Уилъэпкъ ышъхьэ епхыгъэр зэкIэ – ичIыопс зыфэди, итарихъ чыжьи, благъи, инепэрэ мафэхэри зэхэугуфыкIыгъэу пшIэнхэмкIэ музейхэр IэпыIэгъушIух.

Адыгэ хэку музеир 1925-рэ илъэсым зэхащэгъагъ. Ау ащ ыпаIокIэ, 1908-рэ илъэсым, къытэшIэкIыгъэ дунаим лъып­лъэнхэр, ащ ишъэфхэр зэгъэшIэгъэнхэр зикIасэхэм «Общество любителей природы» зыфиIорэр зэхащэгъагъ. Игъорыгъоу, нэмыкI гухэлъ гъэнэфагъэ­хэри къэуцугъэх, ахэм къапкъырыкIыгъ лъэпкъым музей иIэ зэрэхъугъэри. Музей Iофыгъо иныр зыпшъэ ифагъэхэр тарихълэжьэу, этнографэу, Адыгэ хэку музеим изэхэщакIоу Наурзэ Ибрахьимэрэ мы упчIэмкIэ ащ упчIэжьэгъу фэхъугъэ БрантI Зэчэрые-хьаджэмрэ. УиIэм уфэсакъэу кIэуухъумэн зэрэфаер мы нэбгыритIуми дэгъоу къагурыIощтыгъ; акъыл- къулайкIэ, зэупчIыжь-зэдэIужьрэ хэлъэу музей зэхэщэным фе­жьагъэх ыкIи апэрэ адыгэ музеир агъэпсыгъ. Лъэпкъ Iэ­шIа­гъэхэр, лъэпкъ шэн-хабзэхэр, зекIокIэ-зэхэтыкIэхэр къыриIотыкIхэу ар зэрашIыщтым лъэшэу дэулэугъэх. Ежь БрантI Зэчэрые- хьаджэм ыIэшъхьитIукIэ ышIыгъэ унэгъо хъызмэт фэIо-фа­шIэ­хэмкIэ пкъыгъохэри, нэмыкI IэрышI пкъыгъохэу лъэпкъым ищыIакIэ епхыгъэхэри етIупщыгъэу зэрагъэгъотхэмэ зэIуагъа­кIэхэу фежьагъ. Апэу аIэ къырагъэхьагъэмэ ащыщыгъэх: адыгэ Iэнэ лъэкъуищыр, лъэхъу­чыр, онджэкъ машIор, хьакъу- шыкъухэу пэсэрэ адыгэхэм агъэ­федэщтыгъэхэр, пхъэм хэшIыкIыгъэхэ лэгъэ куухэу апсхэр, пхъэ къашыкъ зэфэшъхьафхэр, тхъууалъэр, мыжъо ыкIи пхъэшъхьал зэтетхэу зэ­рыхьаджэщтыгъэхэр.

ЧIыгулэжь-былымахъоу игъа­шIэм къырыкIорэ адыгэ лъэпкъым пхъэр къышIыщтыми, псыр къыхьыщтыми бэ пкъыгъоу ыгъэ­федэщтыгъэхэр – ощы, обзэгъу, уатэ, шъэжъый, шIуанэ, къазгъыр, пхъэIаш зыфэпIощтхэр.

Шым адыгэмкIэ мэхьанэшхо иIагъ: адыгэлIым шы дэгъу иIэн фэягъэ ыкIи ащ ифэныкъуагъэр зэкIэ — уанэри, нахътэри, шы­лъэрыгъхэри гъэдэхэгъэ-гъэкIэ­рэкIагъэу щытынхэ фэягъэх. Ащ фэшъхьафэу унэгъо IофшIэныбэ шыку зэкIэтымкIэ зэшIуахыщтыгъэ.

Ежь адыгэ хъулъфыгъэми игъэпсыкIэ-шIыкIи, ишъуаши мэхьанэ яIагъ: лIы фэдэм адыгэ шъуашэр – цыер, адыгэ паIор, тыжьын бгырыпх дэгъур, шъо щырыкъу лъэшъхьэ кIыхьэхэр апэрагъэх. БзылъфыгъэхэмкIи адыгэ шъошэ-теплъэм сыдигъуи уасэ фашIыщтыгъ: Iэ нэсыгъэр умышIэнэу, шэкI лъапIэм – дэнэ Iужъум, къэтэбэ куплъым, чэрэзышъо чIапцIэм, уцышъом ахэшIыкIыгъэ саеу тыжьын бгъэгупэ кIыIум къыгъэкIэракIэу, зиIашъхьэ бэлагъэхэр, зылъапэ ыкIи зыIупэхэр дышъэидэкIэ зэлъыпкIэгъагъэр зыщыгъ пшъашъэр е бзылъфыгъэр лъэшэу бжьы­шIо-шIыкIашIоу къэлъагъощтыгъ. Аузэ ежь адыгэхэм илъэс минхэм зэIуагъэкIэгъэ нахьышIур зэкIэ аугъоижьымэ зэрагъэзафэзэ, апэрэ музеир зэтырагъэуцогъагъ. ЕтIанэ нэмыкIхэри мы ехьыжьэгъэ Iофым къыхахьэхэ хъугъэх; Адыгэ хэку музеим зэо ужым изэтегъэуцожьын-зэтегъэпсыхьажынкIэ Iофышхо зышIагъэу, гупшысэшхо зылэжьыгъэу, лъэпкъым итарихъ культурэ кIэзыугъоя­гъэр Азэмэтэ Мин-Къутас, етIанэ ащ пыдзагъэу, 1964 – 1984-рэ илъэсхэм Адыгэ хэку музеим пэщэныгъэ дызезыхьагъэу, Адыгеим музейхэр щыгъэпсыгъэнхэмкIэ Iофышхо зылэжьыгъэр Iэшъхьэмэфэ Люб, я 90-рэ илъэсхэм музеим идиректорыгъэу, тарихъ ыкIи бзэ шIэныгъэ­лэжьэу Абрэдж Альмир адыгэ лъэпкъ лъапсэр, тарихъыр ухъумэгъэнымкIэ шIоу ашIагъэр тщыгъупшэ хъущтэп.

Анахьэу музейхэр бэу щыIэ зыхъугъэр икIыгъэ я XX-рэ лIэшIэгъум ыкIэм адэжь: ахэр зэфэдэкIэ къалэу Мыекъуапэ, псэолъэшI фирмэу «Зэкъошныгъэм» культурэмкIэ и Унэ, профтехучилищэу А. К. ТхьакIущынэр зидиректорыгъэм, станицэу Дондуковскэм культурэм и Унэу дэтым, къуаджэу Джамбэчые дэт еджапIэм (кIэлэегъэ­джагъэу, Бахъукъо Ерэджыбэ этнографическэ музееу щигъэ­псыгъэр) ачIэлъхэ пкъыгъохэмкIэ, къаIуатэрэмкIэ, зэрэзэIухыгъэхэмкIэ уагъэгушхоу щыт­ы­гъэх, непи ахэр зэIухыгъэх, шъыпкъэ а цIыф Iуш патриотхэр щыIэжьхэп, ау лIэужхэм зэрафэлъэкIэу музей Iофыр лъагъэ­кIуатэ.

Общественнэ ыкIи «народнэ» цIэ иныр зиIэхэм анэмыкIэу, къэралыгъо музейхэри хэкум илъэс 40-кIэ узэкIэIэбэжьмэ къыщызэIуахыгъэх: 1980-рэ илъэсым адыгэ усэкIо цIэрыIоу Теуцожь Цыгъо илитературнэ комплекс — Унэ-музеир ыкIи усакIом исаугъэт Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 125-рэ зэрэхъурэм ипэгъокIэу икъуа­джэу Гъобэкъуае къыщызэIуа­хыгъагъ. Ащ ыуж къикIыгъ Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу, усакIоу, журналистэу Андырхъое Хъусен илитературнэ музей, ащ ыпашъхьэ ит саугъэтыр. Мыщ дэжьым къыхэзгъэщымэ сшIоигъу Теуцожь Цыгъо ыкIи Андырхъое Хъусен ялитературнэ музейхэм ягъэ­псын-гъэхьазырын къызэIухын, ахэмкIэ къэIотэн-текстхэм ятхын Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ иадыгэ отделение къэсыухыгъэ къодыеу, Адыгэ хэку музеим научнэ IофышIэу Iофыр щезгъэ­жьагъэу, яшIын-гъэпсын сызэрэхэлэжьагъэр. Андырхъуаем илитературнэ музей Адыгэ автоном хэкур загъэпсыгъэр илъэс 60 зэрэхъурэм ипэгъокIэу, 1982-рэ илъэсым, бэдзэогъум къызэIутхыгъагъ. Мы музейхэр лъэпкъ тарихъым ихъугъэ-шIэгъэ гушIуагъохэу хъугъэх, мэфэкI шIыкIэм тетэу къызэIуахыгъэх.

ЫужыIокIэ, 2002-рэ илъэсым, Адыгэ Республикэри щыIэ хъугъэу, АР-м и Лъэпкъ музей Абрэдж Альмир идиректорэу, адыгэ тхыгъэ литературэм илъэ­псэгъэуцоу, тхэкIо цIэрыIоу КIэрэщэ Тембот къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъурэм епэсыгъэу илитературнэ музей, ежь тхакIор зыщыпсэугъэ унэ шъып­къэм къыщызэIуахыгъ. Мы литературнэ музеищми къэралыгъо статус яI, непэ къызнэсыгъэм зыцIэкIэ къызэIуахыгъэхэр цIыфхэм арагъашIэхэу, ныбжьыкIи, кIэлэцIыкIуи, хьакIи, нэмыкIи якIуапIэх. Лъэпкъым пае зышъхьамысыжьыгъэхэ тхакIо­хэм, усакIохэм, лIыхъужъхэм ащ фэдэ лъытэныгъэ-гъэшIоныгъэр ежь-ежьырэу къызыфалэ­жьы­жьыгъэ шъыпкъэу щыт.

Непэ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей гупшысакIэхэм зэлъаIыгъэу, лъэпкъым игъогу­уанэ ыкIи инепэрэ щыIакIэ къигъэлъэгъукIыгъэным дахэу Iоф дешIэ. Музеим ипащэр тарихълэжь-археологэу Джыгунэ Фатим, ащ шIэныгъэ Iофыгъо­хэмкIэ игуадзэр Шэуджэн Налмэс, коллектив зэтеуцуагъэм хэтхэм зэдырагъаштэу ямурад пхыращы.

Музейхэм я Дунэе мафэкIэ тафэгушIозэ, адыгэ лъэпкъыр псэ пытэу, лъэпытэу, ежь фэдэ цIыф лъэпкъхэм ямыхъуапсэу, сыдрэ лъэныкъокIи амали, акъы­ли хэлъэу щыIэнэу, музеим лъэ­бэкъу­шIухэр ышIынхэу фэтэIо. Мамырыкъо Нуриет.