ШIур ыпхъэу щыIагъ

«Лъэпкъым фапшIэрэр кIодыщтэп» ГущыIэжъ

Ар къыгурыIоу, ыгукIи ыпсэкIи зэхишIагъэу, иадыгэ лъэпкъ гъэсэныгъэ-шIэныгъэм фэщэ­гъэным ыкIи адыгэ тхыгъэ литературэр игупшысэкIэ ыгъэ­баиным, егъэджэн-пIуныгъэм гъогу фыхэхыгъэным афэшъыпкъэу щыIагъ Бахъукъо Ерэджыбэ Пщымафэ ыкъор. КъыгъэшIэгъэ илъэс 87-м щыщэу илъэс 60-р ныбжьыкIэ пIуны­гъэм, лъэпкъ этнографием икъэ­ухъумэн-кIэугъоен ыкIи адыгабзэм иягъэшIэн, анахьэу адыгэ литературэм ихэгъэхъон, афигъэшъошагъ. Емызэщыжь зэлъашIэрэ кIэлэегъэджагъ.

Ерэджыбэ шышъхьэIум и

20-м, 1922-рэ илъэсым Красногвардейскэ районым ит къуа­джэу Джамбэчые къыщыхъугъ. 1941-рэ илъэсым Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумыр, 1952-рэ илъэсым Мыекъопэ кIэлэегъэ­джэ институтым литературэмкIэ икъутамэ, 1956-рэ илъэсым Краснодар кIэлэегъэджэ ин­ститутым филологиемкIэ ифа­культет къыухыгъэх.

1940 — 1961-рэ илъэсхэм Еджэркъое гурыт еджапIэм идиректорыгъ, етIанэ икъуаджэ къыгъэзэжьи, Джамбэчые гурыт еджапIэм икIэлэегъаджэу ыкIи изавучэу Iоф ышIагъ. Егъэджэным готэу Бахъукъом къуаджэм тарихъ-этнографическэ музей гъэшIэгъон щызэхищэныр фэлъэкIыгъ, ащ идиректорыгъ, кIэлэегъэджэ IофшIэным иветераныгъ, илъэпкъ фэгумэкIэу, фэзафэу, фэхьалэлэу щыIагъ. ИгъашIэ гъэсэныгъэ-пIуныгъэм, лIэужхэр гъогу зафэ тещэгъэнхэм сыдигъуи фэгъэзэгъагъ, лъэуж дахэ къыгъэнагъ.

Джамбэчые итарихъ-этнографическэ музей

ИкIыгъэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм акIэм, Iоф­шIэныр Адыгэ хэку музеим щезгъэжьэгъакIэу, лIым апэрэу нэIуасэ сыфэхъугъагъ.

ИгъэпсыкIэ-шIыкIэкIи, иIокIэ-шIыкIэкIи Бахъукъо Ерэджыбэ иадыгэ лъэпкъкIэ гумэкI-гукIэгъушхо зэрэхэлъыр, лъэпкъым фишIэщтымкIэ къогъанэ зэримыIэр къыхэщыщтыгъ. Ащ имузей лъэпкъ Iэпэщысэу, пкъыгъо зэфэшъхьафэу, тхыгъэ гъэшIэгъоныбэу адыгэм ищыIэкIэ-псэукIагъэр пасэм къыщыублагъэу джырэ уахътэмкIэ кIэ­кIыжьэу къаIуатэу чIэлъыгъэр бэдэдагъ. Ахэр IэпкIэ-лъапкIэу зэгъэзэфэгъагъэх; музей дэпкъ­хэм экспонатхэр, ахэм япхыгъэ хъугъэ-шIагъэхэм, пкъыгъохэр зиIэгъэ цIыфхэм яхьылIэгъэхэ тхыгъэ зэгъэкIугъэхэр атеплъа­гъощтыгъэх.

Къоджэ музеимкIэ бгъэшIагъо икъоу угъоигъабэ чIэлъыгъ; ахэм зэкIэлъыкIо­кIэ-зэхэугуфыкIыгъэр ахэлъэу экспозициехэри гъэпсыгъагъэх. Бахъукъо Ерэджыбэ егъэджэным кIыгъоу лъэпкъ мэхьанэ зиIэ музеим изэхэщэн Iоф ыуж ихьэгъагъ, ыгукIэ шIоигъуагъэти, къыдэхъугъ имурад. Ащ имузей, тэ, Адыгэ хэку музеим инаучнэ IофышIэхэми, куп ты­хъоу тыкIощтыгъ, ылъапсэ гъэ­пытэгъэнымкIэ тишIуагъэ ед­гъэкIыщтыгъ; ежьыри, ищыкIагъэ зыхъукIэ, къежьэти, Мые­къуапэ Адыгэ хэку музеим къакIощтыгъ; экспонатыкIэ горэ иIэ хъугъэмэ е зы ижъырэ тхы­дэ-къэ­барыжъ горэ ытхыжьы­гъэмэ, къытфиIуатэщтыгъ, ымы­шIэрэм (ышIэрэр багъэми), Iу­шыти, кIэупчIэныр ишэныгъ, илъэпкъ шIур филэжьэу щыIагъ.

Бахъукъо Ерэджыбэ фэдэу гуетыныгъэшхо зыхэлъ патриот-энтузиастхэр арых адыгэ культурэр, адыгэ шIэныгъэр лъэ­гъо гъэнэфагъэ тещэгъэнхэм, ахэм хахъо афэшIыгъэным мыпшъыжьэу дэлэжьагъэхэр. Джары лIым ыцIэ непэрэ мафэми епIоныр, ишIушIагъэ игугъу пшIыныр, лIэужхэм афиIотыкIыгъэныр ищыкIагъэ зышIырэр.

Ерэджыбэ итарихъ-этнографическэ музей къуаджэу Джамбэчые дэсхэр анахь зэрыгу­шхохэрэ гупч, ар лъэпкъым итхыдэ, итарихъ анап.

ШIэныгъэр итыныгъ

ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, Бахъукъор кIэлэегъэджагъ. Адыгабзэр, адыгэ литературэр аригъашIэщтыгъэх, ахэр агукIэ ныбжьыкIэхэм якIасэ зэришIыщтым сыдигъуи ынаIэ тетыгъ. Урокыр ытымэ ригъэ­къоу иунэгъо Iоф пыуцожьырэмэ ащыщыгъэп, Ерэджыбэ имафэхэр къоджэ еджапIэм щигъакIощтыгъэх, джарэу егъэ­джэнми, музей Iофми зэлъаIыгъыгъ. Ригъэджагъэхэм ащыщ­хэм адыгабзэр, литературэр къыхэзыхыгъэхэр бэу ахэтых; нэмыкI сэнэхьатхэр яIэхэми, якIэлэегъэджэ инэу Ерэджыбэ ипсэлъэ-гупшысэ къаготэу щыIэныгъэм ягъогу щыпхыращыгъ. Ары, шIоу ыпхъы­рэр зэрэшъхьалъэрэр ылъэгъугъ ежь кIэлэегъаджэми, ащ кIуачIэ къыхилъхьэщтыгъ.

Егъэджэн тхылъхэм яавтор

Егъэджэн-пIуныгъэ IофшIэным фэIэпэIэсэ кIэлэегъаджэм тхылъхэри зэхэгъэуцогъэнхэм Iоф дишIагъ. Е. П. Бахъукъор «Я 5 — 6-рэ классхэм апае литературэмкIэ тхылъхэм» язэ­хэгъэуцон хэлэжьагъ. Джащ фэдэу «Урокым хэмыхьэрэ литературэ еджэнымкIэ тхы-лъыр я 6-рэ классым пае», «Я 4 — 10-рэ классхэм литературэмкIэ зэребгъэджэщтхэмкIэ тхылъыр» зэхигъэуцуагъэх. «Литературоведческэ терминхэмкIэ гущыIалъэр» (гъусэ иIэу) ыкIи нэмыкI методикэ тхылъхэм адыгэ литературэмкIэ яавтор, гъусэ иIэуи Iоф адишIагъ, адыга­бзэкIэ къыдэкIыгъэх.

ТхэкIуагъэ ыкIи къыхиутыщтыгъэх

Ытхыхэрэр 1965-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхиуты­щтыгъэх. ТхакIом адыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэх: «Гъогууан» («Долгий путь», 1970), «Лъэ­ужхэр гъэхъунэм зэпырэкIых» («Следы пересекают поляну», 1978), «ЛъышIэжьхэр» («Мстители», 1985), «Тэтэркон» («Перекати-поле», 1985), «Янэрэ ыпхъурэ» («Мать и дочь», 1997), «ЛъэгъуакIэр пхырыщыгъошIоп» («Нелегко быть первопроходцем», 1997), «Къангъэбылъ» («Игра в жмурки», 2020), романэу «Лъэтегъэуцу» («Становление», 1994), 2006-рэ илъэсым тхакIом прозэкIэ тхыгъэу, роман, повесть, рассказхэр дэтхэу «ЦIыфыгъэм екIурэ гъогур» («Стать человеком») зыфиIорэ тхылъыр къыдигъэкIыгъ.

2007-рэ илъэсым тарихъ романэу «Болэтыкъо Джамбо­лэт» («Джамбулат Болотоков»), 2008-рэ илъэсым тхылъэу «Джам­бэчый» къыдигъэкIыгъэх.

КIэлэегъаджэу, ушэтакIоу, гупшысакIоу, тхакIоу Бахъукъо Ерэджыбэ шIур ыпхъэу игъашIэ къыгъэшIагъ, илъэпкъ гъунэн­чъэу илъэпIагъ.

Зэошхом хэлэжьагъ

Бахъукъо Ерэджыбэ Пщымафэ ыкъор Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ, къэралыгъо тын лъапIэхэу Щытхъум иорденэу я III-рэ шъуашэ ыкIи Хэгъэгу зэошхом иорденэу апэрэ шъуа­шэ зиIэхэр къыфагъэ­шъошагъэх.

Е. Бахъукъор АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ Iофы­шIагъ, Урысыем итхакIохэм я Союз 2000-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ.

ЛъэгъошIу пхырищыгъ

УицIыфыгъэ напэ кIэбгъэт­хъэу, лъэпкъым, Хэгъэгум, цIыф­хэм уафэшъыпкъэу ущыIэныр насыпыгъ. Джащ фэдэ лъэгъошIу тетыгъ ыкIи пхырищыгъ щыIэныгъэм Ерэджыбэ. ЦIыф гъашIэм зэрилъэкIэу ыцIэ щигъэпытагъ: кIэлэегъэджагъ, Хэгъэгум иухъумэкIуагъ, ушэтэкIо-этнографыгъ, тхэкIуагъэ.

Унэгъо гупсэф дахи иIагъ, ыпхъухэр ыкIи ыкъо ыпIу­гъэх, ылэжьыгъэх; ахэр еджагъэх, гъэсагъэх, къалъфыжьыгъэхэр непэрэ мэфакIэм ыпчэгу хьалэлэу, зафэу итых. Арышъ, шIур кIодырэп, ар лэжьыгъэ пхъы­гъэу гъашIэм къыщэтIэмыжьы.

Адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ цIыф Iушмэ, лIышIумэ ащыщыгъ Бахъукъо Ерэджыбэ, игъа­шIэ шIагъэкIэ бай, ыцIэ епIоныр, ягъэшIэгъэныр тефэ, къы­лэжьыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.