Илъэпкъ, иныдэлъфыбзэ-адыгабзэ илъэпIагъэх

ОхътакIэм адыгэ тхыгъэ литературэр художественнэ гъэпсыкIэ-шIыкIэ зэфэшъхьафитIукIэ къежьагъ: зыр — ыпаIоу, адрэр — тIэкIу ыужыIокIэ. Ыпэрэхэр — араб гъэсэныгъэ зиIагъэхэр ары, ыужырэхэр — хэбзакIэм иеджапIэхэм ащеджагъэхэу, шIэныгъэ лъапсэр ащызэзгъэгъотыгъэхэр арых. Апэрэхэр диным готхэу, Къур­Iан лъапIэр япсалъэу, зэкIэ хъурэ-шIэрэр тхьэшIошъ­хъуныгъэм езыпхыщтыгъэх, цIыфхэми ахэр къяджэщтыгъэх Тхьэм зыфагъэзэнэу, ядин гъэ­сэныгъэ къыпкъырыкIыхэзэ, псэлъэ дахэ шIыгъэным зыфагъэзэнэу. ЯтIонэрэхэм ягупшысакIи ягущыIакIи шъхьафыгъэ: щыIэкIэ-псэукIэм щыхъу­рэ-щышIэрэ пстэур ежь цIыфым къыпкъырыкIэу ыкIи фэкIожьэу зэрэщытым гу лъызытагъэхэу, псэокIо-лэжьакIохэм гъусэ афэхъунхэу ягущыIэ лъэшкIэ хьазырыгъэх.

Апэрэхэм ятхыгъэхэр Iэпэ­рытхэу къекIокIыщтыгъэх, ез­бырэу зэрагъашIэщтыгъэх. ЯтIонэрэхэм — цIыфыр ежь ышъхьэ сыдымкIи фырикъу­жьышъоу щытыныр, илъэшыгъэ зыдишIэжьэу, кIочIэшIоу хэлъыр щыIэкIэшIум хилъхьаныр къэзыIощтыгъэх, кIэзгъэтхъыщтыгъэх. Ятхыгъэхэр гъэзетхэм, журналхэм, сборникхэм къащыхаутыщтыгъэх е тхылъ шъхьафэу къыдэкIыщтыгъэх. Тхэрэр — тхэщтыгъ, усэрэр — усэ­щтыгъ, а уахътэм адыгэ хэкур анахь культурнэ лъэпкъ псэу­пIагъ. Я 30 — 40-рэ илъэсхэр адыгэ литературэм зыкъигъэ­нэфэнымкIэ анахь мэхьанэ зи­Iагъэх. ТхакIохэм яадыгэ организацие щыIэ зэрэхъугъэм адыгэ литературэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ лъэшэу ишIуагъэ къэкIуагъ. Адыгэ тхакIохэм я I-рэ зэфэс зэхащэным зыфа­гъэхьазырыщтыгъэ, тхыгъакIэхэр къыдагъэкIынхэм, кIочIакIэхэр литературэм къыхэщэгъэнхэм Iоф дашIэщтыгъэ. Мы уахътэм еджапIэхэм ащеджэхэу е ар къаухыгъакIэу зэчый зыхэлъ ныбжьыкIэхэр — Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымызэ, Уджыхъу Хъалидэ, Уджыхъу Адылджэрые, Натхъо Долэтхъан, Меркицкэ Рэщыдэ, Iащ­къэнэ Исмахьилэ, Нач Шъалихьэ, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Лъэустэн Юсыф, мы­хэм анэмыкIхэри, Теуцожь Цыгъо ыкIи адыгэ шъолъырым исыгъэхэ IофIотэкIо нахьыжъ-хэр къыращалIэхэзэ литературэ-творческэ IофшIэным чанэу хэлажьэщтыгъэх. ЩыIэкIакIэм игъэпсын, цIыфыкIэм ипIун-лэ­жьын изы кIочIэ лъэшэу ­адыгэ литературэр хъугъэ.

Нач Шъалихь (1909 — 1993)

ИкIыгъэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм, егъэжьэпIэ гъогум литературэмкIэ теты­гъэхэм ащыщ Нач Шъалихьэ Щухьаибэ ыкъор, Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэкъуае 1909-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Илъэсибл еджапIэм щеджагъ, къыухыгъ. Ащ пыдзагъэу Дзэ Плъыжьым къулыкъур щихьыгъ. Ыужым Краснодар советскэ-партийнэ еджапIэр къыщиухыгъ. Хэку гъэзетхэу «Колхоз быракъым», «Социалистическэ Адыгеим» яредакциехэм яIофышIагъ. «Адыгэ радиом» идиректорыгъ. Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ, орденхэр, медальхэр иIэу къыгъэзэжьыгъ, уIэгъэ хьылъэхэу тещагъэхэм апкъ къикIэу дзэ къулыкъум къыхагъэкIыжьыгъагъ. Хэкум къызэкIожьым, «Союзпечатым» и Адыгэ хэку конторэ Iоф щи­шIагъ.

Нач Шъалихьэ ныбжьыкIэу усэныр ригъэжьэгъагъ, ытхы­хэрэр 1929-рэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу хэку гъэзетэу «Адыгэ псэукI», «Гъупчъэ-уат», «Колхоз быракъ», «Социали­стическэ Адыгей» зыфиIохэрэм къащыхиутыщтыгъ, адыгэ литературэм иIофыгъохэм япхыгъэ статьяхэри ытхыгъэх. 1937-рэ илъэсым, гъэтхапэм и 8-м, ипоэмэу «Сафыет» зыфиIорэр «Колхоз быракъым» къыхиу­тыгъ. 1939-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедзапIэм Шъалихьэ иусэхэмрэ ипоэмэрэ дэтхэу тхылъ «Нэфылъ» ыIоу къыщыдэкIыгъ. Нач Шъалихьэ Т. Шевченкэм итхы­лъэу «Стиххэмрэ поэмэхэмрэ» (1938), Меркицкэ Рэщыдэ игъу­сэу, зыфиIорэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъ, илъэпкъ, иадыгабзэ лъэшэу илъэпIагъэх, ищы­Iэныгъэ нахьыбэм ахэм афэ­гъэзагъэу, хахъо афишIэу щы­Iагъ. Начым итворчествэ блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм адыгэ литературэмкIэ илъэсибл еджапIэхэм (адыгэ тхэкIо нэбгыри 8-мэ ахэтэу) ащызэрагъашIэщтыгъэ, щэч хэлъэп гупшысэкIэ амали, усэкIэ къулайныгъи зэрэIэкIэлъыгъэм ыкIи иадыгабзэр зэри­гъэбаигъэм. УсакIор къызы­хъугъэр илъэси 110-рэ мэхъу, икъуаджэу Хьалъэкъуае иеджапIэхэм е иурамхэм ащыщ ыцIэ­кIэ яджэгъэныр е иунэу зыщыпсэугъэр гъэунэфыгъэмэ, мыжъобгъу къыфызэIухыгъэныр ифэшъуашэу теплъы, лъэпкъ гупшысэм, тиадыгабзэ, адыгэ литературэм иIахь ахэлъ.

Мамырыкъо Нуриет.