КIэлэцIыкIу тхылъыр апэ ибгъэшъын фае

Хьакъунэ Заремэ литературэм ылъэныкъокIэ Къэралыгъо шIухьафтын къызэратынхэу къагъэлъэгъуагъэхэм зэрахэтыр лъэшэу сигуапэ хъугъэ. Мы IофымкIэ Адыгэ Хасэу ЛIымыщэкъо Рэмэзанэ зипащэм тхьаегъэпсэушхо есIо сшIоигъу.

Культурэм, искусствэм, тари­хъым афэгъэхьыгъэ тхылъхэр сыдигъуи тищыкIагъэх, арэу щытми, сэ сиеплъыкIэкIэ, зэкIэми апэ кIэлэцIыкIу тхылъхэр ибгъэшъынхэ фае, сыда пIомэ кIэлэцIыкIухэм апае къыдэкIыгъэу щыIэр макIэ.

Сабыим идунае узыдыхищэным фэшI цIыкIу-цIыкIоу ыIа­пэ пIыгъэу ныдэлъфыбзэм апэрэ лъэбэкъухэр щебгъэдзынхэ фае. Ащ фэдэ зэфэхьысыжьхэр сиIофшIэн сигъэшIыгъэх. Ар сэзыгъа­Iорэр илъэс 50 хъугъэу ублэпIэ классхэм зэращезгъа­джэхэрэр ары. Ау, гухэкI нахь мышIэми, тэ, кIэлэегъаджэхэм, ренэу адыгэ усэхэр, сценкэхэр, пшысэхэр тимакIэх.

Хьакъунэ-Хъуажъ Заремэ ымакъэ къызысэIугъэр бэкIае шIагъэ. Анахьэу ытхыгъэхэ орэдхэр сикIасэх, ау джынэс кIэлэцIыкIухэм афэтхэми сшIагъэп, ежьыри синэIосагъэп.

«Ныбджэгъу къысфэхъу» зы­фиIорэ тхылъыр къыдэкIыным ыпэкIэ нэIуасэ тызэфэхъугъ. КIэлэцIыкIухэм Iоф зэрадасшIэ­рэм къыхэкIэу тхылъыр ыгъэ­хьазыры зэхъум нахь ящыкIэгъэнхэу алъытэхэрэр къэзгъэлъэгъуагъэх. Шъыпкъэ, ытхы­гъэхэм сызяджэм, бэшIагъэу сшIэщтыгъэу къысщыхъугъ.

Нэужым Iоф зыщысшIэрэ Яблоновскэ гурыт еджапIэу номерэу 5-м къезгъэблэгъагъ. УсакIор къедгъэблэгъэным ыпэ­кIэ кIэлэеджакIохэм адыгабзэкIэ Заремэ иусэхэм сакъызыфеджэм, зэкIэми езбырэу зэрагъашIэ ашIоигъоу къыкIэлъэ­Iугъагъэх. УблэпIэ еджапIэхэм ащезыгъэджэхэрэ кIэлэегъаджэ­хэу Къэлэкъутэкъо Зурет, Шъхьэ­лэхъо Дарет, Нэхэе Заремэ тхы­лъыр заIэкIахьэм, лъэшэу ягопагъ. Нахь гъэшIэгъонэу Iофым хэ­лъыгъэр — тимылъэпкъэгъухэу классым ис­хэми усэхэр зэрагъэшIэгъагъэх. Ахэм ащыщэу Владислав Серебренниковыр лъэпкъ зэфыщытыкIэхэм афэгъэхьыгъэ усэм дэгъу дэдэу къеджагъ. Къат Махьмудэ, Сэхъутэ Ами­нэ, Джа­рымэ Сусанэ, Ахэджэго Фатимэ усэхэр ягуапэу зэрагъэшIэгъагъэх. Анахь цIыкIоу тхылъым илъэтегъэ­уцо хэлэжьэгъагъэм ыцIэр Хъущт Зар. Уса­кIор еджа­пIэм къызэ­ред­гъэ­блэгъагъэр Зарэ янэжъэу, кIэлэегъэджэ Iоф­шIэным иветеранэу Блэгъожъ Сарэ зызэхехым, пхъо­рэлъф цIыкIур къыздищи, зы­лъэ­гъурэм ыгъэшIагъоу, усэхэр ез­бырэу къыригъэIуагъэх. Ащыгъум Зарэ илъэситф ныIэп ыныб­жьыгъэр.

Заремэ итхылъ уистолышъхьэ темыхэу тебгъэлъын фэдэу щыт. Сыда пIомэ анахь цIыкIу дэдэ­хэм къащыублагъэу нахь чъэпхъыгъэхэм апаий мыщ усэ гъэшIэгъонхэр дэбгъотэщтых. Адыгабзэм имафэхэм ахэр тэ­гъэфедэх, внекласснэ IофшIэнымкIи IэпыIэгъушIу къытфэ­хъух. Тхылъыр кIэлэцIыкIу сурэтхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэ. IэкIэ ашIыгъэ сурэт зыдэсэмылъагъом сшIогъэшIэгъонэу зэпэсплъыхьагъ. Алахьталэм иIэшIэгъэ сабый дэхэ цIыкIухэм анахь дахэ сурэ­­тышIым зэрэфэмышIыщтыр мыщкIэ авторым къыдгуригъаIо шIоигъогъэн фае.

Гушъэбагъэм, цIыф зэфыщытыкIэ-зэфэгумэкI-зэрэIыгъыжьыным кIэлэцIыкIухэр фигъасэхэу усэ гъэшIэгъонхэр иIэх. Джащ фэд «Инысхъапэ фэгумэкIы» зыфиIорэ усэр, ащ мырэущтэу къыщетхы:

«— УхэпскыкIы, ухэпскыкIы, Зыфап сэIо, фабэу псынкIэу, Къэгубжыгъ Тэмарэ ­сшIапэу, Телъэшыхьэ инысхъапэ. ЗэрилъэкIэу ар егъасэ, Ригъэжьагъэу джы еIазэ…»

Нысхъапэм фэгубжы фэдэзэ, кIэлэцIыкIухэм аш-ашыпхъухэм афэсакъынхэ зэрэфаем фегъа­сэх. Сюжет гъэнэфагъэ хэлъэу иусэхэр гъэпсыгъэх. Ащ дакIоу къэIогъошIу гущыIэхэри авторым къегъотых.

Тхыбзэр кIэлэцIыкIухэм заух­кIэ, сценкэу къарагъэшIыщтым кIэлэегъаджэхэр лъыхъухэу амыгъотэу къыхэкIы. Мыщ дэ­жьым кIэлэцIыкIухэм къябгъэшIын плъэкIынэу, кIэлэегъаджэ­хэмкIэ Iэрыфэгъу зэрэхъунэу, зэкIэлъыпытэу мыщ фэгъэхьыгъэ шъхьэ псау тхылъым къыдэхьагъ.

«Ясэтыжьы сыгу пымыкIэу» зыфиIорэ усэм къыщетхы:

«Непэ сшIэрэм хэзгъэхъуагъэр, КъышъосIона, зишIушIагъэр? — Мары сIыгъ ныбджэгъоу тхыбзэр, ШIэныгъэхэм яIункIыбзэ…»

УкъеджэнкIи псынкIэу, гуры­IогъошIоу къыIуагъ.

«Дахэ тидунай» зыфиIорэ ­шъхьэм авторым дэхагъэм ухе­щэ. Лэгъупкъопсым, осым, ты­гъэм, хэтэрыкIхэм, кIэкIэу къэпIон хъумэ, тыкъэзыуцухьэрэ дунаим идэхагъэ къыриIотыкIызэ, сабыйхэм апашъхьэ къырелъхьэ.

«Бзэр — псэ» зыфиIорэ шъхьэм ухэтми узIэпещэ. «Зэ­рэслъэкIэу сыоубзэ» зыфиIорэ усэм мырэущтэу къыщетхы:

«МакъэкIэ усэгъэфедэ, ХьарыфхэмкIэ гум уисэдэ, ШIу слъэгъурэ, адыгабзэр! ЗэрэслъэкIэу сыоубзэ, Сыбдытехьэ гъогууанэ, УщысэIэты сиунэ…»

Усэ пэпчъ мэхьэнэ куоу кIо­цIылъыр гущыIэ къызэрыкIохэмкIэ авторым къытхын елъэкIы. ГущыIэм пае, усэу «ЛIэшIэгъу­хэр къечъы» зыфиIорэм мырэущтэу къыщеIо:

«Зэрэкъэргъуабзэр Синыдэлъфыбзэ, Лъынтфэм къырэчъэ Ар псынэкIэчъэу…»

«Ахэр зэрэгъэшIэгъонхэр» зыфиIорэ шъхьэр псэушъхьэхэм, хьакIэ-къуакIэхэм, къолэбзыу­хэм зэрэщытэу афигъэхьыгъ. ГущыIэр псэ хэлъым фэдэу ав­торым егъэджэгу. «ЫцIи ышъхьи ащ хьантIаркъо» зыфиIорэм шъуеплъ къызэрэщи­тхырэм:

«ИцIыкIугъом пэзы ыкIэ, Ыжэ жабгъо, бэ пэхъыкIы, Къакъэ пэтзэ, иIэп къакъэ, Ащ икIасэр — псыгутакъэ…»

ДжэгукIэ шъуашэм илъэу, мэ­къамэри ымыукъоу авторыр зэрэтхэрэр умыгъэшIэгъон плъэкIрэп.

«ХатэмкIэ атакъэр чъагъэ» зыфиIорэ усэр мырэущтэу зэкIэ­лъэкIо:

«Къукъа-рекъу», «къукъа-рекъу», Уиныбджэгъур къыпфырекъуа? — Атэкъэжъыр къыкIэупчIэ, Джэуап есэты иупчIэ. «Къукъа-рекъу», «къукъа-рекъу», Синыбджэгъухэм сафырекъу, Игъом сэшхэ, игъом седжэ, Сыщытэп чылэр къэзгъаджэу. «Къукъа-рекъу», «къукъа-рекъу», Ощ фэдэми сафырекъу! КъэсIуагъэр къызгурыIогъэ Атакъэр хатэмкIэ чъагъэ».

КIэлэцIыкIур иныбджэгъу горэм дэгущыIэрэм фэдэу ата­къэм игущыIэхэр къыднегъэсых. Арба зэрэщытын фаери, сабыибзэкIэ атакъэр къэупчIэ, джащ фэдэу кIэлэцIыкIуми джэуап ретыжьы. Творческэ гупшысакIэ хэлъыным сабыир фытырегъэпсыхьэ.

ИлъэсыкIэ усэхэмкIэ тхы­лъыр авторым къыгъэкIэрэкIагъ. КIэлэцIыкIухэр зажэхэу, жъы мыхъурэ темэр гъэшIэ­гъонэу къытыгъ.

Баснэхэм шъхьэ псау аубытыгъ. КIакохэу, гурыIогъошIухэу ахэр тапашъхьэ Заремэ къырелъхьэх. «Сабыным итхьаусых» зыфиIорэр сатыриплI нахь хъу­рэп, ау купкIэу кIоцIылъыр бэ:

« — ЗашIокъабзэу гур агъапэ, Сфэлъэгъужьрэп Iэ шIой купыр, Сэгъэкъабзэ зэрэбынэу! — Мэтхьаусыхэшъ, щылъ Сабыныр».

Поэмэхэм нэмыкI дунае ухащэ. Ахэр кIэлэеджэкIо на­хьыжъхэм афэгъэхьыгъэх. «Музеим сыкъыщекIокIы» зыфи­Iорэм шъунаIэ тешъозгъадзэ сшIоигъу. Ащ мэхьанэ куу иIэу гъэпсыгъэ. АпэрэмкIэ, усэ шъуашэм илъэу тиблэкIыгъэ иIэпэщысэхэу тигъашIэ хэ­кIыжьыгъэхэм ацIэ къыщыреIо. Ахэм цIыфхэм шIуагъэу къафахьыгъэр, щыIакIэм апэрэ IэпыIэгъухэу зэрэхэтыгъэхэр къыдгурегъаIо. ГухэкI нахь мышIэми, а пкъыгъохэр ти­унэхэм арылъыжьхэп, уазыщыIукIэн плъэкIыщт закъор музеир ары. Пкъыгъохэр къегъэгущыIэх, адэгущыIэ, ахэм псэ къапегъакIэ, щыIэныгъэм гъогоу къыщакIугъэм тыщегъэгъуазэ.

Джащ фэдэу «Пкъыгъохэр тигъашIэ хэкIых» зыфиIорэм ижъырэ адыгэ щыIакIэм тыхещэ. Адыгэ чэум къыщегъэжьагъэу, етIэ джэхашъом, чыиф унэм, шIыхьафым, кIыщым, хьалы­гъугъэжъэ хьакум тащыIокIэ. Пкъыгъо пэпчъ чIым зэрэща­гъэфедагъэр, тинахьыжъхэр чыжьэу зэрэплъэщтыгъэхэр, щыIэныгъэм къыщагъотрэ пкъы­гъохэм ахашIыкIхэзэ, щыIакIэр нахьышIу зэрэхъунэу ахэр зэрагъэфедэщтыгъэхэр къеIуатэ.

«Гъэщыр» зыфиIорэ поэмэм акъылым хегъахъо. Гъэщым хэпшIыкIынхэ плъэкIыщтхэ шхыныгъохэр, ахэм псауныгъэмкIэ мэхьанэшхо зэряIэр къыщеIо:

«Адыгэ къуаем Шхыны нэхъоеу Къехьы игъашIэ. Пстэуми зэлъашIэ Ащ игохьыгъэ, Тет Iэнэ шыгъэм Ренэу пэрытэу, Пкъыр ыгъэпытэу…»

еIо ыкIи ащ демыгъэштэн плъэкIыщтэп.

«Оры сызиер, Нэчэрэзый!» зыфиIорэ поэмэр ежь Заремэ къызщыхъугъэ Нэчэрэзые фигъэхьыгъ, ау еджэрэ пэпчъ ежь икъуаджэ ынэ къыкIегъэуцо. Поэмэхэр куухэу, ау якъэIуакIэ къызэрыкIоу, еджэгъошIоу, гурыIогъошIоу кIэлэцIыкIухэм афэ­хъунэу гъэпсыгъэх. ТхакIом тхылъыр къызэрэдэхъугъэм ар ишыхьат. Тхьэм псауныгъэ пытэ къырет бзылъфыгъэ усакIом.

КIэлэцIыкIухэм апае тхылъэу «Ныбджэгъу къысфэхъу» зыфиIорэм Къэралыгъо шIухьафтыныр фэшъошэ шъыпкъэу сэлъытэ.

Жъажъые Сафиет. Яблоновскэ гурыт еджапIэу N 5-м икIэлэегъадж, IофшIэным иветеран.