ГукIэ псалъэрэм игущыIэ мэбагъо

Жэнэ Къырымызэ блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм агузэгухэм тиадыгэ литературэ къыхэхьагъ. Илъэс 16 нахь ыныбжьыгъэп гъэзетэу «Колхоз быракъым» иапэрэ усэу «КIымаф» зыфиIорэр къызыхеутым. Ар зыхъугъэр 1935-рэ илъэсыр ары.

Унэм укъикIымэ зэкIэ фыжьыбз, Нэбзыцы лъапсэхэр жьым къегъэлыджы, Псы джэгулэу уалъэрэр къегъэуцуаI.

Джаущтэу ямышIыкIэу, гум къинэжьэу кIэлэ ныбжьыкIэм кIымафэм исурэт нэм къыкIегъэуцо.

Къырымызэ къызэрэтшIэжьырэмкIэ, жьышхо кIэтэу, нэгу­шIоу, гупсэфыгъэ къыпхилъхьэу, цы­хьэ зыфыуигъэшIэу щытыгъ.

«УкIоныр – насыпыгъ, ары щыIэныгъэм ылъапсэр», – ыIощтыгъэ, ар ежь изекIокIэ-шIыкIи къыхэщыщтыгъ. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм щегъэжьагъэу гурыт, апшъэрэ еджапIэхэм ащыкIэкIыжьэу зыхэмыхьэу, къызщымыгущыIэрэ щыIагъэп, лэжьакIохэми аIукIэщтыгъэ – ре­нэу гупчэм ит зэпытыгъ.

Къырымызэ зэ зылъэгъугъэм ыгу илъ зэпытыщт дэ­хэIуалэу, игущыIэ емыпцIыжьэу, гумэкI зиIэм ыкIыб фимыгъазэу, гукъабзэу цIыфым зэрэпэгъокIыщтыгъэр. Бэп къыгъэшIагъэр Къырымызэ, илъэс 64-рэ ныIэп. Илъэсэу къыгъэшIагъэм щыщэу зэпыу имыIэу илъэс 48-рэ литературэм фэлэжьагъ.

Жэнэ Къырымызэ гъэтхапэм и 7-м, 1919-рэ илъэсым къуа­джэу Афыпсыпэ къыщыхъугъ. ИцIыкIугъом щегъэжьагъэу Iофыр шIу ылъэгъущтыгъэ, янэу Сурэтхъан пIуаблэу гухьэрэ дахэхэр зэрытэу ышIыхэрэмрэ Iалъмэкъхэмрэ ышэу Чэримэрэ ежьыррэ Краснодар ахьыхэти, ащэщтыгъэх, унагъом ащкIэ IэпыIэгъу фэхъущтыгъэх. ИкIэсагъ Къырымызэ гъунэгъухэм адэIэпыIэныр: афажъощтыгъэ, пхъэ къафищэщтыгъэ, афызэпиупкIыжьыщтыгъэ. КIэлэ лэ­жьакIоу чылэм ыцIэ щыIугъагъ. ЕтIани Къырымызэ нэжъ-Iужъхэм апыщэгъагъ: къаIотэрэ къэбарыжъхэр, тхыдэжъхэр, пшысэжъхэр, орэдыжъэу къа­Iохэрэр ыгу етыгъэу зыхищэщтыгъэх. ИцIыкIугъом щегъэжьагъэу илъэпкъ фэгумэкIэу, ихэгъэгу шIулъэгъушхо фыриIагъ, гукIэгъоу хэлъым онтэгъугъэр птыригъэзыти, псынкIагъэ горэ къыпхилъхьэщтыгъэ.

1935-рэ илъэсым классиблыр къеухы, Краснодар педтехникумым чIэхьэ. Андырхъое Хъусен ныбджэгъушIу щыфэхъу. ЛитературэмкIэ кружок зэхащэ, ащ Iэпэрытх журналэу «Апэрэ лъэ­бэкъу» зыфиIорэмрэ дэпкъ гъэ­зетэу къыщыдагъэкIыщтыгъэмрэ яапэрэ тхыгъэхэр къыщыхаутхэу рагъажьэ. Жэнэ Къырымызэрэ Андырхъое Хъусенрэ зэпэблэгъэ шъыпкъэ хъугъагъэх. Яусэхэм чIыпIэ зэфэшъхьафхэм къащяджэщтыгъэх, етIанэ пьесэ цIыкIухэр къагъэлъагъощтыгъэх, яхэгъэгу шIулъэгъоу фыряIэр яусэхэмкIэ къыраIотыкIыщтыгъэ. КъэIогъэн фаер мыхэр зыщытхэщтыгъэ лъэхъаным хэгъэгур зыгъэIорышIэщтыгъэ Коммунистическэ партием литературэм лъахъэ зэрэтырилъхьэгъагъэр, ежь иунашъокIэ тхэнхэ фаеу зэрилъытэщтыгъэр, пытэу ащ зэрепхыгъагъэхэр ары. Ау нэмыкIэу къыдэплъытэнэу щыт литературэм ихэхъоныгъэкIэ ежь IэкIоцI дунэе, хэбзэ-бзыпхъэхэр зэриIэхэр, ащ цIыфыр зэрэщыпэрытыр. Ар къыдалъы­тэщтыгъэ тхэкIо ныбжьыкIэхэм. Къырымызэ иапэрэ тхылъэу «Стихых» ыIоу къыдэкIыгъэм (1945-рэ илъэс) усэу «ЦIыфыр, ощ пае орэд къэсэIо» зыфи­Iорэм щетхы:

ЦIыфыр, ощ пае орэд къэсэIо, Ощ пае макъэ сэгъэIу. О уай-уай языгъэIорэ цIыфыр, Ощ нахь лъэш чIышхом тетэп. ЗэриIо закIэу зыфаер зышIэрэр, Ощ нахь лъапIэ зи щыIахэп.

Джащ фэдэу цIыфым илъэпIагъэрэ илъэшыгъэрэ усэкIо ныбжьыкIэм къыреIотыкIых: «уашъом чыжьэу хэсыхьэ, чIым чIэлъ шIуагъэр къычIехы, ишIэныгъэрэ иIэшIагъэрэ къыфэфедэщтыр къахехы, кIочIэ пстэуми атекIо, дунаим ишъэф­хэр нафэ ешIы». Ащ фэдизыр зыIэ къизыгъэхьэрэ цIыфым фэхъохъу:

Уитетыгъо хахъо бэ иIэу, Уихъяр щытхъукIэ аIуатэу, О уай-уай языгъаIоу цIыфыр, ЕгъашIэм уерэунай дунаир.

«Джар насыпышIуагъ» зыфиIорэ усэм уихэгъэгу къэуухъу­мэн, шIулъэгъу фыуиIэн зэрэфаем, «Iофым уфэIэпэIасэу, узхэт купым урикIасэу уфэхъу­мэ, хэгъэгоу узиеу, оуием ищытхъуи, ишIуагъи инэу хэбгъахъомэ – джар насыпышIуагъ» ыIозэ, аужырэ гущыIитIур усэ къаумэ пэпчъ къыкIиIотыкIыжьызэ зэритхырэм, ежь къыдэхъу­нэу зыфаер нэбгырэ пэпчъ хилъагъо зэрэшIоигъор къыуегъашIэ.

ИIэх Къырымызэ, адрэ уса­кIохэм афэдэу, усабэхэр Лениныр, Сталиныр, партиер зыфэпIощтхэм щытхъушхо афиIоу, ау ар къызхэкIыщтыгъэр тетыгъор зыIыгъыгъэхэм яунашъу.

Заом ыпэкIэ Къырымызэ усэныр ыублэгъагъ, усакIо зэрэ­хъущтыри гъуащэщтыгъэп. ТхакIохэм яапэрэ зэфэс Хьаткъо Ахьмэд къызыщэгущыIэм (1936.), Жэнэ Къырымызэрэ Андырхъое Хъусенрэ ацIэ къыщыриIогъагъ.

Альманахэу «Тихахъо» зыфиIорэм, гъэзетхэм ытхыгъэхэр къарыхьэщтыгъэх. Еджэзэ джащ фэдизыр зэпигъафэщтыгъэ. Техникум ужым, Краснодар дэт кIэлэегъэджэ илъэситIу апшъэрэ еджапIэм чIахьэ, ар къыухыгъэ къодыеу заор къе­жьэ, ащ кIон фаеу мэхъу. Зэо мэшIуаем хэтми, Къырымызэ итхэн зэпигъэурэп, усэхэу «Танк», «Тиштык папцI», «Гвардейцэхэр» етхых. Гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къыфэтхэ, заом 1943-рэ илъэ­сым къыретхыкIы: «Сэ танкистэу зэуапIэм сыIут, нэмыцхэм сауIагъ, ау сафэукIыгъэп: нэ­мыц­хэм сязэонэу джыдэдэм частым сэкIо. Лъэу скIэтыр сыгу фекъуфэ, кIуачIэу сиIэм сIэ сегъэIэтыфэ ТекIоныгъэм сыфэ­бэнэщт». Усэу «ЗэуапIэм кIорэ тхылъ» зыфиIорэми щетхы:

Хымэм ищэ чыжьэкIэ пщикIухьэу, Ежь уищэ ыхьэу ущэрэI.

Ау Къырымызэ заор аухыфэ хэтынэу хъугъэп: уIэгъэ хьылъэ телъэу зэуапIэр къыбгынагъ. ИуIагъэхэр зэкIыжьхэм, 1944-рэ илъэсым, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Iоф щишIэнэу къегъэзэжьы, 1957-рэ илъэсым нэс (илъэс 13-рэ) ащ щэлажьэ. А илъэсхэм усэ тхылъхэр къыдегъэкIых: «Стихых» (1945), «Тимафэхэр» (1951), «ТичIыгу» (1953), «Песни сердца» (1957), «Жъогъо плъыжь» (1955). Тыдэ зыщэIи Жэнэ Къырымызэ ишIэныгъэрэ иIэпэIэсэныгъэрэ зэрахигъэхъощтым пылъыгъ. Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр 1957-рэ илъэсым къеухы, етIанэ а илъэс дэдэм Апшъэрэ литературнэ курсхэу Москва дэтым чIэхьэ, 1959-рэ илъэсым къеухы, Мыекъуапэ къегъэзэжьы. А илъэс дэдэм Адыгэ хэку радиокомитетым итхьаматэу агъэнафэ, 1973-рэ илъэсым нэс (илъэс 14-рэ) ащ Iоф щешIэ.

Радиом къыIутIысхьэхэмэ къэгущыIэхэу зэрэщытыгъэ гъо­гум иIофышIэхэр тырещыхэшъ, лэжьакIохэм аIукIэхэмэ, радио пчыхьэзэхахьэхэр ашIыхэу, ащ орэдыIуи, усакIуи IофшIэным илIыхъужъи зэдыхэлажьэхэу егъэпсы. Чылэ пэпчъ цIыф гумзагъэхэр зэрэдэсхэр къыдилъытэзэ, ахэм анэхэм зэкIэ зэрэралъэгъукIырэр иIэубытыпIэу, къэтынэу «Гумзагъ» зыфиIорэр зэхещэ, мыхъо-мышIэу хъухэрэр Гумзагъэ къыреIотыкIых. Мы къэтыныр цIыфхэм шIу дэдэ алъэгъугъагъ, джы къызнэсыгъэми игугъу ашIыжьы. Мы IофшIэнхэм акIыгъоу тхылъ пчъагъи къыдегъэкIы: «Ныбджэгъу цIыкIухэр» (1959), «Апэрэ къэгъагъ» (1963), «О унитIу» (1967), «Ытхыгъэмэ ащыщхэр» (1969), «КIэлэцIыкIухэм шъуакъы­федж» (1973). УрысыбзэкIэ хеутых «Дети аула» (1959), «Как Хазрет уходил на скачки» (1961), «Дед и внуки» (1961), «Есть у всех свои дела» (1963), «Ответ» (1965), нэмыкIхэри.

Жанэм орэдышъом ралъхьэгъэ усабэ зэхилъхьагъ, ахэр IофшIэным, лIыхъужъныгъэм, шIулъэгъум, къуаджэм, цIыфхэм ягушIуагъо, адыгэ хабзэм афэгъэхьыгъагъэх. Орэдхэр анахьыбэу зыдызэхилъхьагъэхэр Тхьабысым Умарэрэ Натхъо Джанхъотрэ, а орэдхэр анахьыбэу къэзыIуагъэхэр Шъэожъ Розэрэ Жэнэ Нэфсэтрэ.

Хэта зымышIэхэрэр усэхэу орэдышъом ралъхьагъэхэу «О унитIу», «Синан», «Сыда къэхъу­гъэр джы», «Орэдыр о зигъэгъус», «Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд», «Сэ сынэкIэ зэкIэ къыоплъыгъэемэ», «Зэфэус», «Андырхъое Хъусен», нэмыкIхэри. Орэдхэм ахэлъ гущыIэхэр псынкIэх, къэIогъошIух, къызэрыкIох – гум къикIырэ гущыIэхэшъ, псынкIэу зэогъашIэх, гум къенэжьых. Мы зыцIэ къес­Iогъэ орэдхэр къыхэудзэхэмэ, зэкIэри къыбдежъыущтых.

«О унитIу» зыфиIорэ усэ-орэдым хэлъ гущыIэхэр къызэрыкIох, шIу ылъэгъурэм ынэхэр тыди щелъэгъух: къэгъэгъэ куа­шэхэми, жъогъобынми, хычIэ къаргъоми – дунаир зэрэпсаоу къарэщы, тыгъэнэбзыйхэри къа­кIэпсы, шIу ылъэгъурэм ынитIу шIулъэгъу шъэфым инурэ дахэ къыраIотыкIы. Адыгэ лъэпкъым шIулъэгъур – анахь гушIогъо шъэфэу цIыфым иIэр зэригъэбылъырэр зэхэошIэ.

Мы орэдри, адрэ орэдыбэу ыпэкIэ зыцIэ къесIуагъэхэри тихэку имызакъоу, тихэгъэгуи, нэмыкI хэгъэгухэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэми къащаIох. СатыритIу усэхэри ытхыщты­гъэх Къырымызэ гущыIэжъ папкIэхэу:

Угу имылъыр къапIомэ, Аушъэфыщтэп унэхэмэ. *** Пшъхьэ нэмыкI уимыIофмэ, ШIу уалъэгъущтэп о цIыфмэ. *** ЦIыфмэ о нитIукIэ уяплъы, Ежьхэр нэ минкIэ къыоплъы. *** УбэнкIэ умынэкъуакъу, УлIымэ IофкIэ нэкъуакъо.

ЦIыфхэм шIукIэ укъаштэным цIыфыгъэрэ лIыгъэрэ зэрищыкIагъэр Къырымызэ итхыгъабэм ахэолъагъо, ежь щэIэфи ахэм аблэкIыгъэп.

Лъэпкъым дахэу фэлэжьагъэ­хэм апае Къырымызэ ытхыгъэ­хэм ащыщ «Хьахъуратэм итхыд» зыфиIорэ поэмэр. ХьакIэ­хэм ягъусэу Хьахъуратэм иурам къырыкIохэзэ ащыщ горэ «Хэт щыща мы лIыр? ыIуи къызыкIэупчIэм, къоджэ цIыкIоу Хьащтыку зэрэщыщыр, ныбжьыкIэзэ шIу ышIэу зэрежьагъэр, къуаджэм игъэпсыкIи, хэгъэгу гъэпсыни ылъэкI къымыгъанэу зэрахэлэжьагъэр, хэкум зэритхьамэтагъэр къыфеIуатэх. Поэмэр зэрэпсаоу къэбар къэIотэн шIыкIэм тетэу гъэпсыгъэ, ар адыгэ ижъырэ къэIотакIэм пэб­лагъ.

СтихкIэ тхыгъэ повестэу «Тибзылъфыгъэмэ ядахэ сэIо» зыфиIорэм гъэрэу зэращэщтыгъэм къыхэкIи, адыгэ бзылъфыгъэр шъхьафит зэрэхъугъэр, лIыхъужъхэр зыпIухэрэр, лIы­хъужъ бзылъфыгъэхэу хэгъэгум къикIыгъэхэм ацIэ, адыгэ бзылъфыгъэм иIэдэбыгъэ, ишъэбагъэ, икъэбзагъэ къыриIотыкIыгъ. «Унагъор зыгъэунэрэри зыгъэу­нэхъурэри бзылъфыгъ» аIуагъ, бзылъфыгъэм ишынкIыгъэ итхыгъабэхэм ащытэлъэгъу. Жэнэ Къырымызэ депутатэу заулэрэ хадзыгъ. Партием и Адыгэ хэку комитет илъэсыбэрэ хэтыгъ, мамырныгъэр къэухъумэгъэным и Адыгэ хэку комитет итхьамэтагъ.

ЫшIэрэ Iофым егугъоу Къырымызэ ыгъэцакIэщтыгъэ, ана­хьэу ынаIэ зытетыгъэр мамыр­ныгъэм икъэухъумэн арыгъэ, заор пэкIэкIыгъагъ; ианахь ныбджэгъу шъыпкъэу Андыр­хъое Хъусен хэкIодагъ, ыгурэ ыпсэрэкIэ кIэхэкIыгъэр, зэхишIагъэр кIигъэтхъэу, заор къэмыхъужьыным пае Iофыбэ ышIагъ, тхылъы­би къыдигъэкIыгъ. ПрозэкIэ тхэным къыфэзыщагъэр иныбджэгъугъэу Андыр­хъое Хъусен ехьылIагъэу апэрэ тхылъыр 1946-рэ илъэсым зетхыр ары. Ащ ыуж Хъусен иусэхэу къыдигъэкIынэу игъо зыфимыфагъэхэр 1971-рэ илъэ­сым «Орэд къэсIощт» ыцIэу, ащ ыуж Хъусен ехьылIагъэу «Сыпсаоу сышъулъыт» ыIоу 1976-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэх. Хьалэлыгъэ-гуфэбэныгъэу иныбджэгъу фишIыгъэр, усэм итхын къызIэкIагъэхьаным пае Iофыбэу къаIэтыщтыгъэр, лъэпкъым цIыф цIэрыIоу иIэхэм зэраIукIэщтыгъэхэр, Хъусен усэ зэхэлъхьакIэм нахь фэIазэу щытыгъэти, ащ къыриIохэрэм зэрядэIущтыгъэр Жанэм ыгу къыщыдэоежьыщтыгъэх, джащ фэдэу гу зэIухыгъэкIэ ежьыри иныбджэгъу фэтхагъ. Ныбджэгъу шъыпкъэр ары ащ фэдэ зытхышъущтыр.

Тхэныр езыгъэ­жьэгъэкIэ кIэлакIэ­хэу, Хэгъэгу зэо­шхом хэкIодагъэхэу Уджыхъу Хъалидэ, Уджыхъу Адыл­джэ­рый, Меркицкэ Рэщыдэ яхьылIагъэу «ЯгущыIи яIаши чаныгъэ» ыIоу тхылъ 1966-рэ илъэ­сым афитхыгъ. ЕтIани зы тхылъ заом ыпэкIэ тхэным фежьэгъагъэ­хэм ацIэкIэ «Ахэр непи къытхэтых» ыIоу 1975-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ. Непэрэ мафэм ежь ышъхьэ щытхъур блэзыхырэр бэу макIэ, Къырымызэ ар фызэшIокIыщтыгъэ, цIыфым шIу­лъэгъу фыри­Iагъ.

ПрозэкIэ тхэныр зырегъа­жьэм, къыготхэм, икъоджэгъу­хэм яхьылIагъэу цIыф шэн-зэхэтыкIэхэр къыриIотыкIхэу тхагъэ, ахэр тхылъхэм къадэхьагъэх: «Шапсыгъэхьаблэ къыщыхъугъэ­хэр» (1977), «Шапсыгъэхьаблэхэр жъы хъухэрэп» (1980), «Свадьба с женихом» (1984), «Короткий разговор» (1987) зыфиIохэрэм.

Бэ ымыгъэшIагъэми, Iофэу ылэжьыгъэр бэ Къырымызэ, хэгъэгуми ар хигъэунэфыкIыгъ – IофшIэным и Быракъ Плъыжь, «Знак Почета» зыфиIорэ орденхэр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх. Кубанскэ комсомолым ипремиеу Н. Островскэм ыцIэкIэ агъэнэфагъэр 1974-рэ илъэсым къыратыгъ. Урысыем итхакIохэм я Союз 1949-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ, ыгу къытеофи фэлэжьагъ. Пэ­рытныгъэр макъэкIэ ыубытыгъэп Къырымызэ, апэ итэу Iофэу ышIэрэр акъылкIэ лъигъэ­кIотагъ. ИIоф нафэу, ыгу хыеу щытыгъ. УмыцIыфыныр псынкIэ, уцIыфыныр Iофышху. Адыгэ гущыIэжъым къызэриIоу, «ЛIы фэдэр бэдэд, лIы дэдэр зырыз». ЛIы дэдэхэм ащыщыгъ Къырымызэ, ицIыфыгъэкIи пеIэн щы­Iагъэп, щэIэфэ ыпсэ еблэжьыгъэп, егъашIэми ищытхъу кIодыщтэп.

СигущыIэ къызщысыухыщтым къасIомэ сшIоигъу адыгабзэм иIоф зы чIыпIэ игъэуцожьыгъэ­ным пае проектнэ офис тиинститутэу сызыщылажьэрэм къы­щызэIуахыгъэу Iоф зэри­шIэрэр, иIэшъхьэтетыр ЛIыIужъу Адам, а IофшIэным сэри сыхэлажьэ. Адыгэ шэн-зэхэтыкIэхэм апае Жэнэ Къырымызэ бэ тхыгъэу иIэр. Титхьаматэ сыдэгущыIи, зэдэтштагъэ «Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд» ыцIэу Къырымызэ иусэхэмрэ итхыгъэ кIэкIхэмрэ кассетэм тырядгъэтхэнэу, ар лъэшэу лъэпкъым къышъхьапэщт.

ЩэшIэ Щамсэт. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, АРИГИ-м литературэмкIэ иотдел ипащ.