ШIу услъэгъоу, сыбгъэгушхоу, узгъэшIагъоу Шъхьащэ сэ, бзылъфыгъэр, къыпфэсэшIы. Усишыпхъоу, усишъузэу, шIур сфэпшIагъэу Сэ сигъашIэ о щыбгъаIэу къыбдэсэшIэ. Унэфылъэу, улъэпкъ гъашIоу чIылъэ шъхьагъым Тыгъэ фабэу ушъхьащытэу укъысфепсы… Ащ нэмыкIэу ныцIэр уиIэу сыкъэплъфыгъэшъ, Дунай дахэу, дунай нэфыри къысэптыгъ. Уиорэди кушъэ натIэм щынэфыгъэшъ, Сэ сигъашIэ уишIушIагъэ щысIэтыгъ.

МэщбэшIэ Исхьакъ

Джырэблагъэ тхылъ гъэкIэрэкIагъэ, IофшIэгъэ гъэшIэгъон къыдэкIыгъ. Ар гуманитар шIэныгъэхэм апылъ республикэ институтым къыщагъэхьазы­рыгъ. Тхылъыр зэхэзгъэуцуагъэр институтым тарихъымкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу ЕмтIылъ Разыет. «Адыгэ бзылъ­фыгъэр урыс ыкIи дунэе тарихъым зэрахэтыр» ыIуи ащ авторым цIэ фишIыгъ. Тхылъым зэреджагъэм, а гупшысэм фэIорышIэзэ, мыщ къыдэхьэгъэ тхыгъэ­хэр Разыет ыгъэпсыгъэх.

Ным, бзылъфыгъэм афэгъэхьыгъэу Разыет бэ­шIагъэу тхыгъэхэр иIэх, а гупшысэм къырехьакIы илъэсыбэ хъугъэу. А те­мэм зыригъэушъомбгъугъ ыкIи мыгъэ тхылъ гъэшIэгъон къыдигъэкIыгъ.

IофшIагъэр къызытегущыIэрэ бзылъфыгъэхэм ахэтых лIэшIэгъу пчъагъэ­кIэ узэкIэIэбэжьмэ щыIагъэхэри, лIэшIэгъоу икIыгъэм псэугъэхэри, тинепэрэ мафэ хэтхэри. Ащ фэдэу тхылъым дэбгъо­тэщтых дунэе тарихъым хэхьагъэу Мысыр ипа­чъы­хьэу Фарук ишъхьэгъусагъэу, адыгэмэ къахэкIыгъэу Сафиназ Зулфикар къыщегъэжьагъэу непэ адыгэ культурэм, искусст­вэм, литературэм, наукэм ыкIи нэмыкI лъэныкъохэм ащылэжьэрэ бзылъфыгъэхэр.

— Мы тхылъыр афэ­гъэхьыгъ бзылъфыгъэ цIэ­рыIоу щыIагъэхэм, непэ псэухэрэми, — еIо Разыет. — Ащ фэдэх адыгэ лъэпкъым къыхэ­кIыгъэ Шарлотта Айщэт, Хьагъундэкъо Елмэсхъан. Ар апэрэ, ятIонэрэ дунэе заохэм нэбгырэ мин пчъа­­гъэ къащызыгъэ­нэ­жьыгъэ цIыф. Тилъэпкъэгъу бзылъфыгъэм Францием иорден лъапIэ къы­фа­гъэшъошагъ. Бэгъу­жъэ­къо Лелэ летчик-ист­ребитель, адыгэ бзылъ­фыгъэу Хъу­рэе Сафиет Социалистическэ IофшIа­кIэм и ЛIы­хъужъ.

Кавказым щыIэгъэ зе­кIолIхэу къушъхьэчIэс бзы­лъфыгъэхэм яхьы­лIагъэу къэзытхыжьыгъэ­хэм къаIощтыгъ итеплъэкIи ишIыкIэ-шIуагъэкIи адыгэ пшъашъэр нэмыкI лъэпкъхэм къазэрахэ­щыщтыгъэр. ЯдэхагъэкIэ адыгэ бзылъфыгъэхэр нэмыкI лъэпкъхэм ари­гъапшэхэзэ, тхэкIо цIэ­ры­Iоу КIэрэщэ Тембот ытхы­гъагъ адыгэхэм апхъухэр агъэкIэрэкIэнхэм пае зы­ми зэрэшъхьамысы­щтыгъэхэр. Шъошэ дахэм бзылъфыгъэр зэрэзекIощтымкIи, зызэригъэпсыщтымкIи зыфэсакъыжьы­нэу ыгъасэщтыгъэу адыгэ­хэм алъытэщтыгъ.

Бзылъфыгъэм шъхьэ­кIафэ фэшIыгъэныр нартхэм ялъэхъан къыщежьэ. Ахэм яхьылIэгъэ хъу­гъэ-шIагъэхэм ягупчэ итыгъ бзылъфыгъэр. Ащ фэдэу Сэтэнэе гуащэм нартхэм япхыгъэ къэбархэм чIыпIэшхо ащеубыты. Нартхэм язэгъэшIэн пылъыгъэ В. Абаевым зэри­лъытэрэмкIэ, «Сыд фэдэ геройи — анахь шъхьаIэу Саусэрыкъуи ахэмытэу нартхэр къызышIо­бгъэшIынхэ плъэкIыщт, ау Сэ­тэнэе гуащэр ахэмытэу хъун ылъэкIыщтэп».

Адыгэ бзылъфыгъэхэм IэпэIэсэныгъэшхо ахэ­лъыгъ, ар къеушыхьаты адыгэ саемрэ цыемрэ зэрашIыщтыгъэм. Ащ ехьы­­лIагъэу къетхыжьы урыс офицерэу Ф. Торнау «Адыгэ бзылъфыгъэхэр яIэпэIэсагъэкIэ къахэщых, аIэ зынэсырэр агъэчъы, хъэн, дэн Iофым фэкъулаих» еIошъ.

ГущыIэм кIочIэшхо зэриIэр къагурыIозэ, адыгэ­хэм япшъашъэхэр IупкIэу, щэрыоу гущыIэнхэу арагъашIэщтыгъ. АщкIэ нарт къэбархэр щысэ дэгъугъэх.

Бзылъфыгъэм, бысым­гуащэм яхьылIагъэу гущыIэ щэрыуабэ адыгэхэм аIуагъ. ЛIым цIыфхэм лъытэныгъэ къыфа­шIынымкIэ зэкIэри зыIэ илъэу алъытэщтыгъэр шъу­зыр ары. Ащ ишы­хьатых мы гущыIэхэр: «ЛIыр зыгъэлIырэр шъузыр ары», «Шъузым ыгъэ­пыутыгъэ лIыр зыми къы­дищыжьышъущтэп», «Ныб­джэгъумэ агъэпыутырэ лIыр шъузыр ары къыдэзыщыжьышъущтыр», «Насыпыр шъузым къыдэкIо», «ШъузышIу илI цIэрыIу», «ШъузышIур лIыгъатхъ» ыкIи нэмыкIхэр.

— Сэ сызыфэягъэр адыгэ лъэпкъым къыхэ­кIыгъэ бзылъфыгъэ цIэ­рыIохэу блэкIыгъэ зэманхэм псэугъэхэм ацIэ­хэр непэ щыIэхэм язгъэшIэныр, хьалэлэу непэ Iоф ышIэзэ, щыIэныгъэм илъэ­ныкъо зэфэшъхьафхэм гъэхъагъэхэр ащызышIы­хэрэр цIыфхэм нэIуасэ афэсшIыныр ары. Ахэм ахэтых адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ бзылъфы­гъэхэу Тыркуем, Сирием, Франицем, Израиль ыкIи нэмыкI чIыпIэхэм ащы­псэухэрэм яхьылIэгъэ къэ­бархэр. Ау нахьыбэу тхылъым дэтыр Адыгеим, Темыр Кавказым ыкIи Урысыем ичIыпIэ зэфэ­шъхьафхэм ащыпсэухэрэм яхьылIагъэхэр арых, — еIо авторым.

IофшIагъэр цIыфыбэмэ ашIо­гъэ­шIэ­гъоныщт. Ащ нэбгыри 180-м ехъумэ яхьылIэгъэ къэбархэр къы­дэхьагъэх. Ахэр кIэлэ­егъаджэх, вра­чых, тхэкIо цIэрыIох ыкIи нэмыкIых.

Тхылъыр едзыгъо пчъа­гъэу зэхэт. Къыдэхьэгъэ бзылъфыгъэхэм ясэнэхьат елъытыгъэу гощыгъэ­хэу якъэбар къэIотагъ. Апэрэ едзыгъор кIэлэ­егъаджэхэм, ятIонэрэр — псауныгъэм икъэухъу­мэн фэлэжьагъэхэм ыкIи ащ джыри Iоф щызы­шIэхэрэм, шIэныгъэлэжьхэм, культурэм, искусствэм ялэжьакIохэм, заохэм ахэлэжьагъэхэм, тылым Iоф щызышIа­гъэ­хэм, общественнэ Iофы­шIэхэм, спортым зиIа­хьышхо хэлъхэм. Гъэсэны­гъэм фэлэжьэгъэ бзы­лъ­фыгъэхэм ащыщэу тхы­лъым къыдэхьагъэх Бузэрэ Эммэ, Бузэрэ Хьаом, Афэунэ Зунэ, Шъхьэлэхъо Дарихъан, Кушъу Ларисэ, Блэгъожъ Мирэ ыкIи нэмыкIхэм яхьы­лIэгъэ къэбархэр. Псауныгъэм икъэухъумэн фэлэжьагъэхэу Бек Мелэч­хъан, Даур Сусанэ, Цухъо Аминэт, Гъыщ Щамсэт, Нэгъэплъэ Светланэ ыкIи нэмыкIхэм якъэбар­хэри мыщ дэтых.

ШIэныгъэлэжьхэу Азэ­мэтэ Минкъутасэ, Беданыкъо Сусанэ, Бэчыжъ Лейлэ, КIэрэщэ Зэйнаб, Къомэфэ Зарэ, Шъхьа­кIумыдэ Марыет, Тамбый Джантыгъэ, Шэуджэн Эмилие ыкIи нэмыкIхэм яхьы­лIэгъэ тхыгъэхэри тхы­лъым къыдэхьагъэх.

Искусствэм иIофышIэ­хэм тхылъым чIыпIэшхо щаубытыгъ. Ахэм яхьы­лIэгъэ тхыгъэ 50 фэдиз мыщ дэт. Ахэр актерых, орэдыIох, сурэтышIых ыкIи нэмыкIых.

Сихъу Гощнагъу.