Адыгеим зэфэдэкIэ Iофтхьабзэхэу Кавказ заор заухыгъэр илъэси 155-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэхэр щэкIох. Нахьыжъи, нахьыкIи ахэм зэфэдэу ахэлажьэх, уиблэкIыгъэ чыжьи, уинепэрэ мафи тэрэзэу икъоу пшIэнхэ зэрэфаер къагурыIоу. Ащ фэдэ тхьамыкIагъо ныбжьи къэмыхъужьыным кIэлъэIух.

Адыгэ Республикэм и ­Лъэпкъ тхылъеджапIэ, гупчэ культурэ IофшIэпIэшхоу зэрэщытыр кIигъэтхъэу, зигъо IофыгъохэмкIэ гъэзагъэу сыдигъуи а зэкIэм ахэлажьэ. Мы мафэхэм ащ шIэжь тхылъ-къэгъэлъэгъонэу Кавказ заом ыкIи ащ хэкIодагъэхэм яшIэжь фэгъэхьыгъэр къыщызэIуахыгъ. Сыд фэдэрэ зауи гумэкI-гухэкIыр, лыуз мыкIыжьыр къызыдехьых. Кавказ заор зыщыIагъэр илъэси 155-рэ мэхъуми, а хьазабышхоу лъэпкъым пэкIэкIыгъэм джыри мыупэбжьагъэу цIыфхэр егъэнэ­шхъэих.

ТхылъеджапIэм щагъэхьазырыгъэ къэгъэлъэгъоным «Но память как волна поднимается со дна…» зэреджагъэхэр, Iахьищэу зэхэт. Апэрэшъхьэм «Кавказская война: борьба за независимость» зыфиIорэм къыщыIотагъ Черкесием Пачъыхьэм хъункIэн политикэу щызэрихьагъэр, къушъхьэчIэс лъэпкъхэм ашъхьэ, ялъэпкъ шъхьафитныгъэ амалэу яIэмкIэ къызэрау­хъумагъэр, лIэшIэгъум ехъу кIогъэ заом икъежьэкIагъэр, ар зыфэдагъэр. Мы темэр анахь икъоу ыкIи куоу къызэIузыххэрэ къыдэкIыгъохэу Я. А. Гординым иеу «Зачем России нужен был Кавказ?, А. Дз. Пэнэшъум итхы­лъэу «Западная Черкесия в системе взаимодействия России с Турцией, Англией и имаматом Шамиля в ХIХ в. (до 1864 г.), А. Ю. КIыргъым итхыгъэу «Развитие общественно-политического строя адыгов Северо-Западного Кавказа» (конец ХVIII — 60-х гг. ХIХ в.).

ЗичIыгу, зимамыр щыIакIэ фэбанэхэрэ къушъхьэчIэсхэм ядзэпащэхэу, яшъхьафитныгъэ паекIэ зышъхьамысыжьыгъэхэм къатегущыIэ шъхьэу «Кавказ заом илIыхъужъхэр», тарихъыр зышIогъэшIэгъонхэ тхылъеджэхэм лъэпкъым къы­хэкIыгъэхэ цIыф Iушхэу, губзыгъэхэу, зауи, нэмыкIи акъылыгъэ-лIыгъэкIэ къызэпызычыгъэ­хэм яхьылIэгъэ гъэшIэгъоныбэ мыщ хагъотэщт.

Шъхьэу «ГущыIэ дыджэу «хымэ чIыгур» зыфиIорэр документ зэфэшъхьафхэу Кав- каз заом ыкIи ыужым адыгэ (черкес) лъэпкъым ышъхьэ къы­рыкIуагъэр а заом кIэух тхьа­мыкIэгъо шъхьатеIулIэжьэу фэ­хъугъэр къаIуатэ. Ахэр Л. В. Бурыкинам ытхыгъэу «Переселенческое движение на Северо-Западный Кавказ в 90-е годы ХVIII — 90-е годы ХIХ века», У. Н. Бэрзэдж иIофшIагъэу «Из­гнание черкесов: причины и следствия», А. Хь. Касумовым иеу «Геноцид адыгов».

Экспозициер анахь зытегъэ­псыхьагъэр тарихълэжьхэр, шIэныгъэлэжьхэр, апшъэрэ еджэпIэшхохэм ыкIи гурыт сэнэхьат зэгъэгъотыкIэхэм ястудентхэу Кавказ заор зыфэдэ шъыпкъагъэр зышIэхэмэ зышIоигъохэр ыкIи адыгэхэу, зэгорэм лъэпкъышхо лъэшыгъэхэу, джы пчъагъэкIэ мэкIэ дэдэ (мы зэожъым ыпкъ къикIыкIэ) ичIыгу щыхъугъэхэу къэнэжьыгъэхэр ары. Уитарихъ чыжьэ блэкIыгъэ пшIэным нахь узэкIеугъуае ыкIи узфегъэсакъыжьыба.

Мамырыкъо Нуриет.