Собэшху – тызтет дунаир Уахътэм седэIу Уахътэм сыхэплъэ — къысэплъы ежьри. Шъэфы зэптынэу, мыкъутэжьынэу Щылъыхъу дунаим — къыхэбгъотэнэп. НитIум, акъылым алъэгъушъ: «Сыд пай?» Плъыззэ зэплъыжьхэу упчIэр зэратзэ, Бырыу чанхэу ублэм зыратзэ АутIэсхъынышъ — аIэкIэжьыжь ай! Ау гъуахъоу тракторыр ашIыми шIагъоп: Къутагъэшъ мары сычIэлъ ычIэгъы. СакIыб щтыргъукIэу кIадзэ фэхъугъэр Згъэплъэу зэхэпшы — чIышъхьашъом седэIу. СедэIу уахътэм иорэдыкIэ — Ныбжьырэм анахьэу къэшъо, мэгуIэ. Зыр зэхэтакъо, зым зыкъеIэты. Скъошэу цIыфышхор хъуаоу къыщэкIо. Дыижьыгъапэу сIапэ гъучI щтыргъукIым ПIыкIэу епкIылIэу сычIэлъ тракторым. Уахътэм седэIу: сэрыкIэ макIэ згъэцэкIэжьынкIэ, СэрыкIэ макIэ сыкъызщыхъугъэ ЧIышъхьэм ыбгъэгу сыщыфэбэнкIэ. Уахътэм сыхаплъэ: СэрыкIэ икъурэп, чIым ичъыIэгъум, Ащ ифэбэгъум ижь зыIусщэнкIэ. Сыфай сэ непэ чIы щылъыгъэжъэу ЫгъэфедэнкIэ цIыфым гъэбэжъоу, Огум икъатхэр сэ фэсыжъонкIэ.

Чэзыум ыкIи нэужкIэ

Тэпырхъэ. Тыхэт чэзыум. Тызэхафызэ. КIыбхэм такIэкIэIункIэ, тыкъыхагъэзыкIы тэри ыужкIэ. ОгубжыкIи — тыбгъэIэсэщтэп: къэцгъуанэу тэшъуи, тэжъоты, е тыодэIущтэп. Тынэмысышъузэ ахъщэр ятэты, тпэцыхэр губжызэ. Тэчъэ етIанэ автобусым, етIани тэубыты тIысыпIэр. Тежьэ. Тэчъэ: шъоф пцIанэм нэгу кIыфэу зыкъыIуеубгъошъ шъхьаныгъупчъэм зегъэчэрэгъу, къеплъэ. КъытлъетIупщыжьы блэхьаджэу гъогу шIуцIэр. Хьэпаные пырацэу такIыб къетхъожьы. Ежьхэр — чъыгхэр зэрэгъэщххэу къыддэчъэх. ТыгумэкIыжьрэп — Дунэе псау типщыпIэ: щыгъхэзэ щызэIонэжьых сабыйхэр. Тыщэщхых. Тыщэпсалъэх — гущыIэ лъэшхэр, Сабын щэрэбэу, щызэIэутых. Дунэе псау: мыщ тидунае изэрэщыти, IэкIыб къэралмэ джы язытети натрыф гъужьыгъэу щытэупкIэпкIы. Семчык гъэтIыпIагъэу политикэр зэпытымгъэоу щытэуцэIу. ЗызэрэтшIэжьэу тэ гъэсагъэм ышIэу, ытIупщыгъахэу быбзэ тэлъэгъу огу къухьэр. Зэрегупшысэрэр, ахэм ягупшысэр — тэ тшIэрэп итхэр, ау къытаIожьышъ тэшIэжьых зэкIэри. Ыгъэбыузэ мары шоферым зэпытэтхъы зэхэтхэр — цIыф пшъэхъунэр. Къэплъэх. Гъэнэфэгъахэ — къытэхъопсапэх ТашIэрэп нахь… Хэти тариIохэн — тэ тызфэдэр.

ЕхъулIэу укъызщыхъугъэм…

СшынахьыкIэ — топыщэр, шъхьатыкъыщэр, згъэушъорэкIыщтыгъэр Iаджри зикушъэ… Къыщибгъэпшэу убгъэ ущегупшысэщтыгъэ уидунае, ори пстэумкIи удунэе цIыкIоу. Къыщибгъэпшыщтыгъэ убгъэ пIэпкъ-лъэпкъхэр уушъэщтыгъэх лыпцэкIэ, умытхъытхъзэ, зябгъапшэзэ о урысыбыймэ. ЫкIи, а лъэхъанэм, чыжьэу-чыжьэу пэчыжьэу адыгэчIым, чIэу — КъохьапIэм, быракъ плъыжьыр щызэIищыщтыгъэ тидзэкIолI пшъыгъэ ышъхьагъ рейхстагым. Ори удунэе цIыкIоу пстэумкIи ущхыщтыгъэ… ХэмышIыкIэу къыбдыкъокIыгъ тыгъакIэ, дунаикIэ, укъызщыхъугъэр непэ огъэкIэракIэ… УиIофхэр мэгъуахъо — псыхъохэр, жъуагъохэр, жьыбгъэхэр огъэгулэзы, огъэшэсы. Уилъэбэкъумэ чIыр агъэсысы… Ар джыри зэкIэп, ар — къегъэжьапI, уилъэужмэ джыри якъэублапI. Джыри къыпфэтэу бгъэхъэщтым — зэкIэмэ апай — сыпфэгушIо, ехъулIэу укъызщыхъугъэ мафэм, сшынахьыкIэ дунай.

КIасэр къаплъэ

Гъэхъунэ уцым ЫтхыцIэ ращзэ, Шы Iэхъогъушхор Къуаджэм къелъыжьы. Шэхъо кIэлакIэм ЛIыгъэ уплъэкIукIэ, Аркъэныр джабгъукIэ, Шыгъом фегъэпсы. Езэщэзаоми Модрэр кIэбгъулъышъ, фэкIэщыгъоу Жьыбгъэм Дэбыбы. КIэишхо пцIанэм Жьыкоренышхоу, ТIуми зыкъаштэшъ, Къезэрэлъасэх. IитIур тэмэшхоу ЗэлъыгъэIагъэ. Мары джыдэд — Аркъэныр кIалэм ПчыкIэу шыгъуапшъэм Тхыоу ридзэщт… ЦапэкIэ бгъэгум Гур диIэтыкIзэ, Пшъэшъэ тхьагъэпцIри КIалэм фэплъыры. Шахъом а нитIур КIыбым къыщешIэ, МэшIочэ бзыир Бгъэгум къыхедзэ. «ШIу сыкъелъэгъуа, Хьауми Сыдэущтми, Мор къыскIэнакIэу Мэсэмэркъэуа?!» Мары, джыдэд Аркъэныр кIалэм, ПчыкIэу шыгъуапшъэм Тхыоу ридзэщт. Ау IитIур пшIапэу Пшъашъэм ыпашъхьэ, КIочIэнчъэ фэдэу МакIэу щэмахэ. О, джыгыт кIалэр, ПшIэрэр хъухэщтэп. Пшъашъэм зыгорэ Къепчъышъы, къепчъы. УкъэмкIэзэзэу Насыпыр штэба: Ахэмэ лIыгъэр ШIущэу алъэгъу, Щтапхэр Нэмыплъым РырагъэстыкIы. О, джыгыт кIалэр, Гур къэгъэблани Шы лъэбжъэ Налми урышъхьамыс. О уизекIуакIэ КIэзынчъэу, Сакъэу, Бгышъхьэм къеплъыхзэ, КIасэр къылъэплъэ.

* * * ИкIэрыкIэу щэкIо Ар икъуаджэ, шIу зыщилъэгъугъагъэм, щэкIо, ежьри къызщалъэгъугъагъэм апэ. ЩэкIо — зытелъыжь ицыхьэ, Зызпсыхьажьыгъэ шъаоу уцэIухьажьыгъэу. Жьы стырхэм, Тыгъэстхэм, Обзэгъу-ощхыпсхэм — ауIучIыгъ, аупсыгъ ягъэшIуагъэу. Гушхо. Плъыр-стыр, къелыекIэу, ау зыкIи идэхагъэ ыгъэгъонлагъэп. Агу къыпхырижъми — пфэгъэлIыкIонэп… Зыщымыдзый, узфэщхри умышIэу ущхызэ. Ямгъэгъэдый ыIапэ, жьыбгъэжъ къэкIо-нэкIожъмэ… Гъогу чыжьэр зызфагухэр — кIэщыгъоу зэфакIор, зэфэбыбых… Зымгъэтемыр, имурад дегъашт, о пшъашъэр, а кIалэм унаIэ тегъэт.

Бзэпсыр

Тызтет дунаир — собэшху. Иплъэгъощтэп фэшъхьаф: пщынао, пхъэкIычао, е къамылапщэм, е шыкIэпщынаом. Маэстрэ Инхэу зэфэзхэшъ, яIэзэпыт фэд зэнэкъокъу. Мэкъэ хьалэлхэр, мэкъэшIухэу, лIыгъэу чIы макъэу зэхэлъ усыгъэу щаусых орэдхэр, зэратэкъокIы… зэратэкъокIы. Сыдми орэдыр зэрыз собэшху! Тызэрыс дунаир: гухэм джэрз щылыч бзэпсхэу чIым къызщыпхыракулърэ къызщыкIрэ губгъошху, занкIэу щэку игъэчъыгъэх. УяIэпэсэкIзэ уяцыпаIэ — ежьхэр — мэкъэмэ лъэшхэу зэпэцыужьых.

Сылъыт пIэ джабгъукIэ

Къалэм сыщеджэ — сымакъэ сIэтрэп. Ау гъэпсэфыгъоу къытатыгъэхэр, О сыпкIымыгъоу сфэгъэкIошъуна? Къаштэ уиуатэ, сIэгу сышъхьасынэп. Е, моу къысэтэлъ, щыдыбжьы бэщыр, Мэутэкорэпщы къысфыреплъэкIызэ. Тэтэжъ, къысаIолъ, къысщыгусагъа, Непэрэ мафэхэм хьауми зэIаща? — КъыппэгушIуатэ, силIыхъу, уилIыгъэ, Уихэхъоныгъэ зэ ар егъэплъэлъ — Лъэшъоцэ тэпыр Тыкъщэкъо гъукIэм, Зэуи щымыхъоу цэпэшIонитIум, Жъокум рыпехышъ сыджым тырелъхьэ. Иотэ пащэ лъатэу теуIэ. Гъуазэу сыщытышъ, отэ умэшхор Дэсэгъэджэгу, пхъапхъэу мэшIуачэр, ГъучIым ычыи къыдэлъэрэззэ, Тызэрэфаеу зэхэтэгукIэ, Псым хегъэожьы, зэлъепсыхьажьы. Iапэр сэубыты щыдыбжьыр пщэхзэ, Еужьыр имафэу машIом сфыкIэпщэ. ГъукIэр стэмашъхьэ къытеIэ гушIозэ, — Аферым! — еIошъ жъокур зэIешIэ. — Урысщытхъунэу сшIагъэ щыIахэп, Тэтэжъ, пшIоигъор — къаIо пфэсшIэщт. Сэ сызыфаер, ар зыкIи бахэп, УиджабгъуIэкIэ Непи сылъыт.

Къутырэу Сосновыр. 1961 — 1963-рэ илъэсхэр.

Цуекъо Юныс