Илъэс 200-м ехъукIэ узэкIэIэбэжьмэ, 1802-рэ илъэсым Iоныгъом и 8-м императорэу Апэрэ Александр иунашъокIэ Урысые империем юстициемкIэ и Министерствэ агъэпсыгъ. Ащ ипшъэрылъхэм ахахьэщтыгъэ хэбзэгъэуцу актхэм ягъэхьазырын, джащ фэдэу хьыкумхэм ыкIи прокуратурэхэм яIофшIэн изэхэщэн.

ЮстициемкIэ апэрэ министрэу щытыгъэр зэлъашIэрэ урысые тхакIоу ыкIи къэралыгъо IофышIэу Гавриил Державиныр ары. Илъэсхэр кIуагъэх, ведомствэм пшъэрылъэу иIэхэр зэ­хъокIыгъэх. Iоныгъом и 8-м УФ-м юстициемкIэ и Министерствэ иIофышIэхэм я Мафэ хагъэунэфыкIыгъ. ЯIофшIэн зэрэзэшIуа­хырэм, пшъэрылъэу ыкIи гъэ­хъагъэу яIэхэм афэгъэхьыгъэу министерствэм и ГъэIорышIапIэу АР-м щыIэм ипащэу Ирина Ковалевам зэдэгущыIэгъу дэтшIыгъ.

— Ирина, непэ Урысыем юстициемкIэ и Министерствэ ипшъэрылъхэр сыд фэ­дэха?

АдыгеимкIэ Iоф­шIэ­ным илъэныкъо шъхьа­Iэхэм сыда ахэплъытэн плъэкIыщтыр?

— Мы мафэхэм юстициемкIэ и Министерствэ ипшъэрылъхэм яхэгъэхъон ыкIи ягъэпытэн ыуж ит. Къэралыгъо хабзэм ылъэпсэ шъхьаIэр хэбзэ зыкIыныгъэ хэлъэу гражданхэм яхэбзэ шIоигъоныгъэхэр ыкIи яфитыныгъэ­хэр, джащ фэдэу къэралыгъом ыкIи цIыфым пшъэдэкIыжьэу ахьырэр зэфэдэу яхэбзэ фитыныгъэхэр къэухъумэгъэнхэр ары. Урысыем зэхъокIыныгъэу щы­хъугъэхэм къагъэлъагъо къэралыгъо хабзэр нахь зэрагъэпытагъэр ыкIи демократическэ обществэм иинститут хэхъоныгъэхэр зэришIыгъэхэр. Непэ юстициемкIэ и Министерствэ гъэцэкIэкIо хабзэу щыт, ар уголовнэ пшъэдэкIыжьым, хьыкум актхэм ягъэцэкIэн ыкIи коммерцием пымылъ организациехэм алъыплъэгъэныр, адвокатурэм, нотариатым ыкIи ЗАГС-м алъэныкъокIэ къэралыгъо политикэм игъэцэкIэн адэлажьэ. Министерствэм хэхьэх хьыкум приставхэм я Федеральнэ къулыкъу ыкIи бзэджашIэхэм пшъэдэкIыжь ягъэхьыгъэнымкIэ Федеральнэ къулыкъур. Ащ нэмыкIэу Мин­юстым иструктурэ хэхьэ цIыфым ифитыныгъэхэр къэухъумэгъэнхэмкIэ Европейскэ хьыкумым епхыгъэу УФ-м и Уполномоченнэ иаппарат.

ТигъэIорышIапIэ юстициемкIэ и Министерствэ ичIыпIэ къулыкъоу щыт, ащ ипшъэрылъ шъхьа­Iэхэм ащыщ АР-м ихэбзэ къулыкъухэм хэбзэ актэу агъэна­фэхэрэр экспертизэ шIыгъэнхэр. Джащ фэдэу тиIофшIэн хэхьэ адвокатурэм, наториатым ыкIи ЗАГС-м алъэныкъокIэ уплъэ­кIун-лъыплъэн IофшIэнхэр зехьэгъэн­хэр, джащ фэдэу коммерцием емыпхыгъэ организациехэу АР-м итхэр уплъэкIугъэнхэр.

— НахьыбэрэмкIэ цIыфхэм юристхэм, къэралыгъо ыкIи муниципальнэ къулыкъухэм, хьыкум пристав­хэм, очылхэм зафагъазэ. Минюстым икъулыкъушIэ­хэм якIуалIэхэу мэкIэ дэд къызэрэхэкIырэр. Сыда ар зытехъухьэрэр?

— ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, анахь пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр цIыфхэм къэ­ралыгъо фэIо-фашIэхэр лъэгэпIэ инхэм анэсэу афэгъэцэкIэгъэнхэр, хэбзэ «нигилизмэр» къызэ­нэ­кIыгъэныр, хабзэм уасэу фашIырэм къыкIемыгъэчы­гъэныр ары. Ащ пае, апэрэмкIэ, профессиональнэ юридическэ фэIо-фашIэхэр зыгъэцакIэхэрэр нахьы­бэ шIыгъэнхэ фае, ахэм ахэхьэх очыл­хэр ыкIи нотариусхэр. ЯтIо­нэ­рэмкIэ, граждан IофхэмкIэ актхэм ятхын ылъэны­къокIэ пшъэрылъхэр гъэцэкIагъэ зэ­рэхъурэм цIыф­хэр зэригъэразэ­хэрэр зэлъыты­гъэр ЗАГС-м икъу­лыкъухэм уплъэ­кIун IофшIэныр зэ­рэзэхащэрэр ары. ЯщэнэрэмкIэ, коммерцием емыпхыгъэ организациехэр тэрэзэу регистрацие шIы­гъэнхэр тиIофшIэн илъэныкъо шъхьаIэхэм ащыщ. ЯплIэнэрэмкIэ, хэбзэ IофшIэным иконтекст анахь шъхьаIэу къыхигъэщырэр хэбзэтворческэ ыкIи къолъхьэ тын-Iыхыным пэшIуекIорэ экспертизэр ГъэIорышIапIэм щыпхырыщыгъэныр ары.

— Республикэ хэбзэгъэу­цугъэм игъэпсын узипэщэ кол­лективыр сыдэущтэу хэлажьэра?

— КъэIогъэн фае, шэпхъэтворческэ IофшIэным, зыикI ха­бзэм зыкъегъэIэтыгъэным ыкIи муниципальнэ образованиехэм яустав регистрацие шIыгъэным алъэныкъокIэ АР-м и Къэра­лыгъо — Совет Хасэмрэ АР-м иминистрэхэм я Кабинетрэ гъэ­Iо­рышIапIэм зэзэгъыныгъэ зэ­рэдашIыгъэм тетэу республикэ хэбзэгъэуцугъэм игъэпсын дэлажьэ. А зэзэгъыныгъэм хахьэу АР-м икъэра­лыгъо хэбзэ къулыкъухэм яшэпхъэ-хэбзэ актхэм япроектхэу къолъхьэ тын-Iыхыным пэшIуе­кIорэ экспертизэ- хэр тэшIых.

Анахь мэхьанэ зиIэ шэп­хъэ-хэбзэ актым ипроект дгъэпсыным фэшI IофшIэкIо куп ыкIи комиссие зэхэтэщэ. АР-м изаконхэм япроектхэм яхэплъэнкIэ зэфэхьысыжьхэр тхыгъэу зэзэгъыныгъэ тэгъэпсы. Ау АР-м и ЛIышъхьэ и Унашъо ыкIи АР-м иминистрэхэм я Кабинет унашъоу ышIыгъэр зэдаштэ. Джащ фэдэу ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ актхэр аштэнхэмкIэ АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм исессиехэм яIофшIэн ыкIи АР-м иминистрэхэм я Кабинет изэ­хэсыгъохэм тигъэIорышIапIэ икъу­лыкъушIэхэр ахэлажьэх.

— ЦIыфхэм яхэбзэ шIои­гъоныгъэхэм ыкIи яфитыныгъэхэм афэгъэхьыгъэ ­Iофыгъуабэ чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэхэм ащызэшIуахы. Арэу щытми, квалификацие зиIэ IофышIэ­хэр чIыпIэхэм зэрафимыкъухэрэр гумэкIыгъо инэу щыт. Хэбзэгъэуцу IофшIэным ылъэныкъокIэ сыдэущтэу муниципалитетхэм шъуадэIэпыIэра?

— ТигъэIорышIапIэ ипшъэ­рылъхэм джыри ахэхьэ АР-м имуниципальнэ образованиехэм яуставхэм ятхын ыкIи ахэм яхэбзэ ыкIи коррупцием пэшIуе­кIорэ экспертизэр зэхэщэгъэныр. Федеральнэ хэбзэгъэуцугъэм димыштэрэ уставхэр къы­хэгъэщыгъэнхэмкIэ гъэIорышIапIэм ренэу уплъэкIунхэр муниципальнэ образованиехэм ащызэхещэх. Ащ нэмыкIэу шэпхъэтворческэ IофшIэным ылъэныкъокIэ методическэ ыкIи зэхэщэн-правовой IэпыIэгъур чIыпIэ зыгъэIорышIэжьын къулыкъухэм ягъэгъотыгъэнымкIэ муниципальнэ образованиехэм ялIыкIохэм ренэу семинархэр афызэхэтэщэх, муниципальнэ шэпхъэ-хэбзэ актхэр планым хэмытэу илъэс къэс тэуплъэкIух. Ахэм язэфэхьысыжьхэр Урысыем юстициемкIэ и Министерствэ, джащ фэдэу АР-м чIыпIэ зы­гъэ­IорышIэжьын къулыкъухэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ Комитетым аIэкIэтэгъахьэх.

— ЦIыфхэм правовой шIэныгъэу яIэм уигъэрэзэнэу щыта? Адыгеим щыпсэу­хэрэм яфитыныгъэхэм якъэухъумэнкIэ шIэныгъэ икъу аIэкIэлъэу олъыта?

— Шъыпкъэ, граждан обществэр гъэпсыгъэным ыкIи Урысыем илъэпкъ зыкIыныгъэ гъэпытэгъэным правовой культурэ ин ищыкIагъ. Зыщыщ лъэпкъым, ыныбжь, ипсауныгъэ, лъэ­кIэу иIэм ямы­лъыты­гъэу, нэбгырэ пэпчъ фитыныгъэ иI ихэбзэ шIоигъоныгъэхэм афэ­гъэхьыгъэ къэбарыр къызIэкIигъэ­хьанэу. Хэтрэ цIы­фи ихэбзэ фитыныгъэхэр ышIэнхэм пае иправовой шIэныгъэхэм ахигъэхъон фае. Ар иIэубытыпIэу «Основы государст­венной политики РФ в сфере развития правовой грамотности и правосознания граждан» зыфиIорэ уна­шъом 2011-рэ илъэсым УФ-м и Президент кIэт­хагъ. Арэу щытми, цIыфхэм янахьыбэм правой шIэ­ныгъэ икъу зэра­IэкIэмылъым къы­хэкIэу, хэбзэгъэуцугъэр зэрэгъэ­псыгъэм хэшIыкI тэрэз фыряIэп. НахьыбэрэмкIэ хэбзэукъоныгъэхэу зэрахьэхэрэм ары ылъапсэр.

ЦIыфым, анахьэу ныбжьыкIэхэм, правовой шIэныгъэу яIэр гъэунэфыгъэныр, хэбзэ фитыныгъэу яIэр зыфэдэр икъоу къагурыгъэIогъэныр ыкIи правэр зэрагъэшIэным къыфэщэгъэнхэм ылъэныкъокIэ гъэIорышIапIэм имызакъоу, Урысыем июристхэм я Ассоциацие ишъолъыр къутамэрэ республикэм и Очыл палатэрэ Iофышхо ашIэ.

— Тиреспубликэ июридическэ обществэ иIофшIэн шъхьаIэхэм ащыщ ыпкIэ зыхэмылъ юридическэ IэпыIэгъур цIыфхэм ягъэгъотыгъэныр. Минюстым и ГъэIорышIапIэ а IофшIэныр гъэцэкIагъэ зэрэхъурэм лъэплъэ. Мы лъэныкъомкIэ Iофхэм язытет сыдэу щыт?

— Ары, ыпкIэ зыхэмылъ юридическэ IэпыIэгъур цIыфхэм ягъэгъотыгъэныр юстициемкIэ Министерствэм ипшъэрылъ шъхьаI. Илъэсныкъо пэпчъ мы лъэныкъомкIэ гъэIорышIапIэм уплъэкIунхэр зэхещэх. МыщкIэ IофшIэкIо куп дгъэнэфагъэу, анахьэу кIэлэцIыкIухэм правовой IэпыIэгъу ятыгъэным и Мафэ изэхэщэн фэгъэхьыгъэу Iофы-шхо ешIэ. ГъэIорышIапIэм АР-м и Очыл ыкIи Нотариальнэ палатэхэм, Урысыем июристхэм я Ассоциацие ишъолъыр къутамэ зэпхыныгъэ пытэ адыриIэу зэ­дэлажьэх. 2019-рэ илъэсым Адыгеим иочыл нэбгыри 173-мэ ыпкIэ зыхэмылъ юридическэ IэпыIэгъу цIыфхэм арагъэгъо­тыгъ. 2018-рэ илъэсым — нэ­бгырэ 291277-мэ. 2019-рэ илъэ­сым имэзихэу пыкIыгъэм мы лъэныкъомкIэ нэбгырэ мин 43072-мэ очылхэм закъыфа­гъэзагъ.

— Минюстыр общественнэ организациехэм сыдэущтэу адэлажьэра? Адыгеим илъэпкъ-культурнэ ыкIи дин организациехэм зэпхыныгъэ адышъуиIа?

— Коммерцием емыпхыгъэ организациехэр регистрацие шIыгъэнхэр ыкIи уплъэкIугъэнхэр гъэIорышIапIэм иIофыгъо шъхьа­Iэхэм ахэхьэ. Мы мафэм ехъу­лIэу мыщ фэдэ организацие 590-рэ республикэм щатхыгъ. УпчIэ зэфэшъхьафхэмкIэ мы организациехэм зэхащэхэрэ се­минархэм, Iэнэ хъураехэм ти­къулыкъушIэхэр ахэлажьэх. Ти­республикэ лъэпкъ зэфэ­шъхьафыбэ ис. Лъэпкъ-общест­веннэ объединениеу 10 ыкIи зы лъэпкъ-культурнэ автономие гъэIорышIапIэм ытхыгъэх. Лъэпкъ­хэм язэдэлэжьэныгъэ ыкIи коммерцием емыпхыгъэ органи­зациехэм экстремизмэм ащыухъумэгъэнхэмкIэ Iофтхьабзэхэр зэхэтэщэх. Джащ фэдэу тишъо­лъыр конфессие 13 ыкIи динлэжь организациеу 89-рэ ит. Ащ нэмыкIэу, динлэжь куп 21-рэ республикэм щэлажьэ. Коммерцием емыпхыгъэ организациехэм яIофшIэн ылъэныкъокIэ УФ-м ихэбзэгъэуцугъэ зыукъо­хэрэр къыхэгъэщыгъэнхэм ыкIи ахэр дэгъэзыжьыгъэнхэм епхыгъэ уплъэкIунхэр илъэс къэс тэшIых. ГущыIэм пае, 2019-рэ илъэсым курд бзылъфыгъэхэм яорганизациеу «Беритан» зыфи­Iорэм хабзэр ыукъуагъэу къы­хэдгъэщи, яIофшIэн зэпыдгъэугъ.

— Узипэщэ коллективым, гъэIорышIапIэм иветеранхэм ягугъу къытфэпшIы­гъэмэ дэгъугъэ. Шъуисэнэ­хьат епхыгъэ мэфэкIымкIэ сыдэущтэу уафэлъаIо пшIоигъуа?

— ТигъэIорышIапIэ къэралыгъо граждан къулыкъум хэхьэ ыкIи тикъулыкъушIэхэм IофшIэнымкIэ пшъэдэкIыжь ин ахьы. ШIокI зимыIэ юридическэ гъэсэныгъэ ыкIи стаж яIэн фае. Къэралыгъо граждан къулы­къушIэм изекIуакIэ тэрэзын зэрэфаер сыдигъуи зыщыд­гъэгъупшэрэп, ащ тынаIэ тет. Мы мафэхэм Минюстым иIоф­шIэн нахь къыкIэупчIэхэ хъугъэ. Ащ къыхэкIэу Iофэу тшIэ­рэм, тизэфэхьысыжьхэм шъхьэ­ихыгъэу цIыфхэр ащыдгъэгъо­зэнхэ фае. Iоф зыдатшIэрэ хэ­бзэухъумэкIо къулыкъухэм, ми­нистерствэхэм, ведомствэхэм яIофышIэхэм сирэзэныгъэ гущыIэхэр апэзгъохы сшIоигъу.

ТиIофшIапIэ къулыкъум иветеранхэри, ныбжьыкIэхэри щэлажьэх. Илъэс 15 — 20 хъугъэу, ящытхъу арагъаIозэ, IэпэIэсэ­ныгъэшхо ахэлъэу яIофшIэн агъэцакIэ БрантI Анжелэ, Светлана Гармоза ыкIи ЛIыIэпIэ Дианэ. Министерствэм къыт­фигъэуцугъэ пшъэрылъыр дэх имыIэу тапэкIи зэрэдгъэцэкIэщтым тыпылъыщт. СиIофшIэ­гъу­хэм тимэфэкIкIэ сафэгушIо, псауныгъэ яIэу, шIоу щыIэр къадэхъоу щыIэнхэу сафэлъаIо.

КIАРЭ Фатим.