Адыгэ усакIоу, кинорежиссерэу, актерэу, юристэу, УФ-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу Хьагъундэкъо Хьамедэ Ахьмэд ыкъор къызыхъугъэр илъэс 80 хъугъэ.

АдыгэхэмкIэ анахь гушIогъо иныр унагъом сабый псау къихъоныр ары.

Хьагъундэкъохэр къуаджэкIэ Мамхыгъэхэми, охътэ хъугъэ- шIагъэхэм япхыгъэу, пIэлъэ гъэнэфагъэкIэ яуни, якъуаджи, яхэкуи къабгынэнышъ, хьазабэу къатеуагъэм зыщаухъумэу, Грузием ит къалэу Гори, Иосиф Сталиныр къызыщыхъугъэм, дэсынхэ фаеу хъугъагъэх. 1935 – 1938-рэ илъэсхэр щынэгъуагъэх, бзэгу узкIахьыгъэри, узфагъэтIысыгъэри къэпшIэнэу щытыгъэп. Къэбар гомыIур чэщым шъэфэу къазыраIом, Хьамедэ ятэу Ахьмэд ибын-унагъо ыкIи нэмыкI унэгъо заулэу зинасып къимыкIыгъэхэри ягъусэхэу, якъоджэжъ нэф къэмышъы­зэ къабгынэн фаеу хъугъагъэ. Тхьэм джащыгъум Грузиер псэупIэ афэхъунэу ыIогъагъ. ЖъоныгъуакIэм и 5-м, 1939-рэ илъэсым Хьамедэ джары къалэу Гори къыщыхъуныр къызыхэкIыгъэр. Янэу Руммэ къызэриIотэ­жьыщтыгъэмкIэ, пчэдыжьыпэ тыгъэу къыкъокIырэм иапэрэ бзыйхэр къыкъуидзыгъэ къодыягъ сабыир дунаим къызыте­хъом. Унагъори, ятэу Ахьмэд иныбджэгъухэри гушIуагъэх, тым иныбджэгъу Рэмэзанэу къалэу Черкесскэ щыщым зэрэшIоигъуа­гъэу, къэхъугъакIэм Тэтэршъау цIэу къыфиусыгъ, ащкIи шъэо­жъы­ем итхылъхэр атхыгъ. Ау янэ исабый пегъымбарыцIэу Хьамед фиусымэ лъэшэу шIоигъуагъ. «Хъулъфыгъэхэр ТэтэршъаокIэ ерэджэх, ау сэркIэ ар Хьамедэщт» ыIогъагъ. ЫкIи тешIэгъэшхо щымыIэу, зэкIэри сабыим ХьамедэкIэ еджэхэу фежьагъэх.

1940-рэ илъэсыр къихьагъ, заом иIэмэкъэ-лъэмакъэхэр къэIущтыгъэх, цIыфхэри а гумэкIыгъом нахь зэлъиштэщтыгъэх. Джа уахътэм ныр ишъхьэгъусэ елъэIугъ амал горэ щыIахэмэ Адыгеим, Мамхыгъэ къыщэжьынхэу. 1940-рэ илъэсым ибжыхьэ унагъом хэкум къыгъэзэжьыгъ, ащ дэжьым шъэожъыем илъэсрэ ныкъорэ ыныбжьыгъ. КъыздэкIожьыгъэхэм уни, тахъти щыбгъотыжьынхэу щытыгъэп – зэкIэ зэбгыратхъыгъ, зэрапхъогъагъ. Хьамедэ ятэ зэшIэгъуае хъугъэу щагум щытезекIухьэ­щтыгъ, гъунэгъухэри ажэ гущыIэ къызэрэдэмыкIыщтым пылъыгъэх, щынэщты­гъэх. ЛIыр IащымкIэ къызэкIом, лъэпкъ тамы­гъэу гъучI блэрым хэшIыкIыгъэр къыпэкIэ­фагъ, ар унэгъо псэушъхьэхэм тамыгъэ зэратырадзэщтыгъэр ары. Ахьмэд Iэмэ-псымэр пытэу ыIэ чIиубытагъ. ЩыIакIэр зэкIэ икIэрыкIэу егъэжьэжьыгъэн фэягъэ.

Хьагъундэкъо Ахьмэдрэ ягуащэу Руммэрэ сабыитф пстэумкIи зэдагъотыгъ, зэдапIугъ. Ана­хьыжъыр апхъоу Роз, ащ ыуж Хьамедэ къэ­хъугъ, Нурет – гурыт, етIанэ Руслъан ыкIи анахьыкIэр Май ары. Сэ непэ анахь къыхэзгъэщэу сыкъызтегущыIэщтыр (щымыIэжьми) Хьагъундэкъо Хьамед. Шъэожъыер нэм къыкIидзэу дахэу, IорышIэу, шэнышIоу, Iупэщх шъабэр ынэгоу зэрэщытым гу зылъыуигъатэщтыгъ. Итеплъэ шъуашIо фэдэу, игъорыгъоу шэнышIо-чэфылэу, гулъытэрэ акъылрэ зэриIэр къэ­нэфагъ.

1941-рэ илъэсым Хэгъэгу зэошхор къежьагъ, Хьамедэ ятэу Ахьмэд къулыкъум кIуагъэ. 1944-рэ илъэсым уIэгъэ хьылъэхэр телъхэу заом къыхэкIыжьи, иунагъо къыгъэзэжьыгъ. Ащ дэ­жьым Хьамедэ илъэси 5 ыныбжьыгъ, ау лIы зэхэкIыхьагъэр ятэми къышIэжьыгъагъэп. Зэо лъэхъаныр ыкIи зэоуж илъэсхэр зэрэкъиныгъэхэр, сабыигъэми, ежь Хьамедэ ыгуи къинагъэу илъыгъэх, лэжьыгъацэм, фыгуцэм паекIэ цIыфхэр пщыхэу, лIэхэу, ау колхоз лэжьыгъэм хэIабэу, Iагущиз къэзыштэрэр агъэтIысэу, быныр ибэу къанэу, нахьыжъхэр гъэретынчъэхэу лIэхэу зэрэщытыгъэр. Ауми ущыIэн фэягъэ.

1947-рэ илъэсым Хьамедэ Мамхыгъэ ублэпIэ еджапIэм чIэхьагъ, илъэси 4 щеджагъ, етIанэ гурыт еджапIэм кIуагъэ. Еджэныр икIасэу, шIогъэшIэгъо­нэу, икIэлэегъаджэхэм шIэныгъэ дунаим илъэпIагъэ зэрэрагъэшIагъэмкIэ гъунэнчъэу афэразэу къыхьыгъ. Хьамедэ щыIэныгъэр икIасэу, еджэным гухахъо хи­гъуа­тэу, шIэгъошIу иIэу, гушIубзыоу, псынкIэу хэти ыгу зезыгъэштэн зылъэкIэу зэрэщытыр къэнэфагъ. Анахьэу урысыбзэр, адыгабзэр урыс ыкIи адыгэ литературэр икIэсагъэх. ЕджапIэм щызэхэщагъэхэ кружок зэфэшъхьафхэм Хьамедэ ахэтыгъ, спортыр икIэсагъ, зэнэ­къокъухэми ахэлажьэщтыгъ, колхоз губгъо IофшIэнхэми зэрэклассэу хэлажьэщтыгъ, Iоф­ми аIэ екIущтыгъ. Къоджэ еджа­пIэм шIэныгъэ лъапсэу, цIыфыгъэ Iэдэбэу щигъотыгъэр щэIэфэ ыгъэлъэпIагъ ыкIи лъигъэкIотагъ Хьамедэ. Якласс пащэщтыгъэу Александра Иосифовна Самойленкэр зышъхьамысыжьэу къызэрапылъыгъэр, ятекIоныгъэ лъэбэкъу пэпчъ зэригъэгушIощтыгъэр щыгъупшэщтыгъэп. Ным фэдэу ренэу ауж зэритыгъэм ихьатыркIэ, цIыфы зэрэхъугъэхэр кIигъэтхъыщтыгъ. Гурыт классхэм арысыгъ Хьамедэ старостэу, литературнэ ыкIи драматическэ кружокхэм чанэу ахэлажьэ зэхъум. Ау ащ дэжьым кIалэр егупшысэщтыгъэп сценэм, гугъэ­щтыгъэ юрист сэнэхьатымкIэ зигъэзэнэу ыкIи илэгъоу деджагъэхэм кIэлэегъэджэ дэгъухэр зэряIагъэхэм къыхэкIэу, бзэхэр, литературэр, тарихъыр, математикэр дэгъоу зышIэхэрэр бэу ахэтыгъэх, ыужым, хэти IэкIэлъ амалыр щыIэныгъэм къыщынэфагъ. Мамхыгъэ гурыт еджапIэм идрамкружок е «иеджэпIэ театрэу» Иван Романович Бордобановыр зипэщагъэр районым щыцIэрыIуагъ, ежь кIэлэегъаджэр пIонышъ, ышIэрэм гъуни нэзи иIагъэп, ащ фэдэ кIэлэегъаджэ уиIэныр насыпыгъагъ. Хьамедэ илэгъухэу деджагъэхэм ащыщ пэпчъ ыгукIэ шIоигъо сэнэхьатыр зэригъэгъотыныр – режиссерэу, врачэу, инженерэу, псэолъэшIэу, тарихълэжьэу хъуныр — афэ­укIочIыгъ. Ежь Хьамедэшъ, ищыIэныгъэу Мамхыгъэ къуа­джэм къыщежьагъэр лъыкIуати «Мосфильмэм» нэсыгъ. Ар джыри къоджэ еджапIэм щеджэщтыгъ ыгукIэ искусствэм зэрэфэщагъэр къызэнафэм: адыгэ къашъохэр къышIхэу, орэдхэри къыIохэу, пщынэ-пхъэкIычми ахэзагъэу, спектаклэхэми роль зэфэшъхьафхэр къащишIхэу, артист хъугъэхагъэ. КIалэм инасып къыхьи, Москва къэлэшхом, Кремлым щыкIогъэ мэфэкI концертышхоу Адыгеир Урысыем зыгохьагъэр илъэс 400 зэрэхъу­рэм 1957-рэ илъэсым зэрэхэлэжьагъэм игухэлъ нахь къыфигъэпсынкIагъ.

Москва къызекIыжьхэм, Краснодар джыри зы концерт къыщатыгъагъ, етIанэ Мыекъуапэ къэкIожьхи, Пушкиным и Унэ зэфэхьысыжь концертышхор къыщагъэлъэгъожьыгъ. Ащ дэ­жьым Хьамедэ я 10-рэ классыр къыухыщтыгъ, 1957-рэ илъэсым ащ атлетикэ псынкIэмкIэ Къыблэ Урысыем гъэхъагъэхэр щешIых, чемпион мэхъу. Бэдзэогъум и 14-м къуаджэм къызэкIожьхэм, Адыгэ хэку исполкомым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ ипащэу Быщтэкъо Мэсхьаб ыцIэ зыкIэт телеграммэр къежэщтыгъ, къызэ­рэнэфагъэмкIэ, Москва ВГИК-м ирежиссер факультет еджакIо зэрагъакIорэр ащ итыгъ.

Зы гъэзет тхыгъэм зэкIэ зы цIыфым игъашIэ къыщыIотэгъуай. Москва зэкIом иныбджэгъоу Къуижъ Заури игъусэу, апэрэ лъэпэогъоу зыIукIагъэхэри, нэмыкIхэри узIэпащэу, ежь Хьаме­дэ игукъэкIыжьхэм къащиIо­тэжьыгъ. Ау сэ а зэкIэм ягугъу къэсшIырэп ситхыгъэ кIыхьащэ зэрэмыхъунэу. Хьамедэ ныбжьыкIагъэми, гукIодыпхагъэп, ренэу уапэкIэ укIон зэрэфаер пытэу ыгу риубытэгъагъ. Москва зэкIом Хьамедэ ГИТИС-м иурыс студие чIахьи зы илъэсрэ ще­джагъ, етIанэ адыгэ студием ия III-рэ курс къыкIэлъыкIогъэ илъэ­сым къащэжьыгъагъ. Сценэм ыгу зэреIурэр, урыс классикэр зэрэхьалэмэтыр мы илъэсхэм нахь къыфэнафэ, къэлэшхом икультурэ саугъэтхэм зафегъэ­нэIуасэ, музыкэми еумэхъы, макъи, шIыкIи фыриI, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, Хьамедэ искусствэ иным ицIыф шъыпкъэ хъун ылъэкIыщтыгъ. Я 4-рэ курсым исыгъ киноумкIэ зызегъазэм, зэрэшIоигъуагъэу «Мосфильмэм» апэрэ роль цIыкIури къыщыратыгъ. «Фортуна» зыфиIорэ фильмэм албан-революционерым ироль ыкIи фильмэу «Нахаленок» знаменосцэр къащишIыгъ, игъорыгъоу «Мосфильмэм» иактерхэм ахэуцуагъ, ар бэмэ къадэхъурэп. Искусствэр пIэ къибгъэхьаныр мыпсынкIэми, зэрэгъэшIэгъоныр, ор-орэу мафэ къэс IофшIэным зыкъызэрэуигъэгъотырэр Хьагъундэкъом ышъхьэкIэ егъэунэфы, шIэныгъэ­хэр ыкIи ахэмкIэ амал-къулайхэр къыIэкIэхьэх.

Ау актер сэнэхьатым епхыгъэ къиныгъохэми зэрагъэжагъэп: В. И. Лениным ироль ГИТИС-м Iоф щыдишIэщтыгъ егъэджэкIо- уплъэкIуакIохэм ащыщ Хьагъундэкъом ролыр къызэришIырэр ыгу ымыштэу гущыIэ дыджыр къызыфедзым. Ары адыгэ кIалэми мэшIуачэр къыхихыгъ, мы­хъун къезыIуагъэм жэпкъ фаоу еуагъ. ГИТИС-м ащ пае къычIагъэкIы, ыужыкIэ, зэрэщеджа­гъэмкIэ справкэр, етIанэ дипломыр къыратыжьыгъ.

Мэфэ гомыIухэм ауж дунаир къызэрэзэIуихыжьырэм фэдэу, кIалэм ищыIэныгъэ игъорыгъоу зэтеуцожьыщтыгъ, искусствэр гъунэнчъэу зэрикIасэр Тхьэм ышIэщтыгъэн фае. 1962-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу «Мосфильмэм» иштат хэт IофышIэ мэхъу, 1964-рэ илъэсым режиссерым иIэпыIэгъоу, я II-рэ категорие иIэу агъэнафэ. Адыгэ кIалэр иIупкIэгъэ-чаныгъэкIэ, иемызэщыжь хъупхъагъэкIэ, игулъытэ-гурышэкIэ къахэщы. Фильмэхэу «Адъютант его превосходительства», «Новые приключения неуловимых» зыфиIохэрэм ягъэуцун хэлэжьагъ.

Творчествэр зикIэсэ Хьамедэ мы илъэсхэм ыгукIэ игуапэу усэхэр ытхыщтыгъэх, ыужыIокIэ, ахэр зэкIэ зэхэтэу ипоэтическэ тхылъхэу адыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ къыдэкIыгъэу «Тайна Аутлевой горы» («Аулъэ Iуашъхьэм ишъэф») ыкIи «В моей душе никто не умирает» зыфиIохэрэр къыхиутыгъэх. ЗэкIэ игъэшIэ гъогу рыплъэжьызэ, гукъэкIыжьхэу гъашIэм ригъэшIыгъэхэри тхылъэу «От Мамхега до «Мосфильма» зыфиIорэм къыщыриIотыкIыгъэх, ежь зыщымыIэжь уж ар къыдэкIыгъ.

Сыд фэдизэу бэрэ Москва дэсыгъэми, Iоф щишIагъэми, зыщалъфыгъэм хэти екIужьы хабзэти, Хьагъундэкъо Хьамедэ игупсэ Адыгеим къыгъэзэжьыгъ. Адыгэ драмтеатрэм, Адыгэ хэку филармонием ыгукIэ ыгъатхъэу Iоф ащишIагъ, мы илъэсхэм етIупщыгъэу анахь зэлъашIэхэрэ артистышхохэр хэкум къэкIох: Ольга Воронец, Махмуд Эсамбаевыр, нэмыкIхэри.

Илъэсхэр тешIагъэх, ежь Хьа­меди нахь лIыпкъым иуцуагъ. Джащыгъум ыгукIэ икIэлэгъум зыкIэхъопсыщтыгъэ юрист сэнэхьатым феджэжьыгъ ыкIи илъэсыбэрэ прокуратурэм иследователыгъ, полковникым нэсыгъэу, щытхъубэ иIэу, тIысыжьыгъэ. Хьагъундэкъо Хьамедэ уехъопсэнэу цIыф хьалэл гушIубзыоу, мафэ къэс шIу горэ зэришIэщтым кIэхъопсыщтыгъ. ЗышIоигъом бэба къыдэхъурэр: игъашIэ шIагъэкIэ бай. Бын унэгъо дахэ къыщинагъ: ыкъохэр Аскэр, Заур, Казбек, ятэ илъагъо рыкIохэрэри, нэмыкI сэнэ­хьат зиIи ахэт, анахь зыфэсакъы­хэрэр цIыфыгъэ-шъыпкъагъэр аухъумэныр ары. Хьамедэ анахь насып инэу ылъытэщтыгъэр ыкъом ыкъо цIыкIоу Имран Тхьэм къызэраритыгъэр ары, ащ нэмыкIхэри ыужым къыгохъуагъэх. Щэч зыхэмылъыр режиссерэу, актерэу, усакIоу, юристэу Хьагъундэкъо Хьамедэ ыгу щизэу жьы къыщэу, шIушIэным фэхьазырэу, цIыфхэр икIасэхэу зэрэщыIагъэр ары. ЖъоныгъокIэ мазэм и 5-м, 2019-рэ илъэсым къызыхъугъэр илъэс 80 хъугъэ.

Мамырыкъо Нуриет.