Къэбэртэе-Бэлъкъар Лъэпкъ музеим ипащэу Накуэ Феликс гъэзетеджэхэм ябгъэшIэжьынэу щытэп. Зидиссертацие адыгэ Iашэм фэгъэхьыгъэ шIэныгъэлэжьым иинтервьюхэмрэ ыгъэхьазырыгъэхэ къэгъэлъэгъонхэмрэ цIыфхэр дэгъоу ащыгъуазэх. Ау, гъэшIэгъоныр, адыгэ Iа­шэм непэ икъу фэдизэу уасэ фэзышIышъухэрэр Кавказ заом игъом ащ иIэрфэгъугъэ зы­гъэунэфыгъэ къэзэкъхэр ары. Александр Андреевым иIоф­шIагъэу адыгабзэм итлъхьа­жьыгъэ «Сэшхор топым пэшIуе­кIо» зыфиIорэр ащ изы щыс.

НэгъэупIэпIэгъум псэр хэзы­хын зылъэкIыщтыгъэ мы Iашэр ыпэкIэ (сэ) къызэрыкIоу щытыгъ. Ащ къыхэкIэу мы Iашэм икъарыу зэ нэмыIэми зыгъэунэфыгъэ пстэуми, Псыжъ Iушъо Iусхэ къэзэкъхэм адэжь къыщегъэжьагъэу тырку осмэнхэм анэсыжьэу, зэкIэми ежь ялъэпкъ IашэкIэ алъытэ. 1881-рэ илъэсым пачъыхьэм адыгэ сэшхор урысыдзэм щагъэфедэн алъэкIынэу унашъо ыштэгъагъ. Тэ тилъэхъани ар урыс офицерхэр зэрагъэлъэпIэрэ саугъэтэу щыт. Урыс шыухэм сэшхор шIудэдэ зыкIалъэгъурэри, ныбджэгъу дэгъоу зыкIа­лъытэрэри джары къызхэкIы­гъэр.

Адыгэ Iашэхэр зэгъэпэшы­жьыгъэнхэмкIэ, зэгъэфэжьыгъэн­хэмкIэ Iофышхо зышIэрэ Бжьы­хьэлIэкъо Мэдин икIыщ Краснодар пэмычыжьэу щыт. «Сэшхор машэм фэдэу чанэу, къам­зыим фэдэу псынкIэу, чым фэдэу лантIэу щытын фае, — еIо Мэдин. — Ихьылъагъэ грамм 300 — 500-м шIокIы хъущтэп».

Я XX-рэ лIэшIэгъум Iэшэ чанхэр умыгъэфедэжьхэми хъу­щтыгъэ. Ау, уахътэм къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, зэокIэ амалыкIэу къэнэфагъэхэм нахь ахэзэгъэнэу щытыгъэр, къызэрэчIэкIыгъэмкIэ, кавказ сэ­шхор арыгъэ.

«Къамэмрэ сэшхомрэ ахэм аIэпкъ-лъэпкъ изы Iахь!» — аIощтыгъэ къушъхьэчIэсхэм апае Кавказ заом игъом. Сыда мы Iашэр ащ фэдизэу зыкIа­гъэлъапIэрэр ыкIи ащ фэдиз чIыналъэм щагъэфедэнэу къызыхэкIыгъэр? «Шашка» зиIокIэ адыгабзэкIэ «шъэжъые кIыхь» (сэшхо, сэ кIыхь) къекIы. Накуэ Феликс зэриIорэмкIэ, сэшхор къызтекIыгъэр пчъэхэм яшIын агъэфедэрэ чыхэр зэрэпауп­кIырэ шъэжъые (сэ) къызэрыкIор ары. Ащ къыщегъэжьагъэу зэолIхэр рагъасэхэу сэшхор зэрагъэбзэрэ амал щыI «чы пыупкIыкIэ амал» раIоу.

Iэшэ чанхэр тIоу зэтефыгъэх: апэрэ купыр маисэм (ост­рый меч) къытекIыгъ, ятIонэ- рэ купыр къызтекIыгъэр — шъэ­жъый. Зыбгъуцэ нахь зимыIэ маисэр — палаш, ар къэб­гъэщмэ чатэ мэхъу. Шъэжъые къызэрыкIом сэшхор къытекIыгъ. «Сэшхом, чатэм елъыты­гъэмэ, зы шIуагъэ пылъ, — еIо Накуэ Феликс. — Ар уон зы­хъукIэ зэрэIэрыфэгъур, зэрэ­псынкIэр ары. Чатэр сапIэм къеохы, ар огъэчэрэгъу, етIанэ оо къодые ныIэп. Сэшхор къыдэгъэзыегъахэу чэтапIэм илъышъ, бгъэчэрэгъужьын ищыкIагъэп. Ар зы. ЯтIонэрэмкIэ, чэтапIэм икъихыни, итегъэпсы­хьани, иогъуи зы Iэбэгъу».

Шхончхэр къызежьэхэм, Iэшэ чанхэр лыехэ фэдэу хъугъагъэх. Чатэхэр хьылъагъэх, къызфэбгъэфедэнхэкIи IэшIэх дэда­гъэхэп. Мы лъэхъаным адыгэ сэшхор зыгъэфедэхэрэм ялъэшыгъэ нэрылъэгъугъ: тхылъыпIэри, пыим ыIэпкъ-лъэпкъхэ- ри зэфэдэу нэгъэупIэпIэгъукIэ зэгуигъэзынхэ ылъэкIыщтыгъ.

«Мы урыс самурайхэм тябгъукIон тлъэкIырэп», — къетхыжьы 1904 — 1905-рэ илъэсхэм екIокIыгъэ заом хэтыгъэ япон дзэкIолIым. маисэр егъашIи анахь Iэшэ дэгъоу ыкIи нахь псынкIэу ары зэралъытэщтыгъэр. Ау, джы къызэрэчIэ­кIыгъэмкIэ, адыгэ сэшхор ащ нахьи нахь псынкIэжь.