Къэрэщэе-Щэрджэсым, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ Iофы­шIэшхоу, Щамил ыкIи Къандурым ацIэкIэ агъэнэфэгъэ дунэе премиехэм ялауреатэу, Щэрджэскъалэ ицIыф гъэшIуагъэу, литературоведэу, критикэу, Кавказым щызэлъашIэрэ адыгэ бзылъфыгъэ хьалэмэтэу Бэчыжъ Лейлэ Абубэчыр ыпхъум ыныбжь илъэс 90-рэ зэрэхъугъэр гъатхэм хигъэунэфыкIыгъ. Ар тиушъхьагъоу Щэрджэскъалэ тыкIуагъ ыкIи Сэтэнай-ГуащэкIэ заджэхэрэ Лейлэ зыIудгъэкIагъ.

СыдигъокIи зэрихабзэу, бэ­рэчэтэу, гуихыгъэу, нэшIо-гу­шIоу ар къытпэгъокIыгъ. ИгущыIэ зэкIэм къытфигъэзагъ:

— Лъэпкъыр зыфэдэн фаер ижэрыIо творчествэ къыщыхэгъэщыгъ. Сэ — сылитератор, нэмыкIэу дунаир къэсэлъэгъу, зэхэсэшIэ ыкIи фольклорым, эпосым зафэсэгъазэ. Нарт эпосым фэдэ тхыдэхэр, фэдэ нарт къэбархэр зы лъэпкъ иIэп, кавказ лъэпкъхэм анэмыкI. Ащ тырыпэгэнэу тшIэрэп, ау мэхьанэшхо иI, лъэпкъым ыкIуачIэ, ыкуцI ары къызыхэкIыхэрэр.

— Нарт эпосым хэтхэм ащыщэу хэта нахь къыппэблагъэр?

— Сэтэнай-Гуащэр арыба!!! (Лейлэ мэщхы). Бзылъфыгъэм лъэпкъым чIыпIэу щыриIагъэр ащ къеушыхьаты. Бзылъфыгъэ акъылым уасэ фашIыщтыгъ. Саусэрыкъо ащ едэIущтыгъ, ащ ыIорэм текIыщтыгъэп, иунашъо­хэр ыгъэцакIэщтыгъ. Ащ къикIырэр — адыгэхэм сыдигъокIи бзылъфыгъэ акъылыр алъытагъ!

Бэчыжъ Лейлэ ищыIэныгъэ лъэпкъ литературэм, лъэпкъ шIэныгъэм афигъэшъошагъ. Iоф­шIэгъэ шъэ пчъагъэ къыдигъэ­кIыгъ. ИгущыIэ сыдигъокIи кIуачIэ иIагъ. Джынэси ижабзэ щэрыо, узыIэпещэ, ыгу къыпфы­зэIуихызэ къыбдэгущыIэ, игукъэ­кIыжьхэмкIэ, игупшысэхэмкIэ хьалэлэу къыбдэгуащэ, ныбжьым емылъытыгъэу цыхьэ къыпфе­шIы, зэдэгущыIэгъум фэкIэщыгъу, зыми фэмыдэу гущыIэкIэ гъэшIэгъон IэкIэлъ. Ащ фэдэу щымытыгъэми, «уай-уай, Лейлэ!» аIониеп. Лъэпкъ шIулъэ­гъур, лъэпкъ гуузыр къыхэщы. Ныбжьым тIэкIу нахь гумахэ ышIыгъэм фэд, ау сыд фэдэ упчIи мэхьэнэ куу зиIэ джэуап къыретыжьы, упчIэжьэгъу пшIыщтмэ фэдэ щыIэп!

— Ныдэлъфыбзэр — лъэпкъым иакъылзехь. Адыгэ хабзэмрэ бзыпхъэмрэ бзэр хэмытэу зепхьашъущтхэп. ЖэрыIо лъэпкъ творчествэм тиупчIэхэм яджэуапыбэхэр къыхэдгъотэщтых, ары лъэпкъым ипкъэур, ары тикIэныр, нэмыкI лъэпкъхэм такъыхэзгъэщырэр ыкIи тязыгъашIэрэр. «Пасэ зэманым пса­лъэр жьаIэт (Лейлэ ежь идиалекткIэ къеIо). Сэ сыдигъо­кIи гуихыгъэу сэгущыIэ. Сянэ «Бащэ умыIо, уагъэтIысыщт!» ыIощтыгъ. «СагъэтIысми тIэкIу зызгъэпсэфын!» — джэуап естыжьыщтыгъ. (Лейлэ мэщхы).

Бэчыжъ Лейлэ ищыIэныгъэ къин макIэп щилъэгъугъэр: советскэ хэгъэгум игъэпсын, Хэ­гъэгу зэошхом иилъэс фырты­нэхэр, къыпэблэгъэ цIыфхэр игъо­нэмысэу щыIэныгъэм зэ­рэхэкIыжьыгъэхэр шъобж хьы­лъэу ыгу къытенагъэх. Ышыпхъу закъорэ янэ-ятэхэмрэ зычIе­нэхэм ауж ишъхьэгъусэрэ ыкъо закъорэ дунаир ахъожьыгъ. Ахэр зэкIэ ушэтыпIэ хьылъэ фэхъугъэх. Хэзыщыжьыгъэр лъэпкъым шIулъэгъоу фыри— Iэр, шIэныгъэу зыпылъыр арых.

— Сишъхьэгъусэ (Антони Нарожник) Польшэм щыщыгъ, Ленинград сыщеджэ зэхъум нэIуасэ тыщызэфэхъугъагъ. Сищэн зэхъум, хабзэм тетэу чылэм къыслъыкIогъагъ. Жьэу дунаим ехыжьыгъ. Къэрэщэе— Щэрджэсым щызгъэтIылъы­жьыгъ. (Антони Нарожник инженерыгъ, Щэрджэскъалэ ихимзавод илъэсыбэрэ щылэжьагъ. – Тэу З.) Сизакъоу сыкъэнагъ, ау цIыфхэм яшIулъэгъу зэхэсэшIэ. Мылъкуи, IэнатIи, ныбжьи сапылъыгъэп. Адыги, къэбэр­таий, щэрджэси зы лъэпкъэу сэлъытэ. Тызылъэпкъ! Хъэдэн цуакъэхэм сарытэу, сянэ ыщэгъэ гъэщым кIихыгъэмкIэ къысфищэфыгъэ кIакор, ари сфэи­нэу, IулIэжьыгъэу — джары сщы­гъыгъэр Ленинград сызэ­кIом. КIымэфэ палътэуи сиIагъэп, сырынэсынэу ары ныIэп гъогупкIэу сIыгъыгъэр… Ленинград университетым сычIэмыхьан сыфитыгъэп – ар унашъоу зыфэзгъэуцужьыгъагъ. Къиныгъэ… Ау сыкъызхэкIы­гъэхэр, сянэ янэ — Къанэкъо лIэкъолъэшмэ ащыщыгъ — зэрапхъожьыгъагъэх… Бэмэ ар къащышIыгъ, зыпари згъэмысэрэп – джащ фэдэ лъэхъаныгъ. Сикъэралыгъо, силъэпкъ сафэраз! Сабгынагъэп, кIуачIэ къыз­хэзгъотэжьыгъ, зыфэзгъэуцужьыгъэ пшъэрылъыр згъэцэкIагъэ.

Лъыр бжиблэу мао – адыгэ гущыIэжъым къыхэнагъ. Лъап­сэм ыкIуачIэ бгъэгъощэн плъэ­кIыщтэп. Ары Бэчыжъ Лейлэ лъэпкъым ихахъо фэлэжьэщт гъогум зыкIытехьагъэр, сыд къин ылъэгъугъэми зыкIытемыкIыгъэр.

— А синэнэжъ къэсэшIэжьы… Сшыпхъу шIохъыбэеу, сэ сышIо­мэшIо ехьыжьагъэу «мыбы цIыху къыхэкIыну!» сэщ пае ыIощтыгъэ. Сшыпхъу гущи игъо­нэмыс хъугъэ… Седжэ зэхъу­ми ащ фэдэу студентэу тызэдеджэщтыгъэхэмкIэ зэсыугъоилIэщтыгъэх, кIэлэегъаджэмэ къытфа­Iуатэщтыгъэхэр хэз сымышIэу къа­фэсIотэжьыщтыгъ. Сянэ тхьамыкIэм къысфихъыгъэ цы кофтэм университетыр къызэрэ­сыухыгъэр къэзыушыхьатырэ бгъэхалъхьэр къыхаслъхьэти, сыхэтыщтыгъ. ЗымышIэрэмэ гъэ­дэхэн брошкэу къашIошIыщтыгъ, ау сэркIэ мэхьанэ иIагъ, сызэреджагъэм, университет къы­зэрэсыухыгъэм (институтмэ ащ фэдэ бгъэхалъхьэ яIагъэп) ишыхьатыгъ.

Лейлэ сызIэпищагъэу седэIущтыгъ. ИщыIэныгъэ гъогу сы­нэгу къыкIигъэуцуагъ, икъэIотакIэ сшIогъэшIэгъонэу, сыгу фэба­гъэу филъым зыкъызэриIэтырэр нахь зыдэсшIэжьэу. Ыныбжь емылъы­тыгъэу ар лъэшэу зыпылъыжь, шIыкIашIу, зыдэшъхьахыжьырэп, ныбжьыкIабэмэ щысэтехыпIэ афэхъун ылъэкIыщт.

— Тхьэм уенэкъокъунэу щы­тэп! Бзылъфыгъэм идэхагъэ изытет лые рихьылIэнэу къезгъэкIурэп. Литературнэ зэфэс­хэм сахэлажьэу Кайсын Кулие­вым сызыIукIэкIэ, «Кнагиня!!!» (княгиня — Т.З.) — ыIоти, IаплI къысищэкIыщтыгъ. (Лейлэ мэщхы.) Бэчыжъ Лейлэ КъТРК-у «Ады­геим» ипроект зэфэшъхьафхэм ахэлэжьэнэу хъугъэ. 2004-рэ илъэсым къэтын зэкIэ­лъыкIохэу «Сэтэнай» зыфиIоу Кавказым ибзылъфыгъэ гъэсагъэхэм афэгъэхьыгъагъэм къырагъэблэгъагъ, 2014-рэ илъэсым документальнэ-этнографическэ телепроектэу «Джэныкъом» щыщ фильмэу «Джэныкъом иухъумакIу» зыцIэу адыгэ бзылъ­фыгъэм шэн-хабзэу унагъом щызэрихьэрэм фэгъэхьыгъагъэми хэлэжьагъ. Ахэр ком­муникациехэмкIэ ыкIи хэутынымкIэ федеральнэ агентствэм къытыгъэ мылъкумкIэ (грант къыдэхын шIыкIэм тетэу) техыгъагъэх, Урысыем и ГОСФИЛЬМ­ФОНД ихъарзынэщ хэхьагъэх. Адыгэ телевидением ихъарзы­нэщи къыхэнагъ. Лъэпкъ джэныкъом иухъумакIоу Бэчыжъ Ле­йлэ ащ къэс тиIофышIэ купхэм ежь ыIэшъхьитIукIэ ышIыгъэ щыпс-пIастэмкIэ къапэгъокIыщтыгъ.

— Адыгэр зэзыпхырэр щыпс-пIастэр ары. Мы гъомылапхъэр сшIы хъумэ силэжьыгъэп сызэгупшысэрэр, адыгэм игъашIэ къырыкIуагъэмрэ къырыкIощтымрэ. Мы пIастэри дгъэкIодыжьы хъущтэп. Саусэрыкъо игъомылагъ, Нарт эпосым къы­хэнагъ щыпс-пIастэр. Ары адыгэр зыкIэдахэр, ынэхэри, ышъхьа­ци, ынапцэхэри. Пушкинымрэ Лермонтовымрэ кавказ цIыф лъэпкъхэм ядэхагъэ, тихабзэхэр зэрэгъэшIэгъонхэр къатхыхьэзэ, цIыфхэм нэмыкI Кавказыр зэрэщыIэр арагъэ­шIагъ. Осетинхэр, тюрк лъэпкъхэр, щэрджэсхэр, нэмыкIхэр – тизэфыщытыкIэхэр лIэшIэгъухэм къакIоцI псыхьагъэ хъугъэх. Анахь мэхьанэ непэ зиIэр ищыкIагъэмэ тIэ зэфэтщэин зэрэтлъэкIыщтыр ары. Дунаим, ти­къэралыгъо мамырныгъэ ары­лъыныр — ары анахь шъхьаIэр, ары тызфэбэнэнэу, ары къэтыухъумэнэу щытыр. НыбжьыкIэхэми неущ аныбжь зэрэхэхъощтыр зыдашIэжьын фае. Непэ на­хьыжъхэм зэрафыщытын фаем ерэгупшысэх. Апхъырэр къа­лэжьыщт. Тэ, адыгэхэмкIэ, тилъэпкъ тарихъи, тикультури, тихабзи лъагэу тIыгъынхэ фае, тыкъызхэкIыгъэр, тызщыщыр хэти щымыгъупшэнэу, дунаими щашIэнэу!

Тэу Замир. Адыгэ Республикэм иза­служеннэ журналист.