«ТыхэкIыжьызэ, уахътэм тыкъыхэнэ»

Ежь усакIом исатырхэу уахътэм фэгъэхьыгъэхэм зэращыкIигъэтхъыгъэм нахь дэгъоу цIыфыр мы чIым къызыфытехъорэр ишIу ащ къытыринэным паеу зэрэщытыр къыпфэIощтэп. Ары, усакIоу КъумпIыл Къадырбэч гъэшIэшхо къымыгъэшIагъэми, ипоэтическэ хьэсэ лэжьыгъэ адыгэ лъэпкъым зэрэфыIухыжь.

ЦIыфэу гъунэнчъэу щыIэныгъэр зикIасэу ыкIи зилъапIэр, аукъодыеу щы­мытэу, псэкIэ а зэкIэми агоуцо. Къум­пIыл Къадырбэч джащ фэдагъ. ИкIэсагъ цIыфхэр, дунэе нэфыр, ащ иIахь пэпчъ – псыхъуи, огуи, чIыгуи, мэзи, чъыги, жьи, жьыбгъи, жъуагъуи, мази; икъоджэ гупсэу Улапэ фэплъэкIыщтыгъэп; ным ыпашъхьэ сыдигъуи щысабыигъ, щыгукIэгъушIагъ; тым фыриIэ шIулъэгъоу ным ащ фыригъэшIыгъэри пытэгъэ-теубытэгъагъэр къыхилъхьэу щэIэфэ зыдиIы­гъыгъ.

Сыда Къадырбэч мытхэмэ мыхъунэу зышIыгъэр пIомэ, сэ сишIошIкIэ, ыгукIэ, ыпсэкIэ зэрэкъэбзагъэр, бэ ылъэгъоу, зэхишIэу, ыщэчэу зэрэщытыгъэр ары. ШIоигъуагъ игущыIэ фабэкIэ, шъабэкIэ, зафэкIэ цIыфыгухэр ыгъэшIунэу, къяшIэ­кIыгъэ дунаир ыкIи ежь зэхэт, зэгот цIыфхэр зэригъэшIэнхэу, зэгуригъэIонхэу, шIу зэригъэлъэгъунхэу; цIыфыгъэ дахэр иусэ-гущыIэкIэ агу лъигъэIэсынэу. АщкIэ хэлъ сэнаущыгъэри пасэу къэнэфагъ. Творчествэм иапэрэ къэкIуапIэ хъугъэри лъэпэрыкIор зыщишIыгъэу, апэрэ гущыIэу «нан» къызыщиIуагъэу, Улэ псыхъо лъапцIэу зыIутыгъэу, Улэ мэз жьы къабзэр къызыщищагъэу, икъуа­джэу Улап ары.

КIэлэгъур, кIэлэгъур ГъашIэм икъэгъагъ. КIэлэгъур, кIэлэгъур ГъашIэм ичIыгу жъуагъ. Къушъхьэ цэкIэ пыт, Лъыхъум хэт зэпыт. Гухэлъым иуашъу, Блэнагъэм иашъу. ЧIыгум игугъапI. Шъэфым иджэуап. ШIулъэгъум ибгъашхъу, Гъэтхэпэ уц къашхъу. КIэлэгъур, кIэлэгъур ЦIыфыгъэм ишыу. (у. «КIэлэгъур»)

КъумпIыл Къадырбэч Хъызыр ыкъор Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Улапэ шышъхьэIум и 24-м, 1934-рэ илъэ­сым къыщыхъугъ.

1954 – 1957-рэ илъэсхэм дзэ къулыкъур ыхьыгъ. 1957 – 1959-рэ илъэсхэм Мыекъопэ мебелышI фабрикэу «Зэкъо­ш­ныгъэм» Iоф щишIагъ. Iофым готэу, заочнэу, Москва дэт литературнэ институтэу М. Горькэм ыцIэ зыхьырэм щеджагъ ыкIи 1965-рэ илъэсым къыу­хыгъ. 1960-рэ илъэсым къыщегъэжьа­гъэу идунай ехъожьыфэ – 1990-рэ илъэсым нэс къэралыгъо шъэфхэр печатым къы­щыухъумэгъэнхэмкIэ Адыгэ хэкум иотдел иIофышIэу, нэужым ащ ипащэу Iоф ышIагъ.

Ытхыхэрэр 1957-рэ илъэсым къыщыублагъэу къыхиутыщтыгъэх. Ежь щэIэфэ усэхэр, поэмэхэр дэтхэу адыгабзэкIэ тхылъи 9 къыдигъэкIыгъ: «ПсынэкIэчъ», «ГумэкI», «Апрелэу сыгум инэф», «ЦIыфым инеущ», «ГъэшIэ нап», «Сятэ исурэт», «Нэфшъагъор сишэсыпI», «Охътэ гъунэнчъэм изы такъикъ», «Бзыоу быбырэм иныбжьыкъу». Поэтыр зыщымыIэжьым ыуж иусэ зэхэугъоягъэхэр дэтхэу (иилъэс 60-кIэ) «ГъашIэм илъэуж» (1994) зыфиIорэр, илъэс 75-рэ зыщы­хъугъэмкIэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр зыдэт тхылъитIу (2009) къыдэкIыгъэх. Къадырбэч иусэхэм ащыщхэр урысыбзэкIэ, украиныбзэкIэ тхылъэу, журналэу къыдэкIыхэрэм къадэхьагъэх.

УсакIом адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх М. Джалиль, Н. Бараташвили, нэмыкIхэм аусыгъэмэ ащыщхэр, ежь иусэхэм ащыщ­хэр адыгэ композиторхэм орэдышъомэ аралъхьагъэх.

КъумпIыл Къадырбэч УФ-м итхакIохэм я Союз 1975-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. Иадыгабзэ гухахъо хигъуа­тэу лIэшIэгъу плIанэм ыгъэбзэрэбзагъ.

Кавказ къушъхьэшхоу шыгу фыжьым Уфэди изыурам. Россиеу о узыщыщым Иныбджэгъугъэ уитам. Адыгэ хэку, Адыгэ хэку, Узэрэсщыхъурэр орэд. Адыгэ джэгу, адыгэ джэгу, Уикъашъо чIыгур еIэт. (у. «Адыгэ хэку»)

Мы усэу орэд ашIыгъэр мэкъэ гохь дахэкIэ ыгъэжъынчыгъ артист цIэрыIоу Андзэрэкъо Чеслав, адыгэ дунаири къыбыбыхьагъ.

УсакIоу Къ. КъумпIылыр илъэхъан, иуахътэ ицIыф гупшысэкIуагъ. ИгущыIэ шъабэкIэ, фабэкIэ цIыфыгухэм арыхьаныр ащ фызэшIокIыщтыгъ, иусэн пшъэ­рылъ мыпсынкIи щытхъу хэлъэу зэшIуи­хыгъ.

«Опсау, природэр, опсау, псэ спытэу дунаем цIыфэу сыкъытебгъэхъуагъэшъ! ПIапэ сигуапэу сэубыты пытэу, Iэ кIочIэшхуитIур къызгобгъэкIагъэшъ», — еIо къытэшIэкIыгъэ дунаимрэ цIыфымрэ языкIыныгъэ кIигъэтхъэу ыкIи ащ изы Iахьэу зэрэщытым гухахъо хи­гъуатэу, нэмыкI насыпыгъи фаеп:

«Сэ зы гъуаткIоу, дунай, о сыпхэтми, Джа уитхьапэу сыгукIэ сыпфыщыт. О уцIыфми, умэзми, ухэтми, КъыбдесхьакIырэр сицIыфыгъэ укIыт». (у. «О уцIыфми, умэзми, ухэтми»)

КъумпIыл Къадырбэч адыгэ гущыIэр зэрэлъэшыр, зэрэтэмабгъор ебгъэшIэ­жьынэу щытыгъэп, шъэфыбэу зэхэлъ дунэешхор ежь ынэхэмкIэ къытфызэIуи­хынымкIэ фэлъэкIэу зи къытенагъэп. Ежь иусэу «ЦIыф дэгъум» зыфиIорэм къызэрэщиIоу,

«ЦIыф дэгъум цIыфыгъэр Тыгъэу къырегъэпсы. ЦIыф дэгъум чэфыгъор ЧIыгум къыфегъэсы».

УсакIор ыгъэрэхьатрэп шъэфым, ащ зыпещэ, епхъуатэ, зытеIабэрэм, игугъэ кIэхьагъэшъ, егъэнасыпышIо.

«Тэ джары тызэрэпсэурэр, Ныбджэгъур, дэгъоу зэгъашIэ. Iоф зышIэу, IофкIэ улэурэр Зэрэхэгъэгоу зэлъашIэ». (у. «Тэ джары тызэрэпсэурэр»)

Къадырбэч ипоэзие шэпхъэ-гъэпсыкIэ дахэрэ купкI дэгъурэ зыгъотыгъэх. УсакIом игущыIэ ежь фэд: нэхъой, шъы­рыт, шъыпкъэ. Гупшысэр сыдигъуи щытIыргъуагъ, щыпыт.

«Мы дунаим къыгъэшIагъэм фэдиз КъэзгъэшIагъэу къызкIысщыхъурэр сшIэрэп. Сымылъэгъугъэу ащ иIэнэп бжиз, Спэмыблагъэу зы къуапи иIэнэп…»

УсакIом зыпишIын щымыIэу ыIэтэу, ыгъэлъапIэхэрэм апэрэр иадыгэ лъэпкъ. Хэгъэгушхоу Урысыер, цIыфхэр, чIыгур, насыпыр ащ къытезылъхьэрэ ныбжьыкIэхэр, сабыйхэр… Ауми, ешIэ ащ уахътэм икъини, цIыфыр фэмыхъужьэу изыкIыкIырэ тхьамыкIагъохэри зэрэщыIэхэр. Мы пстэури ыгу щызэпэкIэкIэу, гупшысэм икуупIэ хэтэу, гушъхьэлэжьыгъэу зэIуигъакIэрэр иIусэу къехьы тхакIом игъашIэ.

Синарод

УмакIэ шъхьэкIэ, хьау, о уцIыкIоп, УпсынэкIэчъэп – укъушъхьэ псышху. ТIокIэ зэжъупIэм о уричIыгоп, Къушъхьэтхы бгъашхъом фэдэу угу­шху.

УмакIэ шъхьэкIэ, о Россиешхом, Адыгэу слъэпкъыр, зыпкъэу ухэлъ. Лъэпшъы иуатэу хэгъэгу Iофышхом Псэ къыпыбгъакIэу уфэхьалэл.

УмакIэ шъхьэкIэ, сыпкъогушхукIэу, Сэ къыосэIо: «О, синарод!» Уисабый пэпчъы сыщыгушIукIэу, Зэрэзэхэсхырэр гъэшIэ орэд.

Лъэпкъэу, Хэгъэгоу ущыIэным имэхьанэ зэхишIэу, иусэ сатырэ зэфэшъхьафхэм ащыкIегъэтхъы.

«Зэлъэпкъэгъубэу зэхэтми мэзыр, Зычы-зыпчэгъоу жьыбгъэм пыщыт… Сэ сэрэлъэкIи, тичIыгу зы бзэ, Зы гу, зы псэ иIэу сшIыщт. Джащыгъум заом, нэпсым ачIыпIэ ГукIэгъур, насыпыр щыкъэгъэгъэщт. Джащыгъум цIыфыр зым зыр илъапIэу Тхъэжьэу, ишIугъоу, чэфэу щыIэщт». (н. 55).

Ежь Къадырбэч ышъхьэкIэ заом хэтынэу мыхъугъэми, исабыигъо-кIэлэцIыкIугъоу ащ иуахътэ тефагъэм ыгу лъэуж шIуцIэ фишIыгъ. Заор – хьазаб, укIакIо, емынэлыгъэу ини цIыкIуи зэхэзымыдзы­рэ гукIодыгъу. Хэгъэгу зэошхом имашIо адыгэ лъэпкъ цIыкIу лIыхъужъым инэбгырашъхьэу макIа хэкIодагъэр?! МакIэп. Зы унагъуи ыцIэ къепIонэу бгъотыщтэп, зэожъ жъалымым ицIыфышъхьэ зыдимыхьыгъэу. Зыпсэ зытызэ Хэгъэгур, цIыф жъугъэхэм яшъхьафитныгъэ ыкIи ямамырныгъэ зыухъумагъэхэр – адыги, урыси, чэчэни, ермэли, къэндзали, узбе­ки, нэмыкIи – зэфэдэу лIыхъужъых. Ахэр хэти, сыдигъуи, ныбжьи ащыгъупшэщтхэп.

«Тят, удэмылъми тэ тикъэхалъэ, Ухэлъ о тхыдэу цIыфхэм япсалъэ. АмышIэ пэтми узщыфэхыгъэр, Дэгъу дэдэу ашIэ узкIэфэхыгъэр». (н. 101-рэ).

Советскэ народым зэошхом илъэ­хъан лIыгъэу зэрихьагъэр къэпIотэнэуи, къэп­тхыжьынэуи щытэп — ар титарихъ, тихэгъэгу шIулъэгъу иинагъэ къизгъэлъэ­гъукIыгъ.

«ШIулъэгъоу гъашIэм щысиIэр Родинэм фэдэу инышху. Ны закъоу сызыфыщыIэр Родинэу сэ сигъогушху. * * * Сыфаеп сэ щытхъуи мылъкуи, Родинэр сфэрэгъэрази. ИмэшIоку псынкIи ишыкуи – СэрыкIэ дунэе уаси». (н. 300).

Джарэу фэзаф Хэгъэгум усакIор. ШъхьэIуш гукъабзэкIэ, нэшIукIэ щыIакIэм хэплъэрэ КъумпIыл Къадырбэч игупшысэ ор сатырхэм ушъый-гъэсэпэтхыдэр ахиз: Яптын уимыIэ хъумэ

…Зыгорэ япты пшIоигъоу, Яптын уимыIэ хъумэ, Ят угу икъабзэ щыщ, Уишъыпкъэныгъэ щыщ, Уиошъогу шхъуантIэ щыщ –

еIо усакIом, ащкIэ еумысым фэд зэкIэ Iэягъэр, бзэджагъэр, зэо жъалымхэр, хьарамыгъэ-къэрарынчъагъэр.

УсакIом иадыгэбзэ-ныдэлъфыбзэ ным фэдэу икIэсагъ, ащкIэ гур зыкIэмытIэсхъэрэ пстэур къыIоныр фызэшIокIыгъ. КъумпIыл Къадырбэч адыгэ поэзием ежь илирикэ мэкъэ шъэбэ-фабэу, зыми фэмыдэмкIэ, ау зафэу, гохьымкIэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 70-рэ илъэсхэм акIэм тилитературэ къыхэуцуи, илъэс 20-м ехъум гу минхэм арыхьэу, зэха­шIыкIэу усагъэ, джары ащ ипоэзие уасэ къезытэу къэзыгъэшъуашIорэр. Къэзыуцухьэрэ чIыопсым ыумэхъэу, емыплъэ­кIэу, щыIэныгъэм хэлъ гумэкIи, гушIуагъуи зэхишIэу, игупшысэкIэ а зэкIэми атеIабэу, алъыIэсэу, цIыфхэр, лъэпкъыр ыгъэлъапIэу, ыгъэразэу тхагъэ. Ипоэзи­екIэ Дунэешхор, ащ ипчэгу ит ЦIыфыр, уахътэм ичъэрыгъэ гузэжъогъу къызди­хьырэ хъугъэ-шIэгъабэр, чIыопсым ишъэ­фыбэ къыриIотыкIыныр фызэшIо­кIыгъ. Дэхагъэр, къэбзагъэр, шъэбагъэр, гукIэгъур – пстэури Къадырбэч иусэхэм ахэгощагъ. Иусэхэм ащигъэшIуагъ ныр, икъуаджэ, хэгъэгур, хэкур. КъумпIыл Къадырбэч ежь илирикэ мэкъэ шъабэкIэ адыгэ тхыгъэ литературэм, лъэпкъ поэзи­ем лъэоянакIэ щиубытыгъ. Усэн пшъэ­рылъ иным фэшъыпкъагъ, ар фызэшIо­кIыгъ.

…ТыхэкIыжьызэ, уахътэм тыкъыхэнэ, Тибын пэпчъы уахътэм исыхьат. Тихэгъэгоу чIыгум изыханэ Тыкъызэрэнэжьрэм ишыхьат!»

Мамырыкъо Нуриет.