Поэтэу, драматургэу, искусствэхэмкIэ АР-м изаслуженнэ IофышIэшхоу, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премиерэ М. Къандурым ыцIэкIэ афагъэшъошэрэ премиемрэ ялауреатэу Къуекъо Налбый непэ къызыхъугъэ маф

Къуекъо Налбый цIыф Iушыгъ, акъыл дахэ иIагъ ыкIи ар зыкIи ыгъэхьаулыя­гъэп, щэIэфэ гукIи псэкIи ыгъэфедагъ. Тхьэм ымышIэу щытэп хэти зыфыритырэр ыкIи ар зэрэфэфедэщтыр. Налбый усэн-гупшысэн зэчый анахь лъапIэр къырипэсыгъагъ. УкIэупчIэжьынэу щымытэу къин дэд шъхьэкуцI IофшIэныр, ау ащ текIырэ гупшысэ хьасэм зызиштэкIэ, усакIом игушъхьэгъомылэкIэ лъэпкъыр зэкIепIухьэ. Ар фызэшIокIыгъ ыкIи фэукIочIыгъ Къуекъом, ыпсэ ишъа­гъэ шъхьасыгъэп — фэшъыпкъагъ усэм ыкIи усэным. Налбый иакъылкIэ къы­шыгъ илъэхъан.

Хэлъыр къыхэкIыжьын фэягъэти, пасэу, кIэлэгъу-ныбжьыкIэгъум усэным зыритыгъ, къышъхьэпагъэх адыгэ лъэпкъ губзыгъагъэр, ным ижэбзэ дахэ, тым игущыIэ пытэ ыкIи нэрымылъэгъу шIэныгъабэу ыпкъынэ-лынэ пэпчъкIэ ыгъэунэшкIущтыгъэр. Налбый уахътэр сыхьаткIэ зышыхэрэм ащыщыгъэп, ащ зэкIэ къешIэкIыгъэ Дунаишхор гурыгъуа­зэкIэ зэхигъэунэфыкIызэ, зэригъапшэзэ гупшысэ зэфэхьысыжь гъэшIэгъонхэмкIэ уахътэр ыгъэунэфыщтыгъ. Анахьэу ар къызщынэфагъэр ипроз ары. ТхьэкъэгъэшIыгъэ пстэури ежь Къуекъом ыпщыжьызэ, игущыIэ шъыпкъэр хигуащэщтыгъ. Щэч хэлъэп, Нэфымрэ ШIункIымрэ, шIумрэ емрэ щызэпэIутых сыдигъуи гъашIэм; кIэр къэхъу; жъыр текIы. «Къыт­хахьэрэр, — Ппсэ къэгъэлъагъу, ТхэкIыжьырэр, — Нэфынэр къыщын», — ыIуагъ Налбый. Ежь ышъхьэкIэ ихьын-хьылъэ зэхишIапэу ыпсэ инэф зыкIи шъхьасыгъэп ыкIи зыпэпшIын щымыIэ шIэныгъэ нэфыпсыр къытфыщинагъ.

Сэтхэфэ, къушъхьэм сыфэд. Огум сыфэд, хыуаем. Сыфаемэ, гъэшIэ орэд КъэсIощт е гъашIэр сэгъае. Сэтхэфэ, санахьы ин, Санахь лъэрыхь, санахь бай. Дунэе къиныр сикъин, Дунэе тхъагъор сэщ пай. («Сэтхэфэ»)

Налбый игущыIэ закъуи псэ хэлъ

Н. Къуекъом ытхыхэрэр 1962-рэ илъэ­сым къыщыублагъэу къыхиутыщтыгъэх. Илъэс 40-м ехъум гум ишъэф ыкIи псэм ихабзэхэр къыриIотыкIхэу усагъэ, гупшысагъэ, тхагъэ. АдыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэхэ тхылъхэр: «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы», «Чэрэз чъыгхэр», «Нэпкъ фабэхэр», «Огур зыIэтыгъэр», «Зы бзый, зы макъ, зы къамзый», «Ошъо чапэм нэсы сIапэ», «Гум инэф, псэм ифаб», «Гум истафэхэр», «Ытхыгъэмэ ащыщхэр», нэмыкIхэри. «ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ» зыфиIорэ романыр, «Къушъхьэ ябг» зыфиIорэ повестыр тхакIоу Къуекъор гупшысэ анахь лъэгапIэм зэрэтеуцуагъэм ишыхьатых.

ЗилIыгъэ хабзэкIэ, зицIыфыгъэ дахэкIэ зыпшъэ укIонэу щымыт адыгэ лъэп­къыр ишъхьафитныгъэ паекIэ зэрэпсэемыблэ­жьыгъэр, зэрэбэнэкIо лъэшыгъэр, ем, къи­ным апэшIуекIозэ, мамырныгъэм, рэ­хьатныгъэм къызэрафэкIуагъэр, Хэгъэ­гур, чIыгур, лъэпкъыр зэриухъумагъэхэр авторым мы произведениехэм къащи­Iуагъ. Иусэ тхылъыбэми, ирассказхэми, иповестьхэми, иромани ащыкIигъэтхъырэр ихэ­гъэгу шIулъэгъу ыкIи къешIэкIыгъэ цIыфыбэм афыриIэ гумэкI-гукIэгъу мыу­хыжьыр ары.

Сихэгъэгу Сыуджэгъуи, пщэс фыжьыбзэу, Сэ уашъхьагъы сыщесын. КIыр къыпфэсмэ, ом сыкъизэу, Осым фабэу сыкъесын. Ау осыцэу сымыштэжьмэ, Тыгъэм чыжьэу сылъыкIон. Спсэ пытыжьэу къэзгъэзэжьмэ, Нэпсы стырэу сыптеткIон. *** УсакIом тхьэрыIо ешIымэ: ЧIыгум икъин кIэуцонэу, Мылыжъхэр ыгъэпсэужьынхэу, Лыгъэхэр ыгъэкIосэнхэу — Ащ къикIырэр: ежь ыгу мэузы… — етIани, лъэкIуатэшъ, къыпедзэжьы: …УсакIом ыгоу кIочIэшхор, Зэрэдунаеу зэгъусэу Емыомэ, пфэгъэузыщтэп. (н. 95)

Налбый ипоэзие зэфэдэкIэ гущыIэу «Гур» ыкIи «Псэр» бэрэ ащыгъэфедагъ, итхылъхэм, иусэхэм ацIэхэм ахэр ахэтэлъагъох, ащыкIигъэтхъыгъэх: «Гум инэфхэр». «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы». «Гум иIофтабгэхэр». «Ошъогур сыгу къыщежьэ». «Гум истафэхэр», мыхэм анэмыкIхэри. УсакIор гукIэ, псэкIэ дунаим зэрэхэтыр исатыр зэрыблхэм къаIуатэ, гупшысэр иIусэу, ипIэшъхьагъэу ар зэрэщыIагъэр итхыгъэ зэфэшъхьафыбэм къаушыхьаты.

УрысыбзэкIи тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх: «Танец надежды», «Светлый круг», «Звезда близка», «Продрогшая вишня», повестэу «Черная гора», «Домик для дождя», романэу «Вино мертвых».

Налбый прозэмкIи тхагъэ, драматургиеми ишъыпкъэу пылъыгъ. Ипьесэхэу «Шъэожъыемрэ ЦэIунэжъымрэ», «Пщы- оркъ зау», «Псым ыхьырэ Iуашъхь», «Тятэжъмэ яорэдхэр», «Саусырыкъо имашIу», «СышъолъэIу, сыжъугъэтIы­лъыжь», «Рыу, сибэщ» зыфиIохэрэр Адыгэ драматическэ театрэм исценэ щагъэуцугъэх. АдыгабзэкIэ тырахыгъэ апэрэ адыгэ художественнэ фильмэу «Гугъэм имэзах» зыфиIорэм исценарие Къуекъом ытхыгъ.

Дунэе литературэм классикхэу хэтхэм япьесэхэу «Укрощение строптивой», «Хозяйка трактира», «Тартюф», «Ревизор», «Иванов» зыцIэхэу Шекспир, Гольдони, Мольер, Гоголым, Чеховым атхыгъэхэр адыгэ тхылъеджэхэм алъыгъэIэсыгъэнхэм пае, адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх. Налбыи иадыгабзэ хахъо зэрэфишIыщтым, илъэпкъ идахэ зэраригъэIощтым ыгъэбжьышIоу щыIагъ.

Гум ишъэф, бзэм ыкIуачI

УсакIом ыгу иинэгъэ-лъэшыгъэ, усэр пщынэ мэкъэ жъынчъэу еIэты:

ЧIыгур сыгу къыщекIокIы Мэчэрэгъу чIыгур, мэчэрэгъу, КъеIом фэд цIыкIу-цIыкIоу: дэгъу, дэгъу… Щэчэрэгъу чIыгур чэщы шIункIым, Чэщы шIункIым, хъоо-пщэо нэкIым. Сэри зысIэтыгъэу лъагэу-лъагэу, ЧIыгури огури къэсэплъыхьэ пагэу. Чыжьэу зыгорэ къэжъыу, Чыжьэу, чыжьэу зыгорэ къэжъгъыу. Сыда шъуIуа къытфэжъгъыурэр: орэд макъа? Орэд макъа, чыжьэу ибыбагъэу, ЦIыф шIулъэгъуа, нэфым лъыIэбагъэу? *** Мэчэрэгъу, къэмыуцоу, ЧIыгур, ЩэкIо, къыщекIокIы ар цIыфыгум.

Ау зэхешIэ Налбый, сыд фэдиз гупшысэ ылэжьыгъэми, сыд фэдэ гущыIэ зафэ къышIыгъэми, цIыфыр Дунаишхом елъытыгъэмэ сэпэжъыеу е осэпсыцэу къызэрэнэжьырэр, ЧIыгум къызэрэкъо­нэжьырэр.

Сэ чIыгум сынахь лъэгагъэп, Анахьэу сызщаIэтыгъэми. Сэ зыми сынахь мэхагъэп, Анахьэу сызщаутыгъэми. Сыбыбынэу тамэ къызгуакIэми, СичIыналъ сызыIэтыщтыр. Пщэс дыджми сыкъыраутэхми, СичIыгу ары къыспэгъокIыщтыр. (н. 63-рэ, «Сонет»)

Къуекъо Налбый чэщи, мафи имыIэу псэм ибзэпс къызикъудыйкIэ, гум шIоигъор зэу тхьапэм къытечэразэщтыгъ. ИIагъ гумэкIи, иIагъ гукIэгъуи, иIагъ шIулъэгъу фабэу дунаир зыгъэошIоу, цIыфыр зыгъэнасыпышIорэри:

ХэщэтыкIымэ, ыгу илъыр зэхэпхэу, КъэгущыIэмэ, пщэсым нахь Iасэу, Синэфыни сишIункIи зэрипхэу, КIасэм гъашIэм сэ сыфегъасэ. *** ЧIым щэпсэу си Дахэу кIасэр, Синэфыни сишIушIи зэрещэ. ХэщэтыкIызэ, тыгъэр мэкIуасэ, Ори сэри ынэгу тыкъыкIэщэу. (н. 159)

Гур бгъэплъыкъо зэрэмыхъущтыр, псэм ифабэкIэ дунаим телъ дэхагъэр зэрэпкIагъэр зэхешIэ усакIом.

СишIулъэгъу Ора, хьаумэ орэд тама КIэим дэбыбагъэр? Ора, хьаумэ пцелы куама Псым хэуIубагъэр? Осэпс лъэшэу, жъогъо Iапшъэу, Пшъашъэр нэпкъым къехы. СишIулъэгъуа, сищынагъуа — Зыгорэм гур рехы. О умакъа, Пщыщэ лъакъуа КIэим щыжъгъыугъэр? СишIулъэгъуа, хьаумэ жъуагъуа НитIоу къэлъэгъуагъэр? *** Пчэнэ лантIэр кIэкIорыкIэу, Пшъашъэр нэпкъым дэкIы. СикIэлэгъум идэхэгъум Непэ сэ сыIокIэ.

«УсакIом ылэжьыгъэр лажьэрэп!»

Къуекъо Налбый усэкIо е цIыф къызэрыкIуагъэп, ыпсэкIэ дунэешхом егъэ­къугъэу, ылъэгъуи, зэхихи, зэхишIи гукIэ, псэкIэ ызыжьэу, илъэпкъ игушъхьэкIэн кIиугъуаеу ыкIи хигъахъоу щыIагъ. «Бэп къыгъэшIагъэр — илъэс 69-рэ» тэIоми, итворческэ хъарзынэщ, хышхом фэдэу, ычIэ унэсынэу зэрэщымытыр, игупшысэ зэрэIэшIур, зэрэлъэшыр, зэрэлъапIэр исатырхэмкIэ зэхэтэшIэ; тыфэразэу, шъхьащэ фэтэшIы, ежь тхэкIыжьыгъэми, ишIу — и Нэфынэ лъэпкъым къыфыщинагъ. Налбый ипсалъэ лIэужхэм агъэ­унэшкIужьын икъун хэт, адыгабзэр, адыгэ намысыр, адыгэ литературэр ыгъэбаигъ, лъэгъо-гъогу зафэ тетыгъ ыкIи пхырищыгъ.

УсакIом орэд ымыусымэ, Тигъогухэр аубытых пцIыусмэ, ЦIыфыгухэр кIэй нэкIэу егъукIых, Джэгъуанэхэу зэфызэплъэкIых, Сэшхомэ афызэIэбэкIых — УсакIом орэд ымыусымэ. УсакIом шъуеплъ къыкIэныгъэм: Къоджэшхор, къэлэшхор, хэгъэгур. Хэт ышIэра – адыгэ усэр КъыщаIон дунэе пчэгум! КъыпкIэныгъэр алэжьы, алажьэ, УсакIом ылэжьыгъэр лажьэрэп!

Къуекъо Налбый ипсэлъэ-усэ нэфыпс бэрэ шъхьащытыщт чIыгум, адыгэм ыгуи ар щигъэшIощт.

Мамырыкъо Нуриет. Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист.