Тинахьыжъ Iушхэм аIуагъэу мышъыпкъэ щыIэп. «Былым нахьи акъыл» заIом, бэ къырагъэубытыгъэр. Джа акъы­лэу пщэнэуи, пщэфынэуи щымытыр зиIэу ыкIи ар зыгъэфедэжьышъурэр зэрэнасыпышIор кIагъэтхъыгъ. Ахэм яапэрэ сатырэ хэт Адыгэ Республикэм инарод­нэ тхакIоу, Урысыем итхакIохэм я Союз ыкIи «Роман-гъэзетым» япремиехэм ялауреатэу, Адыгеим и Къэралыгъо шIухьафтын къэзылэжьыгъэу Цуекъо Юныс.

Юныс ытхыхэрэр 1961-рэ илъэсым къыщыублагъэу къыхеутых, илъэс 60 Iэпэ-цыпэм лъыкIэхьэ игупшысэ хьалэлэу зылажьэрэр. Итхылъхэр адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдэкIыгъэх: ирассказхэм, иповестхэм, ироманхэм куоу, гъэшIэгъо­нэу адыгэ лъэпкъым идунэететыкIэр – ышъхьэ къырыкIуагъэр, охътэ зэман зэфэшъхьафхэм къинэу, гушIуагъоу ащыпэкIэкIыгъэр къащыриIотыкIыгъ. Цуекъо Юныс ипроизведение ини цIыкIуи сыдигъуи цIыф гукIэгъур узыухъу­мэрэ кIуачIэу зэрэщытыр, цIыфыгур зэрэуIэгъошIур, ащ уфэсакъын зэрэфаер, хымэ лыуз зэрэмыхъурэр ащыкIэгъэтхъыгъ. Ау гъашIэр мыжъоупцIэ джадэм зэрэфэдэр, къызэрэпшъхьамысырэр, ушэтыпIабэу зэрэзэхэлъыр ыкIи машIуи, гъабли, зауи, гухэкI мини апэшIуекIозэ цIыфым игъашIэ къызэрихьырэр къащыригъэлъэгъукIыныр фызэшIокIы.

Мы мафэхэм зэлъашIэрэ тхакIоу Цуекъо Юныс итворческэ хъарзынэщ джыри зы тхылъыкIэ къыхэхъуагъ, ар «Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» зыфиIорэр ары. ЦIэ дахэ зиIэ тхылъыкIэм нэIуасэ тэри, тхылъеджэхэри зыфэтшIыхэ тшIоигъоу Юныс гущыIэгъу тыфэхъугъ.

— Юныс, пстэуми апэу тхьауегъэ­псэу редакцием ихьакIэщ укъызэ­реблэгъа­гъэмкIэ ыкIи тхылъыкIэмкIэ тыгу къыддеIэу тызэрэпфэгушIорэр отэIо. Ащ пыдзагъэу тыщыбгъэгъуазэ тшIоигъу тхылъым цIэу фэпшIыгъэр къызэрэхэпхыгъэ шIыкIэм, къыдэхьагъэхэр зыфэдэхэм.

— Адыгэм ищыIэкIэ-псэукIэ гущыIэжъ закIэу зэхэлъ пIоми хэукъоныгъэ мыхъу­нэу къысщэхъу. «Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» зыфиIорэ гущыIэжъыр романыкIэм шъхьэу ыкIи пкъэу фэсшIыгъ. ЦIыф пэпчъ хъуапсэ иI: зыр шIоигъу, кIэхъопсы сабыибэ бын тхъэжь иIэным; адрэр – щыIэкIэ-псэукIэ дэгъум, дахэм; ящэнэрэр – шIэныгъэ-гъэсэныгъэм игуа­пэу лъэкIо; лэжьакIор пIонышъ — губ­гъом лэжьыгъэ хьасэхэу зыдэулэугъэхэр щышъхьалъэу ылъэгъумэ, матхъэ. Аужыпкъэм, сабыйхэми хъуапсэ яI, джэголъэ зэфэшъхьафыбэм ренэу ани, аIуи къырагъэ­кIы. КIэкIэу къэпIон хъумэ, цIыфыр щыIэмэ шIоигъоу, гуфэблэныгъэу иIэр щыIэныгъэ лъэныкъуабэм атегощэжьыгъэу зэрэщытыр ары тхылъым ыцIэкIэ кIэзгъэтхъырэр – хэти къиныр имакIэу, щыIакIэр мамыр тынчэу, хъярыр къебэ­кIэу, ыгукIэ шIоигъом лъыIэсэу щыIэныр ары. Гугъэм ущегъаIэ, хъуапсэр ащ ренэу къыгот, псэри кIодырэп.

— УитхылъыкIэ романитIурэ зы повестрэ къыдэхьагъ, къедгъэжьэн апэрэмкIэ. Сыда ащ къыIуатэрэр ыкIи анахьэу зэхьылIагъэр?

— “Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» — джары сызэреджагъэр апэрэ романым. Сиапэрэ повестэу «Хымэ лыуз» зыфиIорэр лъапсэу фэсшIыжьыгъ, нахь гъэкIэжьыгъэу, зегъэушъомбгъугъэу. ЦIыф пэпчъ щэIэфэ, опсэуфэ пэкIэкIырэр, зэуталIэрэр гухэкIи гукъауи, хъяри гушIуагъуи, дэгъуи дэйи бэдэд. Ары къэс гур мэгумэкIы, мэчэлъао: зэ шIум фэкIомэ, гуапэу гур псынкIэ, къыдэчъы; дэхагъэр ары зыубытэу, зыIэтэу хэти зэхъуапсэрэр, дэзыхьыхырэр. Ары тхылъым ышъхьэ сыгу къэзгъэкIыгъэр. Романым хэт образ зэфэшъхьафыбэм къахэзгъэщыгъ лэжьэкIо лIыжъэу цукум исыгъэм, етIанэ а уахътэр текIи, шыкум ис хъугъэм иобраз. Ынэ пэкIэкIыгъ Хэгъэгу зэошхом имашIуи. Аджалым зэрэпэIутзи кIэхъопсы зэожъыр аухынышъ, икъуаджэ къэкIожьынышъ, унэшхо лъэгъупхъэ джадэу нэмыкI чIыпIэхэм ащилъэгъугъэм фэдэ ыIэшъхьитIукIэ ышIынышъ, иунагъо лъэхэс хъужьыным… Ренэу хэти зы шIу горэм кIэхъопсы, ащ амал къыретыба, гъэрет къыхелъхьэба?! Джары гур мыкIодэу щызыгъаIэрэри.

— ЯтIонэрэ романыр?

— «Къэзыгъэзэжьыгъэ ижъырэ шыухэр» зыфиIорэ романри тхылъым къы­дэхьагъ. Непэрэ щыIэкIэ-псэукIэм хэлъ гъэрет-шIэныгъэ кIочIэ амалыр зыфэдэр щыпхырыщыгъ. ШIэныгъэм цIыфыр зэриузэнкIырэр, иакъыл-амал къызэригъа­кIорэр, адыгэ лъэпкъым зиужьыжьынымкIэ ащ кIуачIэу иIагъэр, темэ гъэшIэгъоныр романым къыщыIэтыгъ, зэфэдэкIэ кIоцIырэкIы.

ЩыIэныгъэр пчъагъэу зэрэзэхэлъыр къыщыгъэлъэгъуагъ, сыдигъокIи цIыфым ичIыпIэ гупсэ, ихэкужъ ыгу зэрилъыр, ащ зэрэфэгумэкIырэр, цIыфыгъэр гъунджэкум фэдэу къызэрэнэжьырэр, шIулъэ­гъуныгъэм икъэбзэгъэ-лъэшыгъэ гум кIэсэнэу зэриIэр, бэ, бэ романым къы­Iуатэрэр, ущыIэным щэIагъэ зэрищыкIагъэри, гур бгъэплъыкъонэу зэрэщымытыри а зэкIэми кIагъэтхъы.

— Повестэу «ШэкIохьэжъым иаужы­рэ тэо мэкъэнчъ» зыфиIорэр тхылъы­кIэм дэт. Тхылъеджэхэм мыр лъэшэу якIасэ зэрэхъугъэм сыщыгъуаз, повестым сыда купкI фэхъугъэр?

— Ары. КъызэрэпIуагъэу, мы повестыр гугъэузышхо хэлъэу тхыгъэ, зыщыхъурэ-зыщышIэрэр Хэгъэгу зэошхом иаужырэ илъэс гузэжъогъухэр ары. «Щэм ыстырэр щхыум епщэ» зыфаIорэр гум къегъэкIы мы произведением. Щтагъэ хъурэ цIыфым ыгу, ышъхьэ зызэрахъо­кIы. ПIуныгъэу ыгъотыгъэм, гъэсэны­гъэу иIэми ямылъытыгъэу, зэожъ фыртынэм цIыфыр къэмышIэжьынэу, иакъыл ымыгъэIорышIэжьышъоу, щтэм зэтыригъэкъа­гъэу зэрэхъурэм ехьылIагъ мы повестыр.

Щтэм зэкIиIулIэгъэ дзэкIолI ныбжьыкIэр ары анахьэу гупчэм итыр. Илъэс хьылъэхэм ар зэрэзэрахъокIыгъэр, кIочIэгъу зэрэзыфэмыхъужьышъурэр, икъэрарынчъагъэрэ икъумалыгъэрэ зынэсыгъэр къыщисIотыкIыгъ.

ТхэкIо цIэрыIоу Цуекъо Юныс итхылъы­кIэу «Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» зыфиIорэр ыпэкIэ къыдигъэкIыгъэ произведениехэу «Унэ плъыжь», «ГъучI тыгъужъым итаурыхъ», «Тыгъэр лъагэу къыдэкIоягъ» зыфиIохэрэм анахь куоу лъэхъанымрэ цIыфымрэ зэрэзэхъулIэрэр, цIыфыгум ыщэчэу кIэхэкIырэр – щэIагъэрэ лIыгъэрэ зыхигъотэжьэу щытмэ ыкIи ышъхьэ закъо нахьрэ гупшысэ зимыIэмкIэ щтэр щэм нахь щынэгъожьэу хэтрэ цIыфи, гу лъимытагъэми, къызэрегъурэр психологизмагъэ хэлъэу мы аужырэ повестэу тхылъыкIэм къыдэхьагъэм къыщыригъэлъэгъукIыгъ. Повестым уеджэ зыхъукIэ лыуз-гуузым узэлъештэ, шъхьэм гупшысэр самэу щэзекIо. «Сыдэущтэу цIыфым ицIыфыгъэ шапхъэ ыукъонэу ыкIи чIинэнэу хъура?» ОгъэшIагъо ыкIи опшысыжьы. ЗэкIэ зыфэкIожьырэр уахътэм цIыфыр чIыпIэу зэригъэуцорэр арэу къычIэкIын. «Гур кIодымэ шыр чъэжьырэп» зэраIоу… Хэта зышIэрэр ыкIи зыгъэунэфын зы­лъэкIыщтыр хьазабым ихьалыгъуанэ рилъэшъорэ цIыфым зызэригъэпсыщтыр? Ау а зэкIэми ушъхьагъоу афэхъугъэр, мы повестымкIэ, зэожъ жъалымыр ары… Зым псэр етышъ, напэр ещэфы, адрэр, щыIэн къодыекIэ ышIэмэ, хьакIэ-къуакIэу, гъэщыналъэу ныбжьырэу къэнэщтми, зэблэн щыIэп. Джащ фэдэ персонаж мы повестым хэтэу тхакIом танэIу къыкIигъэуцуагъэр.

ТхакIоу Цуекъо Юныс итхылъыкIэу «Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» зыфиIорэм лъэпэ мафэ ыдзынэу фэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.