Къуаджэу Бэстэнжъый фэсэтхы

М. Ю. Лермонтовым ипоэмэу «Къуаджэу Бэстэн­жъый» зыфиIоу Хьазрэт зэридзэкIыгъэр гъэкIэкIы­гъэу къыхэтэуты.

Ощ пай, Кавказ, чIыгум ипачъыхьэ лъэш, — Джыри пфэсэтхы сэ мыхъатэу усэ: Пкъом фэдэу шIу епэс ащ, фэгъэшъуаш, Егъэгъот къушъхьэ шыгум ос фыжьи! СикIэлэгъу илъэсхэм слъы укъыщежь, Уигумзэгъагъэ имашIо къызнэсэу; Темырым, оркIэ хымэу хэгъэгу чыжь, ТыдэкIи сыуй, сыгум уимыкIыжь!.. Апэрэшъхьэр I Мэщыкъорэ Бештурэ азыфагу, Илъэс щэкIыкIэ уззэкIэIэбэжькIэ, Итыгъ зы къуаджэ, жьыбгъэр ащ ищагу Щыджэгоу щытыгъэп гу егъэIэжькIэ. Джы ар щыIэжьэп, жъгъырбэр щаулъагу Зэ сэнэшъхьагъэм ибжэлэ зэхэкIкIэ Шыблэ къутафэу мыжъомэ ашъхьагъ Ныбжьырэ тамыгъэу ащышъхьэлъагъ. III Джащ, тыгъэ къохьажьыгъом илъэхъан, Къушъхьэ шыгур дахэу къызэрэшэплъэу, Шъэф-шъэфэу шъофыблэр игъогу техьан, ЗигъэIортIэ-щантIэу, мыжъом къыгъэплъэу, Къолэн-сэлэнэу о уитырихьан Тыжьынышъоу къэжъыурэр итеплъэу. ЗэолIым чатэу къычIинагъэм фэд, Уц кIырым мыгъуагъэкIэ къыщэшIэт. IV Къуаджэр стыгъэ, игугъуи амышIыжь, Илъфыгъэхэр хэхэсхэу мэпсэух… ЛIэу мэшIоIум Iусым игукъэкIыжь Сабый егъэзыгъэхэр къыщэпцIэух. ЧIыпIэ нэкIым къакIорэр хэгъэгу чыжь КъыздикIырэр, ау пкIэнчъэу мэулэу: «КъысаIу, къэзэкъыр, зымыгъэнэгый, О ошIэу щыта къуаджэу Бэстэнжъый?» V Зэгорэм а къуаджэм зэшитIу дэсыгъ, Благъи ныбджэгъуи зыфэпIон ямыIэу, Къушъхьитфыхьаблэ Акбулат щыщыгъ, Ащ нахь лъэш, щынагъо зиIэ щымыIэу, КIочIаджэу, шъабэу нахьыкIэр щытыгъ, Гъэтхэ тхьап пIонэу тыгъэр фэмыщыIэу! Лъыгъэчъэ заом, ем афэмыягъ, Ау густырыгъэр… бгъэм къыщыхъыягъ… XII Зэгорэм… Селим паплъэ Акбулат ШакIо къэт. Бэ тешIагъэу. КIэим ипщагъо Iугъо фыжьэу джы зыкъыщегъэIат; ЫкIи къыпхырыплъыкIызэ а шIагъом Инэплъэгъу къыхьрэр кIакIом ибыбат, ШIункIыкIэ фэпагъэу тхьамыкIагъом Зэлъиштагъэу, илъапIэу ихэгъэгу Хаплъэзэ, Бешту кIеубытэ ыбгъэгу. XIV Паплъэ Селим – сыхьатитIу хъугъэу щыс, Къушъхьэжьыр гухэкIэу кIэим къыщэгъы Шъхьангъупчъэ лъапсэм уцыр къыщэсыс Зэ даIуи! ХьэпкIэ чыжь къытрэр тлъэгу чIэгъы… Къэсыгъ; пырхъыгъэ, къэщыщыгъ… Умыс, О олъэкIышъумэ плъэгъурэм уезэгъы. Ар шъыхьэп, тыгъужъэп, мыхьэкIэ-къуакI! Къыхьыгъэр зэкIэ хъункIэшIын закI. XV Псэлъэнчъэу унэм къехьэ Акбулат, ЗэкIэ зэпеплъыхьэ зышIомыдэеу. Селим къеплъышъ: «Сикъош, сыд уимурад? Сымэз къолэбзыоп, укъысфэмыеу.» Плъэмэ, ылъэгъугъэр зы шIэгъо Iат: Щыт адыгэ пшъашъэ дэхэ хъураеу, МэлэIичэу пчъэIур къыгъэнэфыгъ, Фэмыхъоу си Селими къэкIыфыгъ. XVI ЫкIи мыщ дэжьым, къэущыжьыгъэм фэд, Зыгорэ IэшIу-IэшIоу ыгу къыдэкIуае. «ШIулъэгъу! Сишъхьэгъус ар, сиорэд! — РиIуагъ Селим ыш. — Ежь ащ шIоигъоу, Икъуаджэ къыбгынагъэу тэ къытхэт. Ащ къеухъумэ тиунэжъ тэщ пае, Джаущтэу щытыщт. Зара! УсигушIуагъу, Усихэгъэгу, усимылъку, усиунагъу!..» XVII Зарэ IущхыпцIыкIыгъ ыкIи фэягъ КъышIынэу мыщ дэжьым сэлам псалъэ, Ау зиушъэфыгъ, ынатIэ къытехьагъ Гухэлъ IэшIур, къэсыгъэу ипIалъэ. УсакIом игущыIэ хэкIокIагъ, ДэхашIэ пIонэу, нэфынэу ыналъэ; Ошъопщэ фыжьым унахь дэхагъ, Бгъэгоу джэнабгъэр къэзыгъэхъыягъ. XX Селим еплъыщтыгъ. Ыгу къыщитэджагъ КъэшIэгъуаеу зыгорэ, кIагъэ хэлъэу. IаплIы стыр ащ рищэкIынэу фэягъ, Чэсэй пIонэу фыжьэу ыбгъэгу кIэлъэу! ИкIыгъ къыкIащти, лъэшэу нэхэягъ, Къамэр ыфырзыгъ. Алрэгъушхом телъэу Гупсэфэу Акбулат джы ылъэгъугъ, Тутын ешъо… ЕрэшIи, сыд къэхъугъ!.. XXI КIуагъэ зы мафэ, кIуагъэ мэфэ пчъагъэ; ЦIыфхэр къахэмыхьэу щыIэх, мэпсэух. XXII Ошъуапщэмэ алъэплъэ Акбулат, Яунэжъ пчъэIупэ Iутыгъ гупшысэу. Макъэ къэIу, зеплъыхьэ, мырэхьат: Селим щытыгъ, паIор ышъхьэ темысэу, Къамэу къэжъыурэр сыдым фэшыхьат, ЛъэIабэ, теIабэ ыIэ мысысэу; ГущыIэ пхъашэхэм зыкъатIэтагъ, КIэй зэжъум псэу дэмыфэрэм фэдагъ. XXIII ГумэкIэу ныбжьыкIэм зыфигъэзагъ, РиIуагъ: «Сыд къыпщышIыгъ? – Сэ сыщыгъуазэп! КъысаIу!» — «Сэунэхъу!» – Селим къыриIуагъ, «КъысаIу, сикъош о, хэт угу хигъэкIыгъ? ЛъыкIэ уишъхьакIо сэ слъэкIыщт згъэгъунэу!» УпчIэр тыгъошIу, ау къэпIотэныр къин Гум щышIэрэр!.. СелъэIу пегъымбарым. XXVII КъэдаIу!.. Сыгу истырыгъэ къежъутыкI, Мэщыкъо кIэй псэу къыщыжъорэм фэдэу! Ау уишъхьацыфыгъэу пхъашэм хэмыкI Узэрэпшъыгъэр, ерагъэу зыпIэтэу. Шэу узытесыр хэгъэобыбыкI, Щэбзащэр отIупщы шъуизэ шIэтэу, Шъыхьым укIэхьан, пыир уукIын, Ау сэщ фэдэу шIу плъэгъун умылъэкIын!.. XXIX Ышъхьагъ ит ошъуапщэхэм афэдагъ, Акбулат иIуплъэ зэхэгъэхьагъэ; ЫпакIэу фыжьыгъэр къэхъублэблагъ, КъохьапIэр зэрэплъыжь нэплъэгъукIэ плъагъэ. «Селим, ар епкоу таущтэу къысэпIуагъ?» Ар къэкууагъ. Селим ыш зэхишIагъэп. ПщылI егъэзыгъэу ылъапсэ ифагъ, ИлъэIуи игукIаий фигъэзагъ. XXX «Олъэгъу: сыунэхъугъ!.. сиIоф хэкIыгъ… Гузэжъогъу, шIулъэгъу… тыдэкIи; сыдигъуи!.. Тызэфэгупсэу гъашIэр рекIокIыгъ… Джащ фэшI къысэт Зарэ!.. сымышъхьэмыгъуи, ПщылI сыпфэхъунэу сэ сыкъезэгъыгъ, Олъэгъуа къамэр!.. Тхьэм тызэхифын!.. О плъэбжъэжъхэм Зарэ къапшIудэстхъын, Сэры ар зыер – хэти сIимыхын!» XXXIII КъыIуагъэп зи. Осым нахь кIыфыгъ, Ынэмэ нэпсыхэр къащыжъыугъэх, ЩыкIыгъэу куоныр къыIушIыкIыгъ, Гугъэузэу, кIэгъожьныгъэм фэхъугъэр Ышэу чэфынчъэм шIэхэу къыубытыгъ ТекIын, — ыIуагъ, — уахътэу тызщыунэхъугъэр! Жъогъуабэ щыI, зым нахьи зыр нахь нэф Сишъуз анахь дахэп, сэркIэ мышъэф!.. XXXIV Тхьэм къыситыгъэр ренэу сэ сиIэн; СиIуагъэр арымэ, ащ сыдэхынэп. СиIуи, сишIи пегъымбарым ышIэн! ЛъэIуи, дышъи сэ сыдихьыхынэп!.. ХъяркIэ… ау хэт, хэт мыгъо щыгъозэн», — «Ар шIу сэлъэгъу! – сIорэм сытекIынэп, ­— Селим къыIуагъ,— гъынгъыпсынэу къэлъэIуагъ уфэягъэп!.. къыбгурымыIуагъ!» ЫкIыб къыгъази, бзэхын ылъэкIыгъ. Щытыгъ Акбулат укIытэу, дыкъыгъэу, Селим зи ымыIоу шым екIэсыгъ; Рафыжьагъэм фэдэу ар пщэм хэкIодагъ. ЯтIонэрэ шъхьэр II Охътэ рэхьат, пчэн Iэлмэ яIэхъогъу Щтэхэзэ, чэгапэм дэзэрэтакъо, Уци, тхьапи аулъэгу, яхэхъогъу. Мары къакIо щэрджэс пшъашъэ изакъоу ЗигъэпскIынэу, зыфаер шъэфы къогъу. Псым хещае фэсакъызэ, ылъакъо. Мэтхытхы, мэщхы, фэмыхъоу къэщтагъ, Зеплъыхьэ, ныбжьыкIэгур зэкIэнагъ! III Умыщт о, Зара!— тыдэкIи рэхьат; Мыжъом теIыст, зыщых уиджэнэ дахэ! Псычъэгъо чъыIэм уишIыщтэп сэкъат, УигумэкI пIихын, зэIи­хын унахэ. Пчанэ къыритын тхъагъом исыхьат. Ау, зэй! Сыд лъэмакъ къэIурэр гъу­гъэ­мафэу, ТхьамыкIагъор шъхьан­дэм къыхэ­IукIыгъ… А си Алахь! ЦIэ­Iужь сымышI, си­тыгъ… IV Ау зыгорэм ыIэ стыр IэкIэфагъ Зарэ, КIуачIэр зыдишIэжьрэп иныбжьыкIагъэ!.. «Селим ар ора? Тыдэ укъикIыгъ! Сыд пай укъэкIуагъ?»— «Тхьэм сыкъыпфихьыгъ!» V «Селим!.. Сэунэхъуи!..»— «Угу о къысэгъэгъу, Сэ сшIошъы хъурэп гукIэгъу пхэмылъэу! Узыфаер сыд?»— «Сыфай уишIулъэгъу! Къинэу стелъыр пшIорэмышI мышъомылэу, ГъашIэр сшIозэщыгъу, гъусэ о къысфэхъу, Симафэ щымытынэу чъыIэмылэу! ПIалъэр къэсыгъ, сщэIагъэр сэ икъун, Узэрэфэе закIэу сыпфэхъун! Къыздыхэхьажь!.. уиунэжъ нэкI къэбгын. СыкIал, сышъуашIу; о уилI— нэхаеу лIыжъы ПсынкIэ: къезэгъ, гъогу шъэфыр къыхэсхын Сишхончы щабзэр чIыуегъэдзыжьы; Сикъэмэ шIэт аджалыр афихьын; Х НыкъопцIанэм пытэу IаплI рищэкIыгъ, Ерагъэу жьы къыщэу, зытырегъакIэ, Джэуапым ежэу, щтэзэ реплъэкIыгъ; Зи къыIуагъэп – къутамэмэ апакIэ Губгъо жьыбгъэшхом къыгъэкIэзэзыгъ, Тхьапэмэ яжьау шIуцIэ сатыр макIэу ЫнатIэ дахэу зыкъытыритхагъ, ЕтIэф хэшIыкIэу кIыфыгъэм ыштагъ. XI «Къезэгъ зэ, Зарэ: слъэкIыщтэп сежэн!.. КIыфы ухъугъа? Сыд къэхъугъэр?.. Огъа? Е къыпшIошIа пыим уIэкIэмыфэн? Е шIулъэгъу псалъэр щтагъоу къыпщэхъуа? Е укъысфэмыя? СымыупчIэн… ПIупшIэ розэ плъыжьым емынэкъокъуа? КъысэпIошъущтэп пфысиIэп шIулъэгъу, ШIулъэгъу уимыIэми, пхэлъ о гукIэгъу! XIII Хэт тхьэ зэтагъэр? Зыщыщыри хэт? — Сэ а цIэ мыгъор зэзгъэшIэн езбырэу… IаплI есщэкIын – сянэ къылъфыгъэм фэд Ауми ылъ згъэчъэным сыфэмыхьазырэу. УишIулъэгъу ипщыр хэт? – джэуап къысэт. Сэ къысфэрэкIу ар, гугъэбырысырэу, ЩерэшI сэ сапашъхьэ идэхэIон… Сеплъын сигуапэу, зыци сымыIон!..» XVI Сауж икI! СыдэнасыпышIу нэмыкI» — «Шъыпкъэп!»— «ШIу сэлъэгъу!»— «Аущтэу пIон адэ!!! Сэ ар сипыижъ!» — «Селим, ущымыкI! Хэт мысэр?» — «Сэра?» — «УемышIужьэу сятэ ГъашIэр ипхына?» — «А гупшысэм пыкI! ЦIыфхэр, ошъогур сэщ фэдэ мыхъатэ Щхэн ышIынэу сэ сыхэт!» — «Ужъалым!..» «Тхьэм насыпэу сфишIыгъэм сезэгъын! XXI Ыгу кIэзэзэу ар унэм ихьажьыгъ, — Елъэгъу: гъолъыпIэу зэщыгъэкъуагъэм Гуих-жъыутэхэу къамэр хэлъыгъ. Шэу ыпсэ пишIрэр щыщэу къэлъэгъуагъэп, КъыпэгъокIрэп Зарэ: кIымысымыгъ. XXV ЫIэ кIэзэзызэ ащ къыIэтыгъ Техъоны фыжьэу щылъыгъэм ыкъуапэ; Мазэр къэнэфы; ситхьэзакъу, ситыгъ, Джы зытеплъагъэр хэт ихьэдэ напа? ПцэшIуащэр ыбгъэгу щызэбгырыкIыгъ, НыбжьыкIэм ылъэу ришъурэр шIогуапэу; Ыпчэнэ дахэ бгырыпхыр телъыгъ, Уанэм лъэтIэнкIэ пытэу ар епхыгъ. XXVII КъэпшIэжьыгъа, тхьамыкIэу Акбулат, Уишъузэу гъашIэм о къыпфэшъыпкъагъэр? ЗиIо, зинэплъэгъу хъярым фэшыхьат КIуачIэ зыхэлъыгъэу, узыдэтхъагъэр. XXXIV Къуаджэр тестыкIыгъ – игугъу амышIыжь; Ащ ыкъохэр зэкIэ хъугъэх хэхэсы. Загъорэ адыгэм игукъэкIыжь, КъыхэщэтыкIызэ, алъегъэIэсы КIэлэцIыкIу купмэ. ЫкIи ащымыщ ГъогурыкIор къынэсмэ, ренэу регъэзы; «КъысаIу, къэзэкъыр, зымыгъэнэгый, О ошIэу щыта къуаджэу Бэстэнжъый!»