УсакIоу, тхакIоу, Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналистэу Хъурмэ Хъусен бэдзэогъум и 7-р къызыхъугъэ маф, илъэс 73-рэ мэхъу. АщкIэ тыгу къыддеIэу псауныгъэкIэ, творческэ гъэхъагъэхэмкIэ тыфэлъаIо.

Хъусенэ лIэшIэгъуныкъом ехъугъэу матхэ: усэ тхылъхэр бэу ыкIи прозэкIэ тхыгъэ романхэу «ШIулъэгъу нэпIэхъ», «Тиурам тыгъэр къыщыкъокIы» (тхылъитIу хъоу) зыфиIохэрэр къыдигъэкIыгъэх. ДраматургиемкIи гъэзагъэу шIукIае шIа­гъэу Iоф ешIэ, ытхыгъэхэ пье­сэхэм ащыщхэу «Пщэ фыжьхэм ядунай», «Гощэмыдэ ины­сэхэ­дакI» зыфиIохэрэр Адыгэ Лъэпкъ драмтеатрэм щагъэуцугъэх, цIыфыбэу яплъыгъэхэм ахэр агу рихьыгъэх. Хъусенэ усэкIо-тхэкIо къодыеп, сурэтшIынымкIи IэпэIас, зэкIэ итхылъ­хэр исурэтхэмкIэ егъэкIэракIэ. Джащ фэдэ къабзэу ыгу етыгъэу 1980-рэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу лъэпкъ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», ащ ыужыIоу «Адыгэ макъ» цIэу зыфашIыгъэм литIофышIэу, отделым ипащэу, редакторым игуадзэу щытыгъ; джы пшъэ­дэкIыжь зыхьырэ секретарь, щыIэныгъэр дэгъоу изышIыкIыгъэ цIыф чъэпхъыгъ.

Илъэсыбэм адыгэ литературэм хьалэлэу щылэжьэрэ Хъурмэ Хъусенэ упчIэ заулэкIэ зыфэдгъэзагъ.

— Тыдэ къыпфикIыгъа усэныр? Къина ар е псын­кIа? ШъуилIакъо хэтыгъэха гупшысэкIо-IорIотакIохэр?

— Адыгэхэм зэраIоу, мы дунаим зы Iоф горэм фэмышIу цIыф къытехъорэпын фае. Сэ сыцIыкIузэ гущыIэм сыкIэдэIу­кIыныр къыздэсштэгъагъ, сы­къызхэхъухьэгъэ уахътэри къуа­джэхэм нахьыжъ лIыжъ Iушыбэр задэсыгъэр ары. КъэсэшIэжьы ахэр пчыхьапэрэ зы чIыпIэ (унэ) щызэрэугъоихэти, чэщныкъо кIасэ нэс зэрэзэхэсыщтыгъэхэр; къэбарыжъхэр, орэдыжъхэр, усэхэр, хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэр — «Фэрзэпэ заор», нэмыкIхэр ашIэхэу къызэраIуатэщтыгъэхэр, орэдым фэIазэхэу, мэкъэ дахэ зиIэхэри ахэтыгъэх. Ахэм ащыщыгъ сятэкIэ къыспэблэгъэ дэдэу (зэшитIум ябыныгъэх), IорIотэкIо гъэшIэгъонэу, ышIэрэр бэу Хъурмэ Шъэукъар. ТилIакъокIэ Шапсыгъэ тыщыщыгъ, къэкощы­нэу зэрэхъугъагъэри, тэ, Хъурмэхэм, тятэжъ пIашъэу ШъэубыкIу илъэс 13 фэдиз ыныбжьэу Кавказ заом икIэуххэм адэжь мы чIыпIэхэм къызэрэкIогъагъэр Шъэукъарэ къыIуатэщтыгъэх; етIанэ ар лIы хъуи, лIа­къом лъапсэ ыдзыгъ. Тиунэ­къощ Шъэукъар тхыдэIуатэр лIыжъ рэхьатэу, ышIэрэр бэу, гулъы­тэшхо иIагъ. УпчIэжьэгъу бэрэ ашIыщтыгъ, шIэжь дэгъу зэриIэр къапшIэу, джэуапхэр къытыщтыгъэх. Илъэс 92-рэ къыгъэшIагъ. Арышъ, ахэм ыкIи сятэ-сянэхэм къяшIэкIыгъэ дунаим яIэшIупс къыслъыIэсыгъ зыгорэущтэу.

— Апэдэдэ птхыгъагъэр угу къэкIыжьа, илъэс тхьапша уныбжьыгъэр?

— ХьакIэщым щызэхэсхи, еджапIэм тызыщырагъаджи сыгу щызэхэхьагъэу, сэ сшъхьэкIи а зэкIэми сахэтэу, сытIыси тет­радь псэу стхыгъагъэ, ащ дэ­жьым я 6-рэ классым сисыгъ, сыукIытапэзэ, сыдми гу тесшIы­хьи, ар адыгабзэмкIэ тикIэлэ­егъаджэу КIэрэщэ Къан ­Айдамыр ыкъом езгъэлъэгъугъагъ. ТхэкIэ шап­хъэхэр, къапIомэ пшIоигъор пшIэнхэ зэрэфаехэр, ащ паекIэ къыхаутыгъэхэм уяджэныр зэрищыкIагъэр къысиIогъагъ.

Джащ къыщегъэжьагъэу сыкIоми сычъэми, пчыхьи, пчэ­дыжьи а тхэн Iофыр къыскIыгъугъ, джащ фэд сурэтшIыныри сыцIыкIу дэдэзэ езгъажьи, си­кIасэ хъугъэ. Ау гущыIэм ыкIуа­чIэ ыкIыIу къызыщыхъурэ уахъ­тэхэри къыхэкIыщтыгъэх. Ана­хьэу зыпкъ итэу усэныр къызысштагъэр еджапIэм иапшъэрэ классхэм сарыс зэхъур арыми, ифэшъуашэм нэсэу Iоф зыдэсшIэжьэу зезгъэжьагъэр, къыхэсыутынхэу гу зысшIыгъэр дзэм сыкъызекIыжьыр ары.

— Литературэр чъыг дахэм фэд: къутамэхэр — поэзиер, прозэр, драматургиер щы­зэ­бгы­рэ­кIых. Ахэм ащыщэу о угу нахь зылъызыщэрэр?

— СэркIэ ахэр зэфэдэх. Апэ усэр ары зэрезгъэжьагъэр. Ащ зэ узыпэуцокIэ, шъхьэм мастэ хэлъэу, угупсэфырэп, ренэу зы­горэм уегъапэ, улъэхъу, къэо­гъоты — жьыкъэщэгъу огъоты; пыодзэжьы, укъитIупщырэпышъ, улъэкIуатэ. Усэныр сэркIэ гуапэ: жъынч-зэпэжъыу макъэу хэ­IукIырэр сипсыхъо Фарзэ ичъэ псынкIэ фэсэгъадэ, джащ фэд жьыри, псыри — дунаим ыпсэ ахэм зэкIэми ахэлъ. Жанрэхэм афэгъэхьыгъэмэ, зымкIэ къэмыIошъурэр адрэмкIэ къэоIо; жанрэ пэпчъ образ гъэ­псынымкIэ шIогъэ гъэнэфагъэ хэлъ, зибэ пшIэрэм укIигъэгъо­жьырэп.

— Охътэ зэхъокIыны­гъэхэр птхыхэрэм сыдэущтэу ащыпхыры­пщыхэра?

— ЩыIэкIэ-псэукIэм, ащ ипчэ­гу ит ЦIыфым, лэжьэкIо Iапшъэ мыпшъыжьэу народым ыкIи къяшIэкIыгъэу хъурэ-шIэрэм ре­нэу гукIэ сахэт: лъэпкъым иблэкIыгъи, изауи, иIотэжь ма­фи, хэгъэгушхощтыгъэ СССР-р зэрэзэбгырачыгъи, непэ тызыхэт щыIакIэри усэхэми, сироманхэми, сипьесэхэми темэ шъхьаIэу яIэх, апхырэкIых.

— Узнэмысыгъэу, гур зыкIэмытIасхъэу птхымэ пшIоигъор?

— Бэ егъэжьагъэу сиIэр, ау ренэу сытхэрэп. Ауми, гупшысэр къызыкIорэм — орэчэщныкъу, орэнэфшъагъу, уештэшъ (мы уахътэр ары шапхъэ сфэ­хъугъэри), гум уимыгъэгупсэфэу бгъэм дэлъыр уфэсакъымэ, уедэхашIэзэ, къыдэбгъэкIын фаеу мэхъу. Ащ дэжьым шхэни, чъыени, нэмыкIи пшIоIофыжь щыIэп, зэкIэошыпыхьэ гупшысэу къэкIуагъэр, етIанэ гум го­пэгъур текIыгъэу, икIэрыкIэу зыкъэоштэжьы. Зы мафэп ныIа тызэрэщыIэр? Гузэжъопх псын­кIэу уахътэр къытшъхьащыт, зэ­кIэ къылъытэжьэу, блэбгъэ­кIырэм узэрэкIэмыхьажьыщтым, нэмыкI къызэрэхъущтым уикъу­дыеу уиIыгъ. Сымытхыгъэу сшIэ­мэ сшIоигъуи щыI: тарихъ лъапсэ зиIэ тхылъыр зэкIэми анахьышIу, пфыкIэгъахьэмэ.

— Непэ птхыхэрэр зы­фэдэхэр, ахэр анахьэу зы­фэгъэхьыгъэхэр?

— Усэхэр сыдигъуи сэтхых. Ау роман е пьесэхэм ауж, нэ­мыкI гупшысэкIэ-шIыкIэм уз­хэтыгъэ уж, усэхэм афэгъэзэ­жьыгъуае мэхъу. Мы аужырэ уахътэм етIупщыгъэу драма­тургиемкIэ гъэзагъэу сытхагъ, сыгупшысагъ. Пьесэр тхыгъошIоп, ащ зэкIэ гъэлъэшыгъэ-зэгъэпэшыгъэу, геройхэм яшэн-­ха­бзэхэри, хъурэ-шIэрэм зэря­хъулIэхэрэри, зэутэкIныгъэу азыфагу илъыри, гумэ ащэчэу акIэ­хэкIырэри, щэбзэщэ къудыигъэм фэдэу, сюжетри, композициери, зэкъодзэпIэ-егъэжьапIэри, кIэухыри зы гупшы­сэ-кIапсэкIэ щызэфэмыщагъэхэмэ хъущтэп, гущыIэ пэпчъи ууIучIызэ, а зэкIэр зэбгъэкIуныр ищыкIагъ, ау зэ пIэ къызихьэкIэ, уегупсэфылIэ. Мы илъэсым пьеситIу сыухыжьыгъэ, лакъыр­дым сыдехьыхы, «Шъофым ит джэнэтыпI» апэрэм сызэреджагъэр, цIыф акъылым, шIыкIэм, IэнатIэм къэмышIэжьынэу тызэ­рэзэрахъокIырэм ехьы­лIагъ. ЯтIонэрэр адыгабзэм фэ­гъэ­хьыгъ.

Лъэпкъ Iофэу бэ къэуцурэр, пьесэу стхыгъэм янахьыбэр ахэм яхьылIагъ; уцIыфмэ, ущы­Iэныр зыфэдэр, ущыIэным къикIырэр — узэфэныр, ощ фэдэ цIыфым уфэнэфынэныр; щы­Iэныгъэр зэкIэ зэрэбэнэ зэ­пымычыжьыр, узэрэтекIощтым цыхьэ сыдигъуи фыуиIэн зэ­рэ­фаер ащыкIэгъэтхъыгъ.

— Джыри зы упчIэ. Уна­гъор, уигупсэхэр, уипхъорэлъфхэр къыбде­Iэха, хьаумэ уагъэохъуа? О пфэдэ ахэта ахэм?

— Тиунагъо нэмыкI унэгъуа­бэм афэд, хэти фэлъэкIырэр ешIэ, нэхъой илъ. Типшъашъэу Заремэ юрист, бын пасэхэр — зы кIалэрэ пшъэшъитIурэ иIэх. Анахьыжъыр — ТIахьир, илъэс 19 ыныбжь. Мыекъопэ индустриальнэ кол­леджым ипсэолъэшI факультет истудент, ау футболыр икIэ­сэ дэдэу, спортым ишъыпкъэу пылъ, Данэ — пшъэшъэ нахьы­жъым, медицинэ сэнэхьатыр къыхи­хыгъ, апэрэ курсыр колледжым къыщиухыгъ. АнахьыкIэу Эланэ я 6-рэ классым ихьагъ. СэркIэ анахь мэхьанэ зиIэр плъэкIырэр афапшIэу, Iорэ-шIэрэ къапымыкIэу, ежь ашъхьэ Iоф ашIэныр; псауныгъэ яIэу, ягухэлъхэр дахэу пхыращынхэр ары.

— Опсэу, Хъусен, уахътэ къыхэпхи ты­зэрэб­гъэгъозагъэмкIэ. Уиилъэс­хэр нэфынэнхэу, уигу­пшысэ чанэу, лъэ­ры­хьэу щытынэу, псауныгъэ пы­тэ уиIэнэу ты­пфэ­лъаIо ыкIи укъы­зы­хъугъэ мафэмкIэ тыпфэгушIо.

Мамырыкъо Нуриет.