Лъэуж нэф къыгъэнагъ, IэпэIэсагъ

Зэчый дахэ зыхэлъыгъэ артист инэу, лъэпкъ искусствэм лъэгъо зэныбжь зэдиштэ пхырызыщыгъэу Мурэтэ Чэпай Ис­махьилэ ыкъор мэкъуогъум и 12-м илъэс 80 хъущтыгъэ. Ар Кощхьэблэ районым ит къуаджэу Блащэпсынэ 1939-рэ илъэсым мэкъумэщышIэ унагъо къихъухьагъ.

Гурыт еджапIэр къызеухым, колхозым щылэжьагъ. 1962-рэ илъэсым театрэ искусствэм икъэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэр – ГИТИС-р дэгъу дэдэкIэ къыухыгъ.

Апшъэрэ еджэпIэшхор къызиухыгъэм щегъэжьагъэу, тыдэ Iоф зыщешIи, сценэр зэ IэкIыб ышIыгъэп, щэIэфэкIэ ренэу ащ тетыгъ. Илъэс 50 Iэпэ-цыпэм роль 200 фэдиз къышIыгъ адыгэ, урыс, дунэе классическэ драматургием къыхэхыгъэхэ произведениехэм ахэтхэ образ анахь гъэшIэгъонхэмкIэ. Мурэтэ Чэпае театрэ искусствэмкIэ гъэхъэгъабэу ышIыгъэхэм апае «УФ-м изаслуженнэ артист», «АР-м инароднэ артист» щытхъуцIэхэр къыфагъэшъошагъэх.

Мурэтэ Чэпае драмэхэу «Батыр», «Шъузабэхэр», «Ным игумэкI», «ШIулъэгъур мэ­шIо­шху», «IэнатIэм игъэрхэр», «Ер къызэрыкIырэр кIэнкIэ зан» зыфиIохэрэр ытхыгъэх, ахэр театрэхэм ащагъэуцугъэх.

Идрамэхэр зэхэугъоягъэхэу зыдэт тхылъхэу «Шъузабэхэр» (1994), «IэнатIэм игъэрхэр» (2004) къыдэкIыгъэх.

Мурэтэ Чэпае ыцIэ ымышIэу е ар ымылъэгъугъэу Адыгэ шъо­лъырым зыныбжь икъугъэ цIыф гори имысыгъэу сэгугъэ. Сыда пIомэ ар лъэпкъым анахь илъэ­пIэ артист цIэрыIуагъ, Iэдэб зыхэлъ цIыф Iушыгъ, гум къи­нэжьхэрэм ащыщыгъ. Ухэтми уемызэщынэу къэгущыIэми, орэд къеIоми, сценэм тетми, IокIэ-шIыкIэ дахэ хэлъыгъ. ЫшIэщтыгъэм гъуни нэзи иIагъэп, уигъэдэIон ылъэкIыщтыгъ. IэкIыб къэралыгъохэм арысхэ адыгэ­хэми ахахьэу, алъыIэсэу къы­хэкIыгъ, адыгэ дунаим щыцIэрыIуагъ.

Сэри синасып къыхьыгъ ар зыхэт спектаклэ зэфэшъхьафыбэм мызэу, мытIоу сяплъыныр, мэфэкI инхэм иорэд макъи сыкIэдэIукIэу хъугъэ, «Мерэмыкъом иорэд» ащ зэригъэжъынчыщтыгъэм фэдэу гучIэ макъэр екIупэу хэти къыIожьышъущтэп; куп хэсми бэрэчэтыгъ – нэ­хъоир къыхилъхьэу, цIыфышIу дэдагъ. ГущыIэгъу уфэхъумэ, пшIоигъуагъэм бэкIэ нахьыбэжьэу къып­фыриIотыкIыщтыгъ. Сэри сшIагъэ а зэкIэми яхьатыркIэ зэ­лъа­­шIэрэ цIыфым ищыIэныгъэ зыфэдагъэри, иунагъо илъыгъэ хабзэри, еджэныр икIасэу, цIыфыным кIэхъопсэу къызэрэтэджыгъэри.

Муратэхэр – бэслъынэих лъэпкъымкIэ, ЧеркесскэкIэ щып­сэущтыгъэхэм къатекIыгъэхэу ары къызэраIуатэщтыгъэр. Чэпае ятэжъ гъукIэ Iазэщтыгъ. Лъэпкъыр лIыцIэу Муратым къыте­кIыгъ: ащ ыкъор Темыр, ащ къытекIыгъэр ХьакIмаф, етIанэ Пщымаф, Бислъан (ар Чэпае ятэжъыгъ ыкIи ятэ Исмахьил ыцIагъэр), ежь Чэпае яблэнэрэ лIэужэу хъугъэ.

ЦIэр – Чэпаер фаусынэу зэрэхъугъэри къыIуатэщтыгъ. Ятэшыпхъум ыпхъоу Саудэт пшъэшъэ чэфылэ-нэутхэу, орэдыIоу, къэшъуакIоу, илъэси 9 – 10 горэкIэ ежь нахьыжъэу иIагъ. Ащ КIубэ Щэбанэ иорэдэу «Чэпай лIы къызэрыкIоп» зыфиIорэр къыIощтыгъ. ЗэдапIугъэ­хэу ыкIи зэфэщагъэхэу щыты­гъэх. ЦIэу «Чэпай» ащ къыфиусыгъ, лIыгъэ хэлъэу, цIэрыIо хъунэу фэягъ. ЯунэгъокIоцI Iуи, шIи имылъэу, тынчыпIэу, рэ­хьатэу зэрэщытыгъэр, пIуныгъэ дахэ ны-тыхэм зэрэрагъэгъотыгъэр сыдигъуи кIигъэтхъыщтыгъ. Янэрэ ятэрэ псэогъу зэрэзэ­фэхъугъэхэ шIыкIэми щыгъозагъ, янэжъ-ятэжъхэр дунаим зехыжьхэм, ятэ бын Iужъум анахьы­жъэу, зикъэмыщэу къызэрэнагъэр ыкIи ятэшыпхъу Хьабидэт ыш къыщэщтыр осыет къызэришIыжьыгъагъэр, ар ежь якъуа­джэ щыщэу, Къошымэ япхъоу, бзылъфыгъэ шъабэу, цIыфышIоу ны фэхъущтыр арэу къызэрэ­чIэкIыгъэр Чэпае къыIуатэ­щтыгъ. Янэ ежь ятэ къымыщэзэ, гъогу закъор азыфагоу щысыгъэ­хэ Къулэхэм илъэс 16 зэрянысагъэр, бын зэримыIагъэр, илI зэлIэм ращыжьи, ытыщ зэращэжьыгъагъэр ышIэщтыгъ. Ау ятэ апэ ар къыщэнэу зыраIом, «Арэп, ар жъыIоба?» зэриIогъа­гъэри Чэпае къыIожьыщтыгъ. Ау ныбжьымкIэ зэрагъэхь шIагъо щыIагъэп, Исмахьилэ Iаби къыщагъ. АщкIэ ятэ ныбжьи зэрэкIэмыгъожьыгъэр, ныр гукIэгъушIэ къэбзэ-лъабзэу, IэпкIэ-лъапкIэу, унагъуи колхози зэдиIыгъынхэр зыфэукIочIыгъэу зэрэщытыр кIигъэтхъыщтыгъ. Чэпае къыIуа­тэщтыгъ: «Мэзэгъо чэщми ха­тэри сянэ ыпкIэщтыгъ. Сятэ лIы Iэтыгъагъ, «Исмахьил кIыхь» — аIощтыгъ. Заом защэм илъэс­рэ ныкъорэ сыныбжьыгъ – къы­гъэзэжьыгъэп».

Шъачэ пыим язымыгъэштагъэ­хэм Чэпае ятэ, Мурэтэ Исма­хьилэ ащыщыгъ, Краснэ Полянэм дэжь чъэпыогъум и 20-м, 1942-рэ илъэсым щыфэхыгъэхэ дзэкIолI 250-мэ ащыщ хъугъэ. Зэо ужым мы чIыпIэм саугъэт ахэм ацIэкIэ щагъэуцугъ, чIыпIэ еджапIэм имузей цIыкIу Iоф ешIэ, туристхэр плъакIо бэу къэкIох, Чэпае ятэ исурэт ащ чIэт, мамырныгъэр зыухъумагъэхэм яшIэжь агъэлъапIэ.

Зэошхоу хьазабыр цIыф лъэп­къыбэу хэгъэгум исхэм языгъэ­щэчыгъэр уцужьыгъэ, а илъэсхэр псынкIагъэхэп, ау ны Iушым, Чэпае янэ, ыкъо цIыкIу игукIэгъу мыухыжькIэ а къиныгъохэм ащиухъумэныр фызэшIокIыгъ; янэ шъаом фиIуатэщтыгъэ ятэ зыфэдагъэр, ригъэшIагъ ыкIи шIу ригъэлъэгъугъ. Ежь бзылъфыгъэ Iушри къарыогъу зыфэхъужьын ылъэкIыгъ, илъфыгъэ щыгъынкIи, шхынкIи зыми щигъэкIагъэп. Чэпае кIигъэтхъыщтыгъ: «Сянэ колхозницагъ, Iоф пстэуми ыIэ якIущтыгъ. Чэм мыгъужь тиIагъ, шъоу балон тиунэ имытэу хъугъэп. Тятэ зэпсаум зыфэдагъэр шIу зыфишIагъэу, IэпыIэгъу зыфэхъугъэ тигъунэгъухэм ялIы­жъэу хьафизэ хъугъэм бэрэ къы­Iотэжьэу зэхэсхыгъэ: «зимыIэм кIэIэн, деIэн ылъэкIы­щтыгъ а уахътэр хьашхъурэIу щынэгъуагъэми», етIанэ къыпи­гъэхъо­жьыщтыгъ: «уятэ джэнэтым кIощт» ыIозэ, лIыжъым Iэ къысщифэщтыгъ».

Чэпае янэ ищыIэныгъэ чIыпIэшхо зэрэщыриIагъэр мыгъуа­щэу, ащ идэгъоу, идахэу къыIуа­тэщтыгъэр бэдэд: «Сянэ ыпсэ къызэрэсIуилъхьэрэри слъэгъущтыгъэ, зэхасшIэщтыгъэ. Сэри ежьым ыгу зэрэхэзгъэхъощтым нахь такъыр сызэхъум сыпы­лъыгъ; еджэным сегугъущтыгъ, цIыфы сыхъумэ сшIоигъуагъ».

Чэтунэм (Лабинскэ) тхъу, къуае, кIэнкIэ зыфэпIощтхэр ыхьыхэти, Чэпае янэ бэдзэрым кIощтыгъэ, ежьыри зыдищэу къыхэкIыгъ. «IэшIу горэ къэщэф» ыIуи зэ соми 2 къызыретым, «Ленин» тетхагъэу тхылъ къызэрищэфыгъагъэр ыкIи ар иапэ­рэ тхылъэу зэрэхъугъэр щыгъуп­шэщтыгъэп. Чэпае кIэлэцIыкIу IупкIэу, нэутхэу, чанэу сыдрэ общественнэ IофшIэни хэлажьэ­рэ еджакIощтыгъ. Зэ я 6-рэ классым исэу Кощхьэблэ районымкIэ пионер нэбгырэ 20 хъухэу Мыекъуапэ, хэку слетым къащэгъагъэх, ежьыр быракъзехьагъ. Ащ ыужым районымкIэ пионерхэм я Унэ ипащэу Сарэ игъусэу край слетым, етIанэ Краснодар кIогъагъэх. Ежь кIалэм ыгукIэ шIоигъоу, Андырхъое Хъусенэ иусэу «Живи наш Сталин» зыфиIорэр, ежь-ежьырэу ялъэIуи, сценэшхом дэкIуаий къыщиIогъагъ, апэрэ чIыпIэр къыфагъэшъошэгъагъ, тхылъ Iэтэ зэтелъ къыратыгъагъ. Чэпае ренэу апэрэ спектаклэу кIэлэцIыкIу пшысэу «Аленький цветочек» зыфиIорэм Мыекъуапэ слетым зэкIом зэрэщеплъыгъагъэри ыгу къыдэоежьыщтыгъ. МэкIэ-макIэу сэнэхьатымкIэ фэщэныгъэр, гухэлъыр къэущыгъэх. ШIукIэ ыгу къэкIыжьы­щтыгъ Iэтахъозэ Мацхэм адэжь илъы­гъэ тхылъ шIуцIэшхоу пшы­сэхэр зыдэтым къызэрэрагъа­джэ­щтыгъэри, макъэм игъэуцун-гъэ­псынкIэ ащ ишIуагъэ къызэрэкIуагъэри. Къуаджэм дэсыгъэхэ IорIотэкIо Iазэхэм, Щыкъ Осмэн фэдэ тхыдэIотэ дэгъухэм зэрядэIугъэми ишIуагъэ къе­кIыгъ.

Илъэсхэр псынкIэу кIуагъэх, еджапIэр къызеухым зы илъэсрэ къуаджэм дэсыгъ, колхозым Iоф щишIагъ.

Пчыхьэ зыгъэпсэфыгъохэм клубым ныбжьыкIэхэр кIощтыгъэх. Мы уахътэм апэрэу пьесэу «Къуаджэр зэщыгъо» зыфиIорэр Мурэтэ Чэпае ытхыгъ ыкIи ар чылэм щагъэуцугъагъ. Ыужым, Москва ГИТИС-м чIахьэ зэхъум, ащ икъэбар щыгъуазэхэу щытыгъэхэ КIэрэщэ Тембот, Къуныжъ Мыхьамэт апкъ къикIэу итхэн Iоф Еутых Аскэр рагъашIи, еджэпIэшхом чIэхьанымкIэ пьесэм ишIуагъэ къекIыжьы­гъагъ. «Музыкэ Iэмэ-псымэу сыда къызэбгъаIорэр?» аIуи къызеупчIыхэм, «патефон» ариIо­гъагъ.

Щэч зыхэмылъыр ГИТИС-м щезыгъэджагъэхэ кIэлэегъэджэ цIэрыIохэм артист сэнэхьат ялыер ыгу зэрэрагъэхьыгъэр, сценэр шIу зэрэрагъэлъэгъугъэр ары. Ежь Чэпае режиссурэмкIэ икIэлэегъэджагъэу Мария Осиповна Кнебель, актер IэпэIэ­сэныгъэмкIэ езыгъэджагъэу Александр Дмитриевич Поповым, нэмыкIхэм ыкIи янэу мыпшъыжьэу зыгъэгушхоу сыдигъуи къыготыгъэм гъунэнчъэу къыдэхъугъэ пстэумкIи зэрафэразэр къыIощтыгъ. Ауми, янэ «артистым» къикIырэр зэримышIэщтыгъэр, зэрэзэхимыфыщтыгъэр, ащ къыхэкIэу зыфеджэрэмкIэ ныр къызеупчIыкIэ, врачэу, кIэ­лэегъаджэу, агрономэу, тхьаматэу къычIэкIыщтэу риIощтыгъ, ролыбэу къышIыщтхэр зэкIэ къызэхилъхьэщтыгъэх. Ары ыкIи къызэрэчIэкIыгъэри: бэ инасып къыхьыгъэр, кIэлэегъэ­джэ дэгъу дэдэхэми Iоф къыдашIэщтыгъ.

Адыгеим къызагъэзэжьым, ныбжьыкIэ купышIоу Адыгэ драмтеатрэм исценэ къытехьагъэх, лъэпкъ драматургием ипьесэ анахьышIухэм атехыгъэхэ спектаклэхэу «Дэхэбаринэ ихьакIэщ», «Ее последняя ставка», «Счастье само не приходит», Шъхьаплъэкъо Хьисэ ипьесэу «Шэуджэн Мос» — Мосэ ироль, Ч. Айтматовым иеу «И дольше века длится день», ШекспиркIэ – Отелло, ежь идрамэхэу «Шъузабэхэм», «Ным игу­мэкI», «IэнатIэм игъэрхэм», мыхэм анэмыкIхэм роль зэфэшъхьафхэр дэгъу дэдэу къащишIыгъэх. Къу­лайныгъэм готэу гухахъори къэкIуагъ, IэпэIэсэныгъэми зэригъэжагъэп. Мафэхэр, илъэсхэр кIощтыгъэх, Мурэтэ Чэпае теат­рэр ежь щыщ шъыпкъэ, ищыIэныгъэ ин хъущтыгъэ. Театрэм готэу Адыгэ радиом творческэ гъусэныгъэ пытэ дыриIагъ, художественнэ тхыгъэхэм къяджэщтыгъэ, зарисовкэхэр, очеркхэр ыгъэхьазырыщтыгъэх. Итворчествэ нахь зыкъызэ­Iуезы­гъэхыгъэ­мэ ащыщ зекIон-зыплъы­хьан гъогухэу ышIыгъэхэри: Америкэм, Германием, Сирием, Тыркуем, Израиль ащыIагъ, ылъэгъуи, зэхихи игуапэу джащыгъум тхьапэм ригъэкIугъ, тхэным ыгъэрэхьатыщтыгъ, гупшысэныр лъэшэу икIэсагъ. Орэд усыгъэхэри гучIэм къи­Iу­кI­хэу иIэх. Чэпае къэралыгъо IэнэтIэзехьэуи хъугъэ – АР-м культурэмкIэ иминистрагъ. А зэкIэми щыIэныгъэр нахь зэхэугуфыкIыгъэу ыкIи цIыфхэр (Iэтыгъэ-хэхыгъэхэр ыкIи къызэ­рыкIохэр – лэжьакIохэр) нахь рагъэшIагъэх, гухэлъхэр ежь-ежьырэу къэущыщтыгъэх, лъэпкъ гупшысэм ренэу удэлэжьэн, удэулэун зэрэфаер ышIэщтыгъэ, ренэу икIэсэ Адыгэ къэралыгъо драмтеатрэм иIофшIэн ышъхьэкIэ хэлажьэщтыгъ, гъашIэр жъотыгъ. Иунэгъо шIагъэ къыкIэхъухьэщтыгъ: ып­хъуищ унагъохэр ашIагъ, сэнэхьатхэр агъотыгъэх, ахэм ялъфыгъэ дахэхэр нэбгыри 9 хъугъэх… Мурэтэ Чэпае ишIугъошхуагъ, илъэс 74-м итыгъ идунай зехъожьым. Лъэуж нэф къыгъэнагъ артист цIэрыIоу, тхэкIо гъэшIэгъонэу Мурэтэ Чэпай Исмахьилэ ыкъом ыкIи ишIушIагъэкIэ ар лъэпкъым къы­хэнэщт.

Мамырыкъо Нуриет.