Пресмыкающиеся, земноводные животные Цохъорэ, псыми чIыгуми ащыпсэурэ псэушъхьэхэр

Гадюка — блэон, тыгъагъоблашхъу, блэ фIыцIэ (каб.)

Головастик — хьантIэркъощыр, шынакъыкI (каб.)

Горная змея — къушъхьаблэ, къуршыблэ (каб.)

Гремучая змея — блашэ

Дождевой червь — ожъубэнэ­хьамлыу, уэшх хьамбылу (каб.)

Дракон — благъо

Жаба — чIыхьантIаркъу, хьэндыр­къуакъуэ (каб.)

Змееныш — блэщыр

Змея (общее название) — блэ

Кобра — щэджыбл, блашэ, цIахуэ (каб.)

Краб — къраб, хы елыркъэш (каб.)

Красная ядовитая змея — пыты­рыплъ

Крокодил — архъуажъ

Лягушка — хьантIаркъу, хьэндыр­къуакъуэ (каб.)

Медуза — хыIан

Медянка — блапцIэ, блэIапкIэ, мэлыблэ (каб.)

Осьминог — псылъэхъу

Пиявка — дыо, псыдыуэ (каб.)

Полоз — блэмыу, блэ мыо (каб.)

Рак — къалыркъэщ, елыркъэш (каб.)

Серая змея — блашхъо, блащхъуэ (каб.)

Скорпион — акърэб

Слизняк — цIыргъ-цIын, нэщIэпкIэ (каб.)

Солитер (глист) — марко

Удав — блэшхо лъэпкъ, блэшхуэ (каб.)

Уж — блэхьадж, псыблэ

Улитка — ныожъышъхьэ, цIыргъ, нэщIэпкIэ (каб.)

Устрица с раковиной — хьамлашкIо, блэтхьэкIумэ (каб.)

Хамелеон — шъотехьэ-текI

Червь (вообще) — хьамлыу, хьэмбылу (каб.)

Черепаха — хьадэпчэмыIу, шы­лъэгу (каб.)

Шелкопряд, шелковичный червь — щылэхьамлыу, козэ (шапс.), шылэ хьэпIацIэ (каб.)

Ядовитая змея — кIэиблэ, тхъо­блатхъу, къуэкIийблэ (каб.)

Ящерица — хьамплъыжь, шындыр­хъуо

Хырыхыхьэхэр

Бгырыпхы зэжъоу зырещэкIы, зэхифызэзэ гузэжъогъу къыреты. (Блэ).

Гъогу къощэ-нащэрэ лы Iахь пщэрырэ. (Блэрэ хьантIаркъорэ).

Гъогу напцэм чэтэ ихыгъэ телъ. (Блэ).

Зищыпэлъэгъу гуих. (Блэ).

Зы къамыщ сиIэшъ, сырыошъурэп. (Блэ).

Къэмыгъэзэ къэш, лы пщэр такъыр. (Блэрэ хьантIаркъорэ).

Тичэу лъапсэ лы IашкIэ илъ. (Хьан­тIаркъу).

Хэт ылъакъохэм анахь кIыхь ыпакIэ? (Къалыркъэщ).

ГущыIэжъхэр

«Анахь дахэр хэт?» аIуи къызэ­упчIэхэм, хьадэпчэмыIум ышъхьэ къыригъэщыгъ аIуагъ.

Благъом фэдэу пхъашэ, шым фэдэу чъэр.

Блэ зэуагъэр аркъэным щэщтэ.

Блэм иапэрэ теплъэгъур гуих.

Блэр заорэр мэятэ.

Блэр зытыраукIыхьэрэр ищэрэз.

Блэр ишхъухьэ ехьыжьы.

Блэр еофэ мэбэгы.

ГущыIэ дахэм блэр гъуанэм къырещы.

Жаем благъор гъуанэм къырефы.

ХьамлашкIоу къызэрыкIыгъэм IупшIэ фешIыжьы.

Хьамплъыжь къыоцэкъагъа?

ЧIычIэгъым щыпшырэ хьамлыури цIыфмэ ашIэ.

Iоф мыублэм блэ хэс.

* * * Архъуажъхэм аIузырэ цэжъхэм ачIыпIэ кIэхэр къаIокIэжьы.

Блэ укIыгъэр бэщым пылъагъэу зыкIэмыгъэпщ, щэнаутэу къыпыкIырэм уигъэпщыщт.

Блэр пкIыхьапIэкIэ уадэжь къапшишъ, Iуудзыжьыгъэу зыплъэгъурэм иягъэ къыокIырэп.

Блэр уапэ къикIымэ, щэ уужъунтхэн фай.

Блэрэ хьантIаркъорэ зэпызыщыжьыгъэм зэIэзэрэ узыр егъэхъужьы.

Гъатхэм хьантIаркъохэр къакъэмэ — гъэбэжъу мэхъу.

Ощх къещхэу, хьамлыухэр бэу чIы­шъхьашъом телъы хъумэ — бэрэ къещхы.

КIымафэм блэр плъэгъумэ — пшIоигъор къыбдэхъу.

Сымаджэм хьантIаркъор къакъэу зэхихэу, «Сиуз гъэхъужь» ыIоу Тхьэм елъэIумэ, мэхъужьы.

Хамелеоным (шъо техьэ-текIым) ыбзэгу ежь нахьи фэдитIукIэ нахь кIыхь.

ХьантIаркъомэ орэд къаIомэ — гъэмаф.

ХьантIаркъохэр къакъэ хъумэ — ­къазхэр мэгъуалъхьэ.

ХьантIаркъохэр къакъэмэ — къещхы.

ХьантIаркъохэр къакъэу апэдэдэу зызэхэпхыкIэ, «Узи, бзаджи сиIэр къыосэты» пIонышъ, щэ удэпкIэен фае.

ХьантIаркъор зянэм «сянэ гуащ» ыIуагъ.

ЦIыфым ыжэгъу зыбэгыкIэ — бла­шъхьэ (сурэт) шIохаплъэмэ мэхъужьы. Iоф мыублэм блэ хэс.

Хэт къэптаныр зифэшъуашэр?

Пшыс

Еомэ-еомэ, зэраIомэ, зэраIотэжьэу зэшищ щыIагъ. УлъыхъугъэкIи умы­гъотынэу дэхэ дэдэу ахэм зы шыпхъу яIагъ. Ашыпхъу зыгорэм ытыгъукъомэ аIоти зэшхэр щынэщтыгъэх. Арыти, мыжъо унэ лъагэ горэм пшъашъэр зыпарэми ымылъэгъунэу рагъэтIыс­хьагъ.

Мафэ горэм зэшищыр шакIо кIонхэу рахъухьагъэти, янэ раIуагъ:

— Тян, тшыпхъу фэсакъ!

— Дэгъу, — ыIуагъ ным, — шъумыгумэкI, зыпарэми ар ыхьыщтэп.

Зэшхэр шакIо кIуагъэх. Янэ ыпхъу ыгъашхэмэ шIоигъоу мыжъо унэм кIуагъэ. Пчъэр зыщыIуихыщтым блэгъожъыр унэм ибыби, пшъашъэр ыпхъуати, зигъэбылъыжьыгъ.

Ныр мэгуIэ, ышIэщтыр ышIэрэп. Гъэу щысызэ ыкъохэр къыдэхьа­жьыгъэх. Ахэр зелъэгъум апэгъокIи ариIуагъ:

— СикIалэхэр, сэшIэ лIыхъужъныгъэкIэ шъуапэ зыпари зэрэшъумы­гъэкIощтыр. КъысашъуIу: хэт сыд лъэкIэу иIэр?

— Дунаим пкъыгъо тетэп, орэчIы­шъхьашъу, орэпсычIэгъ, — ыIуагъ ана­хьыжъым,— мастэм нахь цIыкIуми къэсымыгъотынрэ къэсымыштэнрэ.

— Сычъэзэ, орэпсэушъхь, орэбзыу, — ыIуагъ гурытым,— къэсымыукIы-­ шъун щыIэп.

— Сэ уашъом къефэхырэ пстэури, орэины, орэцIыкIу, орэонтэгъу, къэсыубытын слъэкIыщт, — ыIуагъ анахьыкIэм.

— Ащыгъум дэгъу, — elo ным, — шъушыпхъу закъо къехъулIагъэр къы­шъосIон. Зэшхэр ашыпхъу лъыхъунхэу ежьа­гъэх.

Бэрэ кIуагъэхэу зэшхэр мэзышхо горэм нэсыгъэх.

— Мы мэзыр ары блэгъожъыр зыщыпсэурэр, — ыIуагъ анахьыжъым.

Мэзэу зыхэхьагъэхэм хэт чъыгхэм ашъхьапэхэр уашъом чIэох, якъутамэхэр зэхэблыхьагъэх.

КIомэ, кIохэзэ гъэхъунэ горэм ихьагъэх. Плъэхэмэ, а гъэхъунэм ашыпхъу ис, блэгъожъым пшъашъэр къыдзыхьагъэу къегъэгъунэшъ щылъ.

Зэшхэм анахьыжъыр блэгъожъым ыкIыбкIэ къикIи, мыжъо горэ къышти, ыбгъукIэ ыдзыгъ. Благъом ышъхьэ къыпхъотагъ, къэхъугъэр зэригъэшIэнэу мыжъор зыдидзыгъэ лъэныкъомкIэ  плъагъэ. Ардэдэм зэшмэ анахьыжъыр благъом шъхьэпырыпкIи, ышыпхъу ыIэ ыIыгъэу къечъэжьэжьыгъ.

Благъом къехъулIагъэр къызыгурэIом жьыбгъэм фэдэу къашъхьэрыбыби, пшъа­шъэр ыпхъуати, ошъогум ибыбагъ.

— Хъугъэ щыIэп, — elo гурытым, — чыжьэу быбыщтэп ар.

Тыригъэпсыхьи шхончымкIэ блэгъо­жъым ышъхьэ еуагъ, ащ лъыпытэуи ылъабжъэхэм пшъашъэр къатIупщыгъ. Мыжъом фэдэу пшъашъэр къефэхэу алъэгъугъ. Зэшхэм анахьыкIэм ышыпхъу къыубытыжьи чIым тыригъэуцуагъ.

ГушIом хэтхэу зэш-зэшыпхъухэр янэ дэжь къэкIожьыгъэх.

Ным ыкъохэр къэтыфэхэкIэ къэптан ыдыгъ. Зэшхэм ащыщэу анахь лIыгъэ зезыхьагъэм къэптаныр ритынэу ары.

— КIалэхэр, адэ хэта джы мы къэптаныр шъуищ язэу зифэшъуашэр? — яупчIыгъ ныр.

— Сэ къысэт, — elo анахьыжъым, — сэры мыхъугъэемэ, тшыпхъу зыдэщыIэр къагъотыщтыгъэп.

— Шъыпкъэ, — elo гурытым,— ay благъор зыукIыгъэр сэры, къэптаныр сэ къыстефэ.

— Хьау, — адыригъэштагъэп ана­хьыкIэм, — къэптаныр къэзылэжьыгъэр сэры. Тшыпхъу уашъом къефэхы зэ­хъум сэ къэсымыубытыжьыгъагъэмэ, чIыгум къытефэни ыукIыщтыгъэ.

Ныр ыкъохэм ядэIу-ядэIуи, ариIуагъ:

— Нахьыжъыр мыхъугъэмэ благъор къэжъугъотыщтыгъэп, къэжъугъотыгъэкIи шъушыпхъу къыIэкIэшъухышъущтыгъэп. Гурытыр шъуимыгъусэу блэгъожъыр шъуфэукIыщтыгъэп, кIэлэ нахьыкIэм къымыубытыжьыгъагъэмэ, шъушыпхъу уашъом къефэхэни ыукIыщтыгъэ. ЗэкIэми шъузэгъусэу шъузэрэзэдеIэжьыгъэр ары шъушыпхъу псаоу къэзыгъэнэжьыгъэр. Арышъ, енэгуягъо джыри къэптанитIу сыдынкIэ!