэм ыкIи творчествэм щапхырищыгъ, лъэуж нэф щысэпIэ-плъапIэ къыгъэнагъ. Анахьэу шъхьащэ фэозыгъэшIырэр Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр лIыгъэрэ щэIагъэрэ хэлъэу лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» адыгэ лъэпкъым ыпашъхьэ къызэрэрилъхьажьыгъэхэр, а гупшысэшIур зэкIэ адыгэхэм яекIэ зэраригъэштагъэр ары. ЦIыфыгъэм, лIыгъэм янэпэзехьагъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр, игушъхьэлэжьыгъэкIэ ар лъэпкъым ренэу готыщт.

Мамырыкъо Нуриет.