ЛIыхэсэ Мухьдин: «Лэжьыгъэм фэдэу усэр сэлэжьы»

ТхэкIо шъыпкъэм ипшъэрылъ ин зыфэдэр ащ нахь дэгъоуи, занкIэуи къэпIон плъэкIыщтэп.

Гугъэр зегъотым гушIуагъэми, гугъум къыфыригъэшIагъ: гу­пшысэ куум зырити, псэм ифаби, гум инэфи ашъхьасыгъэп; зэхашIэр ыблыпкъ пытэти, орэдыр гум къыдэкIыгъ. ГушIуагъом пчъэр къыIуищэий «Ущымыс, лъыкIуат!» къыриIуагъ. Ар нэфэпIагъа е пкIыхьэпIагъа? Тхьэ закъор ары зышIэрэр. «ЫнэтIэгу итхагъэм хэти фэкIо» зыфаIорэм хэлъ щыIэкIэ енэгуягъо… Мощ фэдиз гупшысэ самэр зы цIыфым тэ къырихына, усэр тхьэтын лъапIэу къыфемыхымэ? Джэуапыр зышIэрэ закъор усакIоу къэхъугъэр ары: «Уемыхъуапс усакIоу къэхъу­гъэм, гугъум хэтэу гъашIэр къе­хьы» ЛIыхасэм къытеIо; къы­фэхъугъэшъ усэным, есэжьы­гъэу чэщи мафи мэусэ. Ауми, зы шъыпкъэ хэлъ мыщ: улэурэм иIоф кIэкIы.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ зысшIэрэр бэшIагъэ — арырэ сэрырэ ­Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет очнэу тыщызэдеджагъ. НыбжьыкIагъэми, джащыгъум кIалэр шъыпкъагъэм хэт фэмыдэуи фэ­къаигъагъ; ежь ышъхьэ, ыгу къыриIорэм тетэу теуцуагъ гу­пшысэ лъэгъожъыем, псэкIэ дунаим хэлъ шъэфыбэм зафигъэзагъ, зариусэигъ — къеуIугъ усэр… КIэлэгумкIэ ащ фэдэ Iоф­шIэн хьын-хьылъэр псын­кIа­гъэп; шъхьэмрэ псэмрэ уакIэ­дэIукIэу, тIур зыщызэшIум гу­пшысэр бгъэзэныр къин хьазырыгъэми (нэмыкI псэ зыпытыр зэкIэ ныбджэгъуи, гъунэгъуи, къашъуи, джэгуи, уджи щыгъэзыягъэу), къызэкIэкIуагъэп, хэти, сыди зыдыригъэхьыхыгъэп. Гуми шIоигъом тетэу, зыдищэрэр ымышIагъэми, ащкIэ зигъэзагъ. Лъыхъорэм, фаем къегъоты ха­бзэмэ, цыпэ-цыпэу зэпидзэмэ, зэфикъудыизэ, гупшысэр ымы­хъытагъэкIэ къанэрэп. ЕтIанэ мо кIалэм шIоигъор нахь къызэкIэхъухьи, игущыIэ, ишъыпкъэ, бгъэм шъхьафитэу къыдэкIы хъугъэ, джы ащ илъагъо нэфагъэ.

Iоф зимыIэмкIэ уахътэр щымыIахэм фэд. Ау гугъу зиIэм ащ мэхьанэ фешIы, ыуж укъи­нэмэ узэрэкIэмыхьажьыщтыр, узэрэпщынэжьыщтыр ешIэ. Мухь­динэ ныбжьыкIагъэми, игущы­IэкIэ-гупшысакIэкIэ бэкIэ тэщ нахьыжъым фэдагъ — Iушыгъ, гурышэ-гулъытэ гъэшIэгъон зэ­рэхэлъыр мыгъуащэу, гупсэф иIагъэп. Ренэу тхылъхэм яджэу, зэджагъэр ыпшысыжьэу зиу­шэ­тыщтыгъ, аузэ гупшысэ дунаим хэуцуагъ.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ непэ анахь узыщыгугъын плъэкIын усакIоу сэ сэлъытэ: гупшысэкIо Iоф­шIэкIошху, гушъхьэгъомылэ дахи ышIыгъ. Ытхыхэрэр ягъо кIэхьагъэу гум къекIых, гур яIу, шъуа­шIох; цIыфым фэдэу ахэм псэ ахэлъ, джары къэзыгъэ­лъапIэ­хэ­рэр, къэзыгъэиныхэрэр. Къе­кIых усакIом ыгу шъхьафит тэ­мабгъо­хэу, афэкIох цIыфыбэм орэд дахэхэу.

«Псэм ылъапсэхэр»

БэмышIэу къыдэкIыгъэ итхы­лъыкIэ Мухьдинэ джары зэре­джагъэр. Мыщ аужырэ илъэсхэм ытхыгъэхэ усакIэхэмрэ поэмэхэмрэ къыдэхьагъэх. КIэлэцIыкIухэм апае ытхыгъэхэми чIыпIэ щагъотыгъ. Сигуапэу седжэ. Се­джэ къодыерэп, усакIор исатырхэмкIэ сапашъхьэ къеуцо, къыздэгущыIэ, сегъэдаIо, сегъэ­гъуазэ. ЗыдэсымышIапэу гу­пшысэ пщэфхэм сахещэ.

Сиуси ныбжьыкIэп, СигъашIи макIэп — ЖэкIэфы хъужьыгъэ гупшысэр. Псэм зыхигъащэу, ЫкупкIи дэхащэу КъысIэкIэхьагъ адыгабзэр. О, адыгабзэр, Дунэе хабзэр КъиоIотыкIы бзэрабзэу. О, адыгабзэр, Ным фэдэ къабзэу ЛъыогъэкIуатэ тихабзэ… * * * Шхончэп сиIашэ, Сэшхоп сибэщыр — Лъэпкъым фэлэжьэрэ усэр. (н. 79. «Усэр»)

ЛIыхэсэ Мухьдинэ ытхыхэрэр 1975-рэ илъэсым къыхиутыхэу ригъэжьагъ. Ащ дэжьым ар ныб­жьыкIагъэми, игущыIэкIэ, игу­пшысэкIэ ригъэжъыкIыжьы­гъэм фэдагъ. ЫгукIэ шIоигъом лъыкIа­хьэу, илъэсипшI пчъагъэ хъу­гъэу зафэу адыгэ литературэм щэла­жьэ, акъыли, губзыгъагъи ытхы­хэрэм ахэлъ. Итхы­лъыкIэу «Псэм ылъапсэхэр» цIэу зыфишIыгъэм зэфэдэкIэ дунаи­шхом псэм ылъа­­псэхэр зэрэщызэбгырыкIы­хэрэр усэ зэфэшъхьа­фыбэм,

300 фэди­зым, щыIэныгъэ лъэны­къуа­бэр къызэдаубытэу ащыкIигъэтхъыгъ. Усэхэу «Псэм ылъа­псэ­хэр», «Гъунапкъэ зимы­Iэр», «Лъэпкъ тамыгъ», «Адыгэ­ Хэ­гъэ- ­­гу», «Жьау зимыIэр», «Гъу­на­п­­къэ», мыхэм анэмыкIхэми фи­лософие гупшысэр икъу фэдизэу апхырыщыгъ ыкIи ащызэхэошIэ.

«Уахътэм укъыщинэмэ —Уегъэпщынэжьы», — еIо усакIом, етIани нахь лъэкIуатэшъ, кIегъэтхъы.

… Лъэпкъ ини, лъэпкъ цIыкIуи Зы тыгъэм, зы чIылъэм, Зы уашъом рэгъуазэх. ЗэгурыIожьырэ пстэури Непэрэ уахътэм фэразэх. («Лъэпкъ тамыгъ»)

УщыIэным ищыкIагъэр — узышъхьамысыжьыныр ухэтми: гукъэбзагъэр, щэIагъэр, Iофыр бгъэшIуныр, ощ фэдэ цIыфыр бгъэлъэпIэныр; узэрэлъытэныр, узэфэсакъыныр — къыдгурегъаIо ЛIыхасэм. УсакIор IофшIэ­кIошху ыкIи фэшъыпкъ игухэлъ, емызэщыжьэу елэжьы усэр.

Лэжьыгъэм фэдэу Усэр сэлэжьы. Фимыкъумэ тыгъэм ифабэ, Тыгъэм инэф фимыкъумэ, Лэжьыгъэр икъоу шъхьэлъэнэп, Ощх ымыгъотыми хъунэп, Ащ фэсэгъадэ сиусэ… («Усэр сэлэжьы»)

Мухьдинэ усэ къодыерэп, гу­пшысэр еджы, гупшысэ купкIым «шъоупс къыкIефы». Иусэхэр ягъо кIэхьэпагъэхэу тIыр­гъуа­гъэх, Iум еткIухьэх. О пIу­шъхьэ телъэу къыдэмыкIышъу­рэр, угу илъыр къышIагъэу уапа­­шъхьэ къырелъхьэ. Арыба усэ­кIо шъып­къэм, лъэшым, гущы­Iэм фэIэпэ­Iасэм ихабзэр. Псэ минэу ­зэхэлъ дунаим цIыфым ыпсэ ылъа­псэ­хэр къыщыбгъэгъу­нэнхэр, щызэ­хэпшIыкIынхэр, яшIуи ябза­джи зэхэпфэу а пстэумэ уигущыIэ къэ­пIоныр хъа­зынэба?! Къыдэхъу джа пшъэрылъ иныр Мухьдинэ.

ГъашIэр тымыухызэ, Гур тэухы… Адэ зэхэтшIыкIымэ сыд фэIуагъ, Мы дунаим ижьыбгъи иуаий Гу цIыкIу закъом, шъошIэ, тегъэуагъ. * * * Лажьэ зи имыIэу кIэтэгъанэшъ, Мэутысэ тиилъэсхэр жьэу. Жьым къыхэкIрэп, Жьым хэхьажьрэп цIыфыр. Псэми идунай къэшIэгъуай. Непэ тшIэзэ, Гур итэгъэгъукIы. Бэ дгъэшIэнэу етIани ­тыфай. («ГъашIэр»)

ШIошъхъуныгъэ иным цIыфыр зыфигъэсакъыжьэу къызэриу­хъу­мэрэр джащ фэдэу «Тхьэ­лъэ­Iу» зыфиIорэ усэм къыщиIуагъ.

…Псэм идунай рэгъуазэ, Илажьэ зыгурыIуагъэр Хьалэлэу и Тхьэ фэлажьэ.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ ежь изэман, къешIэкIыгъэхэ цIыфхэр, дунэешхом игутео кIэзыгъэн­чъэу, куоу зэхэзышIэрэ усакIу; ипшъэ­рылъ инэу зыфишIыжьыгъэр, ежь иакъыл лэжьыгъэу — поэзиер ищыIэныгъэ шъыпкъэ зэрэхъугъэр зэхешIэ ыкIи кIэгъожьрэп усэн-гупшысэным игъашIэ зэрэфигъэшъошагъэмкIэ.

Сэ къэзгъэшIагъэр Гупшысэм, усэм ыхьыгъ. Тхьэм къысфишIагъэр Сашъхьагъы тыгъэу итыгъ. Ныбджэгъу нэпIэхъмэ Яхъишъи сыкъелыжьыгъ. ШIулъэгъу гъогумэ Ягугъу сыгу ылэжьагъ. Сыкъэзылъфыгъэмэ Ягугъэ спсэ къыхэнагъ. ЯсIуагъ силъфыгъэмэ, Анахь лъапIэр ясIуагъ: — Сэ шъэф сиIагъэп, ЦIыфыгум сыфэлэжьагъ. («Анахь лъапIэр»)

Мы аужырэ сатыритIур тха­кIом итворчествэ зэрэщытэу фэгъэхьыгъ, гупшысэ зэфэхьысыжь инэу пхырэкIы. «ЦIыфым сыщэкIэ», — еIо усакIом.

…КъэсэIокIэ емыкIу ­хъуна? Гъунэ зимыIэ гукIэгъоу ЦIыфым иIэм сыщэкIэ. СыщэкIэ ищыIэныгъэ, Имафэ, ифабэ, итыгъэ! «ЦIыфышъхьэр былым» аIуагъэми, БылымкIэ ар къыостынэп.

УсакIом демыгъэштэн плъэ­кIыщтэп, сыда пIомэ гукIэгъум, гумэкIым, зэрэлъытэм, гупсэныгъэм къахэIагъ. Мылъкур арэп псэм Iэзэгъу фэхъурэр, цIыфы­псэм ифаб. ТхылъыкIэм усэхэр, орэдхэр, поэмэхэр — «Тым игущыI», «ЛIыгъэ», «Адыиф илъагъохэр» ыкIи кIэлэцIыкIухэм апае тхыгъэ зэфэшъхьафхэр къыдэхьагъэх. Ахэр адыгэбзэ лъэш къабзэкIэ, гущыIэ хэшыпыкIыгъэ зэкIухэмкIэ тхыгъэх, гупшысэ иныр акIоцIыпшагъ. ТхакIом ыпсэ, ыгу ащызыжьыгъэ закIэх; къыоушъыих, къыпкIэIэх; цIыфым идэгъуи, идэий ащызэ­хэошIэ; уагъэдаIо, уагъасэ — ушъыипэ тхыдэр ахиз; дунаишхор ыкIи ЦIыфыр ЛIыхасэм икIэрыкIэу уапашъхьэ къыригъэуцомэ, къыуигъэлъэгъузэ, иусэ-гущыIэкIэ зыкъыуигъэшIэжьыныр фызэшIо­кIы. Псэ ахэлъышъ, гум ­нэсых.

Ипоэмэхэр пIомэ, тым игущы­IэкIэ лъфыгъэр зэрапIурэр, Хэгъэгум и ЛIыхъужъэу Нэхэе Даутэ ицIыфыгъэ-къэрар, ищыIэныгъэ зэрэщытэу сыдигъуи щысэпIэ-плъапIэу лъэпкъымкIэ къызэрэнэщтыр ыкIи идраматическэ поэмэу я ХIХ-рэ лIэшIэгъум изы хъугъэ-шIагъэ лъапсэу зиIэр тарихъ шIэжьыр кIэзыгъэт­хъэу, лъэпкъ гупшысэр кIэзыугъуаехэу гъэпсыгъэх. КупкIымкIи шъуашэмкIи гъэцэкIэпагъэх.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ ихэшыпыкIыгъэ тхыгъэ зэфэшъхьафыбэ зыдэт итхылъыкIэу «Псэм ылъа­псэхэр» зыфиIорэр сэ сшъхьэкIэ ыкIи адыгабзэр зылэжьэу, ар зилъапIэу дэгумэкIырэ цIыф пэпчъкIэ IофшIэгъэ-гупшысэшхо лэжьыгъэу, лъэпкъ акъылыр, лъэпкъ шIэныгъэр, адыгэбзэ-ныдэлъфыбзэр непэрэ мафэм зы­нэсыгъэхэр къэзыушыхьатырэ, осэшIу зиIэ тхылъ.

Мамырыкъо Нуриет. Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист.