Проектэу «Адыгэ орэдым итарихъ» зыфиIорэм изы Iахь иятIонэрэ зэIукIэгъу (хьакIэщ) бэрэскэшхо мафэм гумани­тар шIэныгъэхэм апылъ республикэ институтым щыкIуагъ.

Адыгэ орэдыжъхэр шIу зы­лъэгъухэу, хэшIыкI афызиIэхэр ащ къекIолIэгъагъэх. Ахэм ахэтыгъэх шIэныгъэлэжьхэу орэдыжъхэр къэзыугъоихэрэр, зэзыгъашIэхэрэр, къэзытхыхьэ­хэрэр, искусствэм иIофышIэхэу IэпэIэсэныгъэшхо хэлъэу ахэр къэзыIохэрэр, культурэм илъэсыбэрэ Iоф щызышIагъэхэри, непэ илэжьэкIо ныбжьыкIэхэри.

Зэхэсыгъор адыгэ орэды­жъитIу зыфэгъэхьыгъагъэр. Мэ­мэт иорэдрэ Хьатраммэ я Пакъэ иорэдрэ.

Адыгэ орэдым фэгъэхьыгъэ проектым изэхэщакIох фило­логие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, институтым IорIуатэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу Нэхэе Саидэрэ АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, АР-м и Къэралыгъо орэдыIо-къэшъо­кIо ансамблэу «Ислъамыем» ихудожественнэ пащэ игуадзэу Нэхэе Азэматрэ.

ЗэIукIэгъур къызэIуихыгъ институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам ыкIи мыщ фэдэ зэIукIэгъухэр институтым зэрэщыкIо­хэрэм имызакъоу, адыгэхэр зыщыпсэухэу, адыгабзэкIэ зыщыгущыIэхэрэ чIыпIэхэм зэ­кIэми ащызэхэщэгъэнхэ фаеу ылъытагъ. Институтым иархив непэ орэд 1700-м ехъу цIыфмэ анэмысхэу зэрэчIэлъыр къыхигъэщыгъ.

— БэшIагъэу зэхалъхьэгъэ орэдхэу непэ къытлъыIэсы­жьыгъэхэми, тэ тилъэхъанэ аусыгъэхэми къэбар гъэнэ­фагъэхэр апылъых, — еIо Саидэ. — Орэд пэпчъ зыгорэм фэгъэхьыгъ, мэхьанэ иI, щыIэныгъэм изы Iахьэу, изы къэбарэу хэуцо, къыхэнэ. Орэдым халъхьаным, анахьэу кIэнэкIалъэ ашIыным хэти фэягъэп. Ащ узыхафэкIэ, къыхэкIыжьыгъоягъ.

Непэ хьакIэщым (зэIукIэгъум) къетхьылIагъ къэшъо орэд­хэм ащыщэу удж къэшъо орэдитIу. Апэрэр Мэмэт иорэд —удж тIурытIу къашъор е бжъэдыгъу удж раIо. ЯтIонэрэр Хьат­раммэ я Пакъ — удж хъу­раекIэ еджэх.

Сыда мы орэдхэр къызкIыхэтхыгъэхэр? Сыда ахэр зэзыпхыхэрэр, хэта зыусыгъэхэр, хэта зыфаусыгъэхэр? А упчIэхэм яджэуапхэр хьакIэщым щыIугъэх, мэкъамэми, гущыIэу а орэдхэм ахэлъхэми игъэкIо­тыгъэу ащытегущыIагъэх.

МэщлIэкъомэ ащыщэу Мэмэт ыцIэу лIы лэжьэкIо-псэуакIо горэ Пэнэжьыкъуае дэсыгъ. Ятэ Тыщыкъу, янэ Сэтэнай ацIагъ.Мэмэт гъукIэ Iазэу, пхъэшIэ чанэу щытыгъ. ЛIы чанэу, бла­нэу, цIыфыгъэ хэлъыгъэу къа­Iотэжьы. Ежь фэдэ лэжьэкIо къызэрыкIохэм ишIуагъэ аригъэ­кIыщтыгъ, сэ­мэркъэу хэлъэу щытыгъ. Итеп­лъэкIэ лIы къопцIагъ, иинагъэкIэ гурытым тIэ­кIу нахь лъэгагъ. Къызыхъугъэр я 18-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэр ары, дунаим зе­хы­жьы­гъэр 1929 — 1930-рэ илъэс­хэм адэжь.

Сыда орэдыр аусыныр къыз­хэкIыгъэр? Революцием ыпэкIэ тетыгъор зыIыгъыгъэ пщы-­оркъмэ утхьамыкIэу, уфэкъолIэу пшъхьэ къэпIэтыныр адэщтыгъэп. ЛэжьакIор зыфитыгъэр лэжьэныр арыгъэ ныIэп. Къылэжьырэм инахьыбэри тырахыжьыщтыгъ. Шъошэ дахи, шы дэгъуи ащ иIэн фитыгъэп. Псэолъэ дэгъу зиIэм хъункIэ рашIылIэщтыгъ, къэбар дэй нэпцIхэр фагъэIущтыгъэх, орэд­усхэр къащэфыхэти, кIэнэкIэлъэ орэд фырагъэусыщтыгъ. Мэмэт ицIыфыгъэ пщы-оркъмэ афэщэчыщтыгъэп. ШIушIа­гъэри, щытхъури ежьхэм аблэпхы хъущтгъагъэп. Пщы-оркъ-хэр ахэм апэуцужьын зылъэ­кIыхэрэм ащыщынэщтыгъэх, ащ фэдэу Мэмэти нэпч рафи, кIэ­нэкIэлъэ орэдыр фырагъэу­сыгъагъ.

Мэмэт иорэд 1902 — 1903-рэ илъэсхэм аусыгъ. Зыусыгъэр зэтефыгъэу тарихъым хэхьагъ. КъэбарIуатэу Хъуажъ Исмахьилэ Iэшъынэ Мышъэостэу ыIощтыгъ, ЗекIогъу Мэс­хьудэ зэрилъытэщтыгъэмкIэ, Хьаджэбыекъо Ерэджыбэ Нэшъу ары. Пэзэдэ Къуй ыусыгъэу зыIохэрэри щыIэх.

Мы орэдыр 1959-рэ илъэсым УдыкIэко Алый къыIоу, КIыкI Абурэ Блэгъожъ ХьакIмафэрэ дежъыухэу атхыжьыгъэм къе­кIолIагъэхэр едэIугъэх.

ЕтIанэ къызэIукIагъэхэм орэдым ехьылIагъэу ашIэрэр къыраIотыкIыгъ. Мэмэт икъэбарэу орэдым хэлъхэм яхьылIагъэхэр къаIотагъэх. Ахэм ащыщых Мэмэт имэкъу къэщэжьыкIэ, Мэ­мэт зажэрэ пшъашъэр зэ­рэдэкIуагъэр ыкIи нэмыкIхэр.

Орэдыр бэмэ зэлъашIэщтыгъ, орэдыIо-тхыдэIуатэхэми якIэсагъ, хьакIэщ пэпчъ къыщаIощтыгъ.

Алэлэ Сэлым къызэриIожьыщтыгъэмкIэ, Мэмэт иорэд гущыIэхэр рамылъхьэхэзи мэ­къамэу щыIагъ. Ар Гощэудж къэшъо орэдмэ ащыщыгъ. АщкIэ хъяр зиIэ унагъом джэгур бысымгуащэм ыцIэкIэ къызэ­Iуихыщтыгъ. ЕтIанэ а орэды­шъом Мэмэт фэгъэхьыгъэ гущыIэхэр ралъхьагъэх.

ХьакIэщым Мэмэт иорэд фэ­гъэхьыгъэу къыщыгущыIагъэх шIэныгъэлэжьхэу Къуекъо Асфар, Цуекъо Нэфсэт, Анцокъо Сурэт, театроведэу Шъхьэ­лэхъо Светлан ыкIи нэмыкIы­бэхэр.

ЯтIонэрэ орэдэу зытегущыIагъэхэр Хьатраммэ я Пакъэ иорэд. Ащ фэгъэхьыгъэу къэгущыIагъ шIэныгъэлэжьэу Би­даныкъо Марзиет, Урысыем изаслуженнэ артисткэу ХъокIо Сусан ыкIи нэмыкIхэр. Хьа­кIэ­щым орэдхэр къыщаIуагъэх Нэ­гъой Азэ, Хъупсэрджэнэ Ма­динэ, ХъокIо Сусанэ, Къумыкъу Щамсудинэ, Шъымырзэ Къызбэч ыкIи нэмыкIхэм.

ЗэхэщакIохэм къызэраIуа­гъэмкIэ, хьакIэщым пшъэрылъ шъхьаIэу иIэр адыгэ шэн-ха­бзэхэр, орэдыжъхэр, IорIуатэхэр къэIэтыжьыгъэнхэр, ахэр цIыф жъугъэхэм алъыгъэIэсыгъэнхэр, ащ тетэу тикультурэ хэхъоныгъэ егъэшIыгъэныр ары.

Сихъу Гощнагъу. Сурэтхэр Iэшъынэ Аслъанрэ Къоджэшъэо Казбекрэ тыра­хыгъэх.