Тхэрэр бэ, усэрэри ащ нахь бэжь. Ау мыусэпыщт ыкIи мыулъыищт усэхэр къызыIэкIэкIыхэрэр зырызых. Ахэм ащыщ ЛIыхэсэ Мухьдинэ.

ЦIыф пстэумэ зыкIэ афэдэу щыIэныгъэм гугъэ щыриI, ар зыкIи щыгъупшэрэп, Iэпэдэлэл ышIырэп. ЫгукIэ шIоигъом лъы­Iэсыным пае еджагъ ыкIи емызэщыжь гупшысэкIо IофшIэкIо­шху. ЛIыхэсэ Мухьдинэ пасэу, кIалэзэ игугъэ къыфэнэфагъ ыкIи илъэс 40-м ехъугъэу гупшысэр ыпщыжьэу чэщи мафи дунаим псэкIэ щэIорышIэ.

УсакIом акъыли, амали, Iэпэ­Iэсэныгъэ дахи хэлъых, усэн-гупшысэн гъогушхом тетышъ, уцуи гъэпсэфи иIэп. ШIоигъом лъыкIэхьагъэу усэр къызыхъукIэ, жьыкъэщэгъу гуапэ фэхъу. ЕтIани дунэешхом игупшысэ лъагъо­мэ гукIэ атехьажьышъ, къамыIогъэ шъэфыбэм амыгъэгупсэфэу, лъэкIуатэ. Къин умылъэ­гъоу, пкIантIэ къыомыхэу анахь Iоф цIыкIури къызэрэбдэмыхъущтыр Мухьдинэ пасэу зэхишIагъ.

ЛIыхэсэ Мухьдин Исмахьилэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэкъуае мэкъуогъум и 14-м, 1955-рэ илъэсым къыщыхъугъ. ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэр къызеухым, Краснодар дэт псэолъэшI трестэу ССМУ-52-м Iоф щишIагъ. 1978-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым фи­лологиемкIэ ифакультет дэгъу дэ­дэкIэ къыухыгъ. 1978 — 2002-рэ илъэсхэм ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм икIэлэегъаджэу, идиректорэу Iоф ышIагъ. «Отличник народного образования РСФСР» зыфиIорэ щытхъуцIэр къыфагъэшъошагъ. Всесоюзнэ премиеу Ленинскэ комсомолым ыцIэкIэ щытым илауреат.

М. ЛIыхасэм ытхыхэрэр къыхиутыхэу 1975-рэ илъэсым (студентыгъом) ригъэжьэгъагъ. Иапэрэ поэтическэ сборникэу «Гугъэм илъагъу» зыфиIорэр 1981-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх «Дэе мэз», «Жъогъо Iапчъ», «ШIулъэгъур щэIэфэ», «Гум илъэгапI», «Усэхэмрэ орэдхэмрэ», «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр», урысыбзэкIэ «На сквозняке веков» зыфи­Iохэрэр.

М. ЛIыхасэм иусэхэр гум къынэсых, лъэшых, пытэх; хъыбэйхэп, тхьамыкIэхэп. Яджэрэм кIэгъэкъон фэхъухэу кIуачIэ ахэлъ, адыгабзэм ибаигъэ ащызэхэошIэ, дунаишхор къыпфызэхафы. Дунэешхом ипчэгупIэ ит ЦIыфыр ары усакIом ыIуи, ышIи зыфэкIожьырэр; псэ къэгъэшIыгъэ пстэумэ ар къызэрахэщырэр иакъыл-къулаеу зэрэщытыр кIи­гъэтхъызэ, ауми ащ гъэшIэ кIы­хьэ зэримыIэр, зыщефэхыщтыр ымышIэрэми, гугъэшхо иIэу иилъэсхэр зэригъашIэрэр, къиныр къызэринэкIызэ мэфэ ошIу­хэм ащыгугъэу къызэрихьырэр, щыIэныгъэм къыкIэкIыжьэу, цIы­фым IукIэжьырэр зыфэдэри IупкIэу усакIом къыреIо­тыкIых.

УсакIор чылэм къыщыхъугъ, ащ игуапэу щэпсэу; къоджэ щы­IакIэр икъоу къыгурыIуагъэшъ, ащ икуупIэмэ анэсэу гъашIэр къыгъэлъэгъон елъэкIы. АщкIэ щысэшIу фэхъугъэр ыкIи фэхъу­рэр къызэрыхъухьэгъэ унэгъо лъачIэу зыщапIугъэр, янэ-ятэхэр, нахьыжъ Iушхэу къешIэкIыгъагъэхэр ыкIи кIэлэегъэджэ дэ­гъухэу ыпэ къифагъэхэр арых. Джащыгъум гущыIэр Iашэ инэу зэрэщытым — уфаемэ, IэшIоу, фабэу, шъабэу; угу мышIумэ дыджэу, чъыIэу, пкъыеу, онтэгъоу, аужыпкъэм, узэхицIыцIэн ыкIи уиукIыпэн зэрилъэкIыщтым гу лъитэгъагъ. Ежь усакIор гущыIэм идэгъу цIыфым шIу фиIоным, шIу фишIэным, чIышъхьа­шъом жъалымыгъэр щымы­шъхьалъэным афегъэIорышIэ. Ау дунаим ихабзэ уукъонэу щытэп: шIумрэ емрэ ренэу ащ щызэпэIутых, ем римыкIэу ащ фырикъурэр ыпэкIэ лъэкIуатэ.

Усэу «Силэжьыгъац» зыфи­Iорэр ушъый-гупшысэ сатырыбэу гъэпсыгъэ, УсакIом ыкIуачIэ зынэсырэр уегъашIэ.

— Iофым уигъалIэмэ, — къысеIо сянэ, — СIэшъхьитIукIэ укъэзгъэхъужьын. Силэжьыгъацэ хэсэлъхьэ… ЛъысэIо: сымыгъэлъаIу! Тхьэм фэдэу зэплъыжьрэ цIыфмэ СыIумыгъахь япчъэшъхьаIу. СэшIэ къин укъэкIыныр, Уздежьагъэм унэсышъуныр! УкъэкIыгъахэми, жьыбгъэм ПсынкIагъоп уIэкIэкIыныр! . . . Тыгъэпсым укъыхищыгъэми, ИплъакIэ земыгъэгъэдел. ШIомыкIэу чIыгур пшIошIыгъэми, УчIэмыкI ыбгъэгу хьалэл. . . . ТызэгурэIомэ, жьыбгъи КIодыпIи тыкъялыжьын. Къиным уигъалIэмэ, сэри СIэшъхьитIукIэ укъэзгъэхъужьын!

ГъашIэ бгъэшIэныр аукъодыеп, мастэкIэ псынэ птIыным фэд; ау ешIэ усакIом къин зыхэмылъ тхъагъо зэрэщымыIэр, уипкIэн­тIэпс зыхэхьагъэм узэригъэгу­шIожьырэр, щэIагъэ зиIэр имурад зэрэлъыкIахьэрэр, «ЧIыгум ыбгъэгу хьалэл учIэмыкI» еIо, кIегъэтхъы лъапсэр зэрэухъумэпIэ-пытапIэр, лъапсэ зиIэм шъхьа­пэ зэришIырэри ыушъэфырэп.

Мухьдинэ адыгэ усэкIуабэм зэратекIырэр ытхыхэрэм фи­лософие ин зэрахэлъыр, иусэ-гупшысэкIэ ухэтми IэпыIэгъу къыпфэхъоу, гукIэгъу-шъыпкъагъэм узэрэфипIурэр ары. ЛIыхасэм зэгъэпшэн зэфэшъхьафхэр ешIых, ахэмкIэ уанэIу щыIэныгъэ сурэт гъэшIэгъонхэр къыкIегъэ­уцох, ори узэрегъэплъыжьы, зыкъыуегъэгъоты икIэрыкIэу.

ЛъэкъолъэкIыпI Зи шъхьакIо уиIэба? БлэкIырэм зыкъыпщелъэкIы. Алъэкъо шIоибэ Ппшъэ лъынтфэ шъыпкъэм ращэкIы. Джаущтэу езгъэззэ, ЛъэкъолъэкIыпIэр сэукъэбзыжьы. Семыжэгъахэзэ, ЦIыфхэр къысфехьых пчэдыжьым. КъызгурымыIоу, Ялэжьабэ сиунэ къыранэ. ГущыIи сфэмыIоу, ЕтIани щэшхэжьых сиIанэ. Ащ фэдэ мэхъуа, Лажьэрэм пстэури илажьэу?! Гу закъор мэлъыхъо… Илажьэм лъэхъу мыпшъыжьэу. Джы лъэкъолъэкIыпIэм Сеплъы бэрэ сыгу егъоу. СэшIэ: зимылажьэ Зытелъым къинышхо елъэгъу.

Урыс усэкIошхоу А. С. Пушкиным арыба зыкIиIуагъэр: «Би­тый небитого несет» («аушъа­гъэм амыушъагъэр ехьы»); зимылажьэр арыба ихыегъэ-зэ­фагъэкIэ тыди сыдигъуи ахэ­кIуадэрэр. ЕтIани уц лъэнтхъэим фэдэу цIыфынчъагъэм Iаеу зы­зиштэрэм, зафэр хэта зы­лъэгъужьыщтыр?!

Зыгу къабзэр Сэ пкIэнчъэу сезэгърэп нахь, Джаущтэу щыт щыIэныгъэр: Гумахэм ахьы иIахь, АтекIо пытагъэр, лIыгъэр! АрышъхьайкIэ, атекIо жъалымэри — ЦIыфышIум хьылъэ имафэ. Сэщ пае шъыпкъэ зыIуагъэри ТекIуадэ игущыIэ зафэ! КъыхэкIы «зышъо икIыгъэр» Тхьэм нахь бэрэ «ыгъакIоу». ЕгъашIэм щэхъу ымышIагъэми, Ышхын имакIэу лэжьакIом. КъыхэкIы… КъыхэкI къодыерэп, Нахьыбэм чIылъэм щыхабз: ЗиIэтмэ зэо мэшIуаем, Апэу ыхьрэр гу къабз; ЕтIани чIылъэ хъураем ЩыIэныгъэр щырегъэжьэжьы. ЕтIани пстэумэ апае Зыгу къабзэр егъэпщынэжьы!

УсакIоу ЛIыхэсэ Мухьдинэ шъыпкъаIо ыкIи цIыфыгу минхэм къарыгущыIыкIэу мэгупшысэ, матхэ, джащ пае цыхьэ фэошIы.

Охътэ лIэшIэгъу зэблэкIхэм язэманэу джы тызхэтым цIыфыгъэм ычIыпIэ былымыр къитаджэу, нэхъоир къеIыхэу, гъэшIэн лъэпкъ шэн-хабзэхэр зэ­рэщеIыхыхэрэр иусэ сатырхэм ащыкIигъэтхъыгъ. Ау хэти ыIони, ышIэни фитыми, усакIомкIэ ­мыкIодыжьыщт анахь шIагъор цIыфыгъэр, къэрар пхэлъыныр арых.

ЩыIэх цIыфхэр яIэ тIэкIум езэгъхэу, Дани дышъи памышIэу яунэжъ. Уахътэу Тхьэм къаритырэм рытхъэжьхэу, Жъыгъо мафэу гъашIэр аIотэжь. ЩыIэх цIыфхэр, нахьыбэм шIоделэхэми, Яли ящи чIылъэм щынэхъой. ЩымыIэм игугъу тетхьалэшъуми, ЩыIэм езэгъышъурэр анахь бай. («Анахь бай»)

Ары, нэй-псыягъэм зэщимыфыгъэу, щыIэм езэгъышъурэр (ахэр мыбэми), усакIом зэри­Iуагъэу, «анахь бай». Чыжьэу маплъэ ыкIи куоу мэгупшысэ ЛIыхасэр, джащ пае уедэIу зэпытыгъэу, уеджэ зэпытыгъэми уезэщырэп, уигъэпшъырэп, игупшысэ фытагъэхэмкIэ къотэгъу-ныбджэгъу ухэтми зыкъыпфешIы. Уехъопсэнэу бай гу­пшысэкIо-усакIор, игущыIэ лъэш, зафэ, иадыгабзэ къабзэ, IупкIэ, купкI иI.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ усэхэр, поэмэхэр зыдэтхэ тхылъхэр иIэх. Орэд текстхэр етхы, орэдышъори хехы. Иусэхэм афэдэу орэдхэри цIыфхэм аштагъэх, къаIох. «Хъяр», «Гъэ мин огъашI!», «Си Хьалъэкъуай», «Тянэхэр», «Адыгэ чIыгу», «Лъэ­пэмаф», «ШIулъэгъур къэджэ», «Сыгум укъэкIымэ», нэмыкIхэри, ахэр 100-м нахьыбэ мэхъух. Мухьдинэ урысыбзэкIи поэзием зыщеушэты.

Тиадыгэ тхыгъэ литературэ ипоэзие ылъапсэ зыгъэпытэу ыкIи зыгъэбаеу лъызыгъэкIуа­тэхэрэм ащыщ, игугъэ ехьыжьагъэ сыдигъуи фэсакъэу еухъумэ ыкIи иусэн пшъэрылъ дахэу егъэцакIэ. А зэкIэмэ яшыхьат щытхъуцIэхэу, къэралыгъо шIу­хьафтынхэу къыратыгъэхэр.

ТхэкIо ныбжьыкIэхэм яя VIII-рэ Всесоюзнэ зэIукIэу Москва щызэхащэгъагъэм Мухьдинэ хэлэжьагъ. АР-м и Къэралыгъо премие литературэмкIэ илауреат, АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. УФ-м итхакIохэм я Союз 1995-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэт.

М. ЛIыхасэр усакIоу арми нахьыбэм зэрашIэрэр, ар лъэпкъ драматургиеми гъэхъагъэхэр щызышIыгъ. Ипьесэхэу «Гум­загъ», «Нэфын» зыфиIо­хэрэр Адыгэ драматическэ театрэм щагъэуцугъэх.

Мухьдинэ иусэ, итхыгъэ пэпчъ зы ушъый ин, зы гупшысэ куу хэлъ; шъо пчъагъэу зэхэлъ щыIэныгъэм ипчъэ ахэм къыпфызэIуахы: шIумрэ емрэ ренэу дунэешхом зэрэщызэпэIутыр къыуагъашIэзэ, щыIэныгъэ бгъэ­шIэныр бэнэныгъэ зэпымычы­жьэу зэрэщытыр, пытэгъэ-теубытэгъагъэ зыхэлъым инасып зэрэкIэкIырэр ыкIи зэфэгъэ лъагъор гугъэIотэжьыпIэу зэригъотырэр пшIошъ егъэхъу. Ау усакIом ыушъэфырэп щыIэны­гъэр зэрэкъобэ-бжъабэр: шъыпкъэр зэрэгъотыгъуаер кIегъэтхъы; ежь усакIом ишъыпкъэ — игупшысэ-гущыIэ зафэ тапашъхьэ къырелъхьэ, тегъэ­гъуазэ, тегъэразэ.

Мамырыкъо Нуриет.