Адыгэхэм Засс ыпхъу къызэрахьыгъагъэр

Зэманыжъ блэкIыгъэхэр боу къурпэныгъэх: цIыф хые къызэрыкIохэм ягугъэ ащызэпыкIэу, хъулъфыгъэ зыцIэр онэгум къимыкIэу, псэр аIэгоу, Iашэр аблыгоу, лъэпкъым паемэ, зафэхэу, хыехэу, анапэ къабзэу, псэемыблэжьыгъэх.

ПсынкIагъэп адыгэм игъогу, ауми, игугъэ зыкIи чIинагъэп, илIыгъи игущыIи япцIыжьыгъэп. Къиныбэр къызэринэкIызэ, зэожъхэм, лыгъу-лыстхэм ахэстыхьэзэ, зэгорэм лъэпкъышхощтыгъэ адыгэхэр дунаим Iунэ-Iунэу щитэкъухьагъэ хъугъэ. Ау сыд зэхъуи чIыгужъыр ным ычIыпIэу нэрызы зымышIыгъэ­хэу, чIэзымыдзыгъэхэу, къэзымыбгынагъэхэм яхьатыркIэ лъэпкъ лъачIэм ыIотэжьыгъ.

БлэкIыгъэ чыжьэм иджэрпэджэжь уахътэм хэкIуакIэрэп, лъэпкъым ишIэжьи ар ныбжьырэу хэтыщт.

Кавказ заоу илъэсишъэр зыкъудыигъэм изы хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъон адыгэхэм генералэу Засс ыпхъу къызэрахьыгъагъэр ыкIи тхыдэр а зэошхом ылъапсэ къыпкъырыкIэу, ем шIур зэрипэгъокIым икъэбар ин.

Ар зытхыгъэр Адыгеим къыщыхъугъэу, Америкэм щыпсэурэ адыгэу, тхакIоу, илъэс 92-рэ зыныбжь Натхъо Къадыр ары. ПовестыкIэу «Легенда о великом похищении» зыфиIорэр бэмышIэу Мыекъуапэ урысыбзэкIэ къыщыдэкIыгъ.

Натхъо Къадыр гупшысэшхоу ылэжьырэр кIагъэтхъэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр фагъэшъошагъ.

Повестым икъэхъукI, купкIэу иIэр

Тхылъыр инэп, ау теплъэ-шъуа­­шэмкIи, купкIэу иIэмкIи зэдештэ: гущыIапэр, ащ къыкIэлъыкIорэ шъхьищыр ыкIи кIэух псэлъэ зэфэхьысыжьыр. Повестыр Натхъом игущыIэ къызэIуехы. Ащ къыщеIо ицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу пшысэхэр, таурыхъхэр, нарт орэдхэр икIасэхэу, акIэ­дэIукIэу зэрэщытыгъэр. Ятэ ренэу ымыгъэгупсэфэу, Кавказ заом хэтыгъэ лIыхъужъхэм якъэ­бархэр къыфиIотэнхэу зэрелъэIу­щтыгъэр щыгъупшэрэп.

Натыхъуае яунагъокIэ къы­зэко­щыжьхэм яунэ хьакIэщ шъыпкъэ зэрэхъугъагъэр, пчы­хьэрэ лIы хэкIотагъэхэр къызэ­рэкIощтыгъэхэр, ахэм лъэпкъым ышъхьэ къырыкIогъэ къэбар е тхыдэ гъэшIэгъоныбэ, орэдыжъхэр, пщыналъэхэр къызэраIощтыгъэхэр, ежь Къадыр ащ дэжьым цIыкIугъэми, Iофтэбгэ цIыкIоу е нэмыкI лъэIухэр афигъэцакIэу зэрахэтыщтыгъэр… Непэ къызнэсыгъэм орэдыIо-тхыдэIотэ цIэрыIохэм ямызакъоу, зэкIэ хьакIэщым къакIощтыгъэ­хэм яIокIэ-шIыкIэхэри, языфэпэкIагъэри, амакъи ытхьакIумэ зэритхэр кIегъэтхъы. ГущыIэм пае, Емзэгъ Юсыфрэ Хъуажъ ХьатIыхъурэ ижъырэ ыкIи нарт орэдхэр дэгъоу къаIощтыгъэх. Зэо къэбархэмкIэ Iэзагъэр ыкIи дэгъоу ахэр къэзыIуатэщтыгъэр ЛIыбзыу ХьапIатIыкъу.

«Сэ анахьэу ныбжьырэу сыгу къинагъэр «Адыгэмэ инэрал Засс ипшъашъэ къызэрахьыгъэр» зыфиIорэ тхыдэу ХьапIатIыкъо къыIотэжьыгъагъэр ары. А къэбарыр нэмыкIхэми къаIуатэу зэхэсхыгъ, зэрэзэтекIышхо щы­Iагъэп, къэзыхьыгъэхэм ацIэхэр тIэкIу зэрэзэблахъурэм нэмыкIыкIэ, — еIо Натхъо Къадыр. — Ау Хъырцыжъыкъо Алэ ыцIэ зэфэдэу къыраIощтыгъ, ар абдзэ­хэ лIэкъо фэшIыгъэу Джэнчатэ­хэм ащыщыгъ, Кавказ заом илъэхъан анахь зыцIэ Iугъэ дзэпащэхэм ахэтыгъ. Джащ фэдэу къэбархэм тарихъ лъэ­хъаным хэтыгъэхэм ацIэхэр къыщапчъыщтыгъэх: Иналыкъо Шэуджэныжъыр, Убых (Бэрзэдж) АлэцIыкIу ыкIи къэбэртэе хьадж­рэтхэм япащэхэу щытыгъэхэ Алджэрыекъо Кущыкупщыр ыкIи Хъатэкъущыкъо Мыхьамэтышхоу пыим благъоу тебанэщтыгъэр.

Адыгэхэм ядунэе гурыIуа­кIэкIэ, щыIэныгъэм имэхьанэ къызэрагурыIорэмкIэ, пыим зыфагъэцIыкIуныр, еубзэнхэр, зыфиIорэр фашIэныр, сыд фэдэу лъэрыхьэу, кIочIэшхоу, узэрип­хъонэу лъэкI зэриIэр ашIэми, агукIэ аштэщтыгъэп. Къинэу къафыкъокIыгъэр зэралъэкIэу ащэчыныр, лIыгъэкIэ зэмыблэ­жьынхэр нахь къыхахыщтыгъ, насыпынчъагъэу къафэкIуагъэмкIэ, ящэIагъэрэ ялIыгъэ-цIыфыгъэрэ Кавказ заом къыщылъэгъуагъ. Ятэжъ пIашъэхэм ячIыгоу къафагъэнагъэр сыд хъункIи хэти зэрэрамытыщтыр, лажьэ­хэмэ шхэжьхэу, яшэн-хабзэхэр къагъэгъунэу псэунхэр къыхахыщтыгъ, ащ ыпкъ къикIыгъ етIанэ илъэси 100 кIогъэ заор» — етхы Натхъо Къадыр. ЕтIанэ къыпедзэ­жьы: «Адэ, уегупшысэмэ, къахьы­гъагъэр шъыпкъа е сыда? Мы упчIэр тхылъеджэм къытын ылъэ­кIыщт. Къыхэгъэщыгъэн фаер мы хъишъэр шIумрэ емрэ язэпыщыт гъэшIэрэ банэ къыпкъырыкIыгъэу зэрэщытыр; ежь лъэпкъым ышъхьэ IофкIэ къыдэ­хъумэ шIоигъор нафэм фэдэу зыхагощэгъэ тхыдэу зэрэхъу­гъэр».

«Жьыбгъэ къемыпщэу къурэ сысрэп» зэраIоу, зыгорэ щымыIэгъахэу адыгэ лIышхо-лIы­хъужъхэм ацIэхэр хэтхэу, Засс ыпхъу къызэрахьыгъэ тхыдэр чIыпIэ нэкI къитэджагъэп» — теубытагъэ хэлъэу тхакIом гущыIапэм щыкIигъэтхъыгъ.

Хъишъэ хъугъэ-шIагъэм нэмыкI гупшысэ-шIошIхэр къегъэущых: адыгэ лъэпкъым зэо зэпымычыжьым шIушIэ узэремы­хъулIэщтыр къызэрэгурыIогъа­гъэр ыкIи ущыIэн зэрэфаер зэхишIэу, зыгорэущтэу зэшIуныгъэм укъы­фэкIоным игъо къызэрэсыгъэр ышъхьэ къитаджэ зэрэхъугъа­гъэр.

Анахь узыгъэразэрэр тхыдэм щыхъурэ-щышIэрэ пстэоу къыщы­Iотагъэр, зэшIомыхыгъэмэ мы­хъущт Iофышхохэр зэкIэ ежь лъэп­къым илIыхъужъхэм апшъэ ралъхьэу, акъылыр апэ итэу зэрэхъухэрэр ары. Узэкъотыным, зэдебгъэштэным имэхьанэ тигубзыгъэхэм лIэужхэм афыраIотыкIыгъэу огугъэ.

Джыри упчIэ къэуцу: сыда анахьэу Засс ыпхъу къахьыныр, гущыIэм пае, къэзэкъ атаманым е нэмыкI дзэпащэхэм анэмыс­хэу, къызхэкIыгъэр? Ар анахьэу Кавказ заом ихъугъэ-шIэгъэ жъалымхэр генералэу Засс ыцIэ зэрепхыгъагъэхэр ары. Ащ лъып­сыр псыхъоу ыгъэчъагъ, адыгэхэм ашъхьэ шIоупкIыгъэхэмкIэ чэу пчэгъухэр зэпыгъэIэгъагъэх. КъушъхьэчIэс лъэпкъхэмкIэ ар хьэм нахь хьэжьыгъ, гуимыкIыжь хьазабыр аригъэщэчыгъ «Шэйтан джынэузкIэ» ащ ыцIэ лъэпкъ шIэжьым къыхэнагъ…

Ау адыгэхэр жъалымхэп, зафэх, пшъашъэр къахьыгъэми, мыхъункIэ дэзекIуагъэхэп, лъэп­къым идэгъурэ идахэрэ рагъэлъэгъугъ; ежь генералым ып­хъуи адыгэ лъэпкъыр ыгукIэ къы­штагъ.

Шэн-хэбзэшIухэр

Ахэр лъэпкъым ыкуцIых. Ар зэхишIагъэу, къыгурыIоу тхэкIо IэпэIасэу Натхъо Къадыр тарихъ хъугъэ-шIагъэр хъупкъэ инэу шэн-хэбзэ хъырахъишъэхэмкIэ гъэдэхагъэм ригъэкIугъ. Апэрэ шъхьэм повестым игерой шъхьа­Iэу Убых (Бэрзэдж) АлэцIыкIу лIакъоу къызхэкIыгъэр, шъаор пIурэу зэратыгъэр ыкIи аталыкъ фэхъугъэр къыщыIотагъ. Адыгэ пIуныгъэр зые лъэпкъым тешIы­кIы­гъэу, лъэпсэ пытэ зиIэу, хэб­дзыни хэплъхьани щымыIэу зэрэгъэпсыгъэр, лъэпкъым къы­гъэ­гъунэу ыкIи ыгъэлъапIэу къызэрэрыкIуагъэр тхакIом икъу фэдизэу мыщ къыщыригъэлъэгъукIыгъ. ЛIэужыкIэхэр цIыф шъыпкъэхэу, акъыл, нэхъой ахэ­лъэу, лIыгъэ-цIыфыгъэкIэ укъамыгъэукIытэжьынхэу пIугъэнхэм зэрэтегъэпсыхьэгъагъэр кIигъэтхъыгъ.

Уздэлажьэрэр мэбагъо… Алэ­цIыкIу Бэрзэдж убых лIэкъолъэш Бэрзэджхэм ащыщыгъ, Кавказ заом илъэхъан охътабэрэ убых­хэм ыкIи хы ШIуцIэ Iушъо щып­сэурэ адыгэхэм яшъхьафит банэ икIэщэкIуагъ. ЫIэпкъ-лъэпкъ пы­тагъэкIи, илIыгъэ гъэпсыкIэкIи, иакъыл-гулъытэкIи иныбжьыкIэгъум къыщегъэжьагъэу илэгъу­хэм къахэщыщтыгъ. Тыгъужъыкъо Къызбэч аталыкъым зи къы­тенэщтыгъэп, ыпсыхьэщтыгъ; адыгэгъэ-цIыфыгъэ хабзэр, адыгэ дзэкIолIым ипшъэрылъ, зэкIэ щыIэныгъэм хэшIыкI-еплъыкIэ фыриIэу ыпIущтыгъ, ыгъасэ­щтыгъ. Тыгъужъыкъо Къызбэч Шапсыгъэ исыгъэ ШэрэлIыкъо лIэкъо фэшIыгъэхэм ащыщыгъ. Черкесием ишъхьафитныгъэ банэ охътабэм хэтыгъэ дзэпэщэшхуагъ. Пелыуан теплъэр иIэу лIышхуагъэ, хьаджэ сарыкъыр телъэу жэкIэшхуагъэ. Джэгу пчэгу къыращэми, дахэу къашъо­щтыгъ, ау цIыфхэм «Сарыкъыр телъэу къэшъо…» аIощтыгъ. Ежьми «Сыкъыщымышъощтмэ, джэнэтми сыфаеп» сэмэркъэу хэлъэу ыIощтыгъ. Джа лIышхо цIэрыIор ары кIалэм аталыкъ фэхъугъагъэр. Ежь Къызбэчи къуищ иIагъ, ау ахэр пIурым нахьыжъыIуа­гъэх, зырызэу нэмыкI чIыпIэхэм, лIакъо­хэм ащапIущтыгъэх. АлэцIыкIу аталыкъымрэ жъо­къонанэмрэ (аталыкъым ягуащэрэ) ялъфыгъэ шъып­къэм фагъадэу, анахьыкIэр анахь кIасэу, апсэ Iуалъхьэу апIущтыгъ. Шэ­рэлIыкъо (Ты­гъужъыкъо) Къыз­­бэч-аталы­къыр къаныр (пIурыр) цIыфы­шIу-лIышIу хъунымкIэ зышъхьасы­жьыгъэп: римыгъэшIагъи, римыгъэлъэгъугъи, фыримыIотыкIыгъи къэнагъэп. Нахь зыкъызеIэтым цIыфхэми ахищагъ, Iашэ-шъошэ зехьакIэми, шы фэIо-фашIэхэми, теубытагъэ зы­хэлъ псэлъэ шIыкIэми афигъэсагъ.

АлэцIыкIу илъэс 16 зэхъум Къызбэч анахь шы лъэпкъышIоу бэчкъаныр ритыгъ, шIогъабэу хэлъыр, анахь зэош дэгъоу зэ­рэщытыр, ибысымкIэ шъыпкъэгъэшхо зэрэхэлъыр, бгъэпытэ лъэшкIэ пыим етIыргузэ, уанэм псынкIэу къызэрэриутырэр фиIотагъ. Ежь АлэцIыкIу ыныбжь икъоу, янэ-ятэхэм адэжь ащэ­жьын зыхъукIэ, анахь шы лъэпкъ дахэу жьэращтым тесэу зэращэжьыщтыр, етIанэ адыгэ шы лъэпкъэу щолэхъум щэIэгъэшхоу, кIуачIэу хэлъхэр фиIотагъэх. ИлъэситIу джыри зытешIэгъэ уж АлэцIыкIу илъэс 18 хъугъэ. Къыз­бэч илъэсыбэм ыпIугъэу, ылэ­жьыгъэ кIалэм къыкIэкIыгъэм рырэзагъ.

Тыдэ щыIэми, бгъакIоми укъимы­гъэукIытэжьын теплъэр иIэ зэхъум, лъэгъупхъэ-пытэу, онэгуми дахэу къищэу, щысыми, щытыми лIыгу зэриIэр къапшIэу янэ-ятэхэм адэжь ащэжьын мурад ашIыгъ. АлэцIыкIу ятэу Бэрзэдж Тамбый пIурщэжьым зыфигъэхьазырынэу макъэ рагъэIугъ. АлэцIыкIу цые фыжьыбзэр тешIыкIыгъэу, адыгэ хъурышъо пэIо ежьашъор, Iэшэ-шъуа­шэр диштэу (дышъэ-тыжьыныр зэпэлыдыжьэу) афэпагъ. Шы жьэращты дахэм ыIупэ ежь пIурым иныбджэгъуитIумэ аIыгъыгъ, ау шыр илъын фэшIугъ.

Къызбэч шъхьэтелъыр ышъхьэ къещэкIыгъэу, жэкIэ-пэкIэ тхъуа­гъэр кIыхьэу, инышхо шъэджа­шъэу, аслъан плъышъор иIэу ыIэ къыIэтыгъ, къызэхэзыхыгъэ­хэр къэIэсагъэх.

Мамырыкъо Нуриет.