БзэшIэныгъэлэжьэу Одэжьдэкъо Хьаджэмэт къызыхъугъэр илъэси 110-рэ зэрэхъугъэр гуманитар ушэтынхэм апылъ республикэ институтым мы мафэхэм щыхагъэунэфыкIыгъ.

А хъугъэ-шIагъэм фэгъэхьыгъэу институтым научнэ-практическэ конференциеу щызэхащагъэм цIыфыбэ хэлэжьагъ. Iоф­тхьабзэр къагъэдэхагъ иIахьылхэу къызыщыхъугъэ ичылэу Аскъэлае къикIыгъэхэм, ыкъоу Аслъан, ип­хъорэлъфэу Иринэ, ышым ыпхъоу Мирэ, ыкъоу Казбек, ятэшым ыкъоу Андзаур, къоджэ еджапIэм къикIыгъэ купэу Бэгъушъэ Светэ зипащэм.

Конференциер къызэIуихыгъ институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам. БзэшIэныгъэмкIэ отделым ипащэу Анцокъо Сурэт идоклад Одэжьдэкъом ищыIэныгъэ ыкIи инаучнэ IофшIэн гъогу гъэшIэгъонэу къыщыриIотыкIыгъ.

Хьаджэмэт апэрэ адыгэ еджа­гъэмэ ащыщыгъ. Краснодар дэт адыгэ кIэлэегъэджэ техникумыр къыухыгъ, хэку советскэ партийнэ активым иаспирантурэ щеджагъ. ЕтIанэ Краснодар дэт къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къеухы, «кIэлэегъадж-литератор» зыфиIорэ сэнэхьатыр иIэу Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтым къэкIожьышъ, заор къежьэфэ ащ Iоф щешIэ.

Заом щынэ ымышIэу щызэ­уагъ, ащ ишыхьат орденэу, меда­лэу къыфагъэшъошагъэхэр, рэзэ­ныгъэ тхылъхэу хэгъэгум ипащэу Сталиныр кIэтхагъэу къыратыгъэ­хэр. А лъэхъаным заом хэлэжьагъэхэу, ащ урыс бзылъфыгъэ къыздизыщыгъэхэм Хьаджэмэти ащыщыгъ. ИIа­хьылхэу къэгущыIагъэхэми, ахэм яунэ ихьэщтыгъэ­хэми къызэраIуа­гъэмкIэ, Александрэ (Шурэ) шъыпкъагъэ зиIэ цIыф хьалэлэу, зимыхьамелэкIэ бэмэ анэсыгъэ, дахэ языIогъэ бзылъфыгъэу щытыгъ.

Зэо ужым къыщегъэжьагъэу пенсием окIофэ Одэжьдэкъом научнэ-ушэтэкIо институтым Iоф щишIагъ, научнэ IофышIэу, секторым ипащэу лэжьагъэ, 1947-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1953-рэ илъэсым нэс институтым ипащэ иIэнатIэ ыгъэцэкIагъ.

Хьаджэмэт кандидатскэ диссертацие ытхыгъагъ Георгий Рогавэ ипащэу. Ау IофшIагъэм къыпэуцужьынхэр къэхъугъэх. Ащ щыкIагъэ хагъотагъэу арыгъэп, зыпари «русист» ащ къызэ­рэхамыгъэлэжьагъэр ары «ашIогъэшIэгъоныгъэр». Нэужым къы­пэуцужьыгъэ шIэныгъэлэжьхэр кIэгъожьхи, институтым ипащэу Аулъэ Малыч зыкъыфагъэзагъ «IэпыIэгъу хъунхэу хьазырхэу» итхагъэу. Ау Одэжьдэкъор фэ­ежьыгъэп ащ фэдэ IэпыIэгъу.

Докладчикыр игъэкIотыгъэу Одэжьдэкъом иIофшIагъэхэм къа­тегущыIагъ.

— Анахьыбэу Хьаджэмэт зыдэлэжьагъэр бзэм хэт гущыIэхэр, гущыIалъэхэм язэхэгъэуцон ары. Ащ фэдэу 1952-рэ илъэсым «Терминхэм яурыс- адыгэ гущыIэлъэ кIэкIэу» Мые- къуа­пэ къыщыдэкIыгъэм М. Шэ­уджэныр игъусэу Одэжьдэкъом Iоф дишIагъ. 1960-рэ илъэсым Москва къыщыдэкIыгъэ «Урыс- адыгэ гущыIалъэм» Хьаджэмэт иредакторыгъ, а IофшIагъэм «Одэжьдэкъом исловарькIэ» еджэх. Ар къыдэкIы зэхъум Хьаджэмэт мэзэ пчъагъэрэ Москва къэтыгъ, дэлэжьагъ.

«Адыгэ орфографическэ гущыIалъэу» 1968-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр зыгъэхьазырыгъэ­хэм Хьаджэмэт ащыщ, 1975-рэ илъэсым къыхаутыгъэ «Адыгэ- урыс гущыIалъэм» гъэпсыкIэу иIэ­щтыр зэхигъэуцуагъ ыкIи дэлэжьагъ.

Народнэ гъэсэныгъэм хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным Одэжьдэ­къом иIахьышхо хэлъ. Ащ адыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ про­граммэхэр зэхигъэуцуагъэх, зэреджэщтхэ тхылъхэр ытхыгъэх. Институтым иIофышIэу Бырсыр Батырбый къызэгущыIэм, Одэжьдэкъор наукэм иIофышIэшхоу зэрэщытыгъэр къыIуагъ, Сихъу Сэфэрбый, КIэрэщэ Тембот, Цэй Ибрахьимэ ауж къи­кIы­гъэ просветителэу ар ылъытагъ.

— Хьаджэмэт бзэм илъэныкъуабэмэ адэлэжьагъ, ау анахь шъхьаIэу Iоф зыдишIагъэр гущыIалъэхэр арых. «Урыс-адыгэ гущыIалъэр» зыфэдэ къэмыхъугъэ IофшIагъэу, илъэсыбэрэ зыдэлэжьагъэу щыт, — къы­Iуагъ Бырсырым. — Шъаукъо Аскэри Хьаджэмэт Москва зыщэIэм игъусагъ, лъэшэу шъхьэкIафэ фишIэу игугъу къышIыщтыгъ. Лексикографием Iофэу щишIагъэм осэшхо иI.

Одэжьдэкъор ары апэрэу бзэшIэныгъэм дэлэжьэнэу езыгъэжьагъэр. ЕтIанэ ащ Блэгъожъ Зулкъаринэ Iоф дишIагъ, зыри­гъэ­ушъомбгъугъ. Хьаджэмэт идиссертациеу къымыгъэшъыпкъэжьыгъэр мэхьанэшхо зиIэ IофшIагъэу щыт. Ащ ыкIи нэ­мыкI иIофшIагъэхэр шIэныгъэлэжьхэм зэхафынхэу, зэрагъэшIэнхэу атефэ. Конференцием къыщыгущы­Iагъ Хьаджэмэт ыпхъоу Нинэ ипшъашъэу Ирина Коршинар. Янэу Нинэ игукъэкIыжьхэм ар къяджагъ, ятэ шъхьэкIафэу фыряIагъэр, зэрэфэщэгъагъэхэр къыхэщэу, гуфэбэныгъэ хэлъэу гукъэкIыжьхэр тхыгъэх. Нинэ икIэлэцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу чылэм зэрэкIощтыгъэр, ежь Аскъэлае къикIырэ Iа­хьылхэр Мыекъуапэ къызыкIохэкIэ зы унагъом фэдэу зэ­рэ­зэхэтыщты­гъэхэр…

ШIэныгъэлэжьэу Гъыщ Нухьэ къызэгущыIэм, Одэжьдэкъор IофышIэкIошхоу, шъыпкъагъэ зыхэлъ цIыфэу зэрэщытыгъэр, сэмэркъэур зэрикIэсагъэр къыхигъэщыгъ.

— Адыгабзэм щымыщ гущыIэу къыхахьэхэрэр игъоу ащ ылъы­тэщтыгъ, — еIо Нухьэ.

— Ахэр уашъом къызэремыфэхыгъэхэр, пкъыгъоу тищыIакIэ къыхэхьагъэ­хэм ацIэу зэрэщытхэр гъэнэфа­гъэ. Ахэр бзэм хэбгъэкIыхэмэ, нахь тхьамыкIэ зэрэхъущтыр Одэжьдэкъом къыгурыIощтыгъ. Зэфэдэу урысыбзэри адыгабзэри дэгъоу ышIэщтыгъ. Джы бзэр «аукъэбзыным» зэрэпылъхэр псаугъэмэ шIотэрэзыщт­гъагъэп.

Аскъэлае къикIыгъэ Хьабрэцо Теуцожь чылэм фэгумэкIырэ цIыф.

— Гукъау нахь мышIэми, къуаджэм сыщыщми, Хьаджэмэт ащ фэдиз IофшIагъэ иIэми сшIагъэп. Тхьашъуегъэпсэу шъугу къызэрэкIыгъэмкIэ, непэ игугъу шIукIэ зэрэшъушIырэмкIэ.

1979-рэ илъэсэу Хьаджэмэт дунаим зехыжьыгъэм сэ сыстудентыгъ, Краснодар сыгъэзэ­гъагъ. Одэжьдэкъо унагъоу чылэм дэсхэр сэшIэх, якъэбархэми сащыгъуаз, ау Хьаджэмэт ехьылIагъэу непэ къэшъуIуагъэ­хэр апэрэу зэхэсхыгъэх. Джыри зэ «тхьашъуегъэпсэу» зэхэща­кIохэм ясIомэ сшIоигъу, — къы­Iуагъ Хьэбрацом.

Бэгъушъэ Алый Аскъэлае щыщ, Мыекъуапэ щэпсэу, лъэпкъым фэгумэкIырэ кIал.

— СицIыкIугъом Хьаджэмэт тадэжь къакIощтыгъ. Сятэу Заубэч Корельскэ фронтым къыщауIагъэу, госпиталым чIэлъэу Хьаджэмэти ащ чIэфэгъагъ. Уегупшысэмэ, гъэшIэгъоны ас­къэ­лэе кIэлитIоу къуаджэм зэпэблагъэу щыпсэухэрэр, ау охътэ зэфэшъхьафым зэуапIэм ащагъэхэр Корелием пыим щезаохэзэ къауIэхи, а зы госпиталым зэрэчIэфэгъагъэхэр. Хьа­джэмэт Аскъэлае къызыкIокIэ, тятэ дэжь къыдахьэщтыгъ, бэрэ зэдэгущыIэщтыгъэх. Тэ, кIэлэцIыкIухэм, «шъуедж» къытиIощтыгъ. Теджагъ, тфэлъэкIыщт гори тшIагъэ, — къыIуагъ Алый.

Апыщ Фатими Аскъэлае щыщ, шIэныгъэлэжь, зэреджэщтхэ тхылъхэр зэхегъэуцох, ари игуа­пэу Одэжьдэкъом къытегу­щы­Iагъ.

— А лъэхъаным щысэ зытепхын зыпари IофшIагъэ щыIа­гъэп. Джащыгъум реджэнхэу тхылъхэр зытхыщтыгъэхэр автор шъыпкъагъэх, тэ тызэхэгъэу­цуакIу ныIэп, — къыIуагъ Фатимэ Хьаджэмэт иIофшIагъэхэм ате­фэрэ уасэ афишIызэ.

БзэшIэныгъэлэжьэу Тэу Нуриет Одэжьдэкъом Iофэу ышIагъэм осэшхо къыфишIыгъ.

— Зэошхом къыкIэрызыжьыгъэхэм Iофышхо ашIагъ. Урыс- адыгэ гущыIалъэр IофшIэгъэшхоу щыт. БзитIури Одэжьдэкъом дэгъоу зэришIэщтыгъэм ишыхьат игущыIэлъэ шъхьаIэу 1960-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр. Ар къы­зэхэф гущыIалъэуи плъытэн плъэкIыщт. Лъэпкъым къыхэ­кIыгъэ цIыфым къыдэхъугъэм непэ уасэ фэтшIын фае. Мы гущыIалъэм шъхьадэкIыгъэ Iоф­шIагъэ джыри щыIэп, сэ сишIошIыкIэ, зытетым тетэу ар къыдэгъэкIыжьыгъэн фае, — къы­Iуагъ Нуриет.

Адыгэ телевидением иIофышIэу ГъукIэлI Сусани Аскъэ­лае къыщыхъугъ, Одэжьдэкъом игущыIалъэ зыгъэфедэрэмэ ащыщ.

— Сигуапэу непэ конференцием сыкъыхэлажьэ. Тэ, телевидением иIофышIэхэм, «Урыс- адыгэ гущыIалъэр» анахьыбэрэ дгъэфедэрэмэ ащыщ. Узыфаер анахь зыдэбгъотэрэ гущыIалъэу ар щыт. Апэу а IофшIагъэм еджапIэм тычIэсызэ тикIэлэегъа­джэу Одэжьдэкъо Гощнагъо нэIуасэ тыфишIыгъ. IофшIагъэр къызыдэкIыгъэр илъэс 60 шIэхэу хъущт, ар непэ зэгъэгъотыгъуай. Мафэ къыхэкIырэп тэ къызэготымыхэу, ащ темыупчIыжьэу. Нахьыпэм ащ зыфэтэгъазэшъ, етIанэ Тхьаркъохъо Юныс ащ ыуж къыдигъэкIыгъэ гущыIалъэри тэгъэфедэ. ГущыIалъэр къыдагъэкIыжьымэ, бэмэ ар къашъхьэпэнэу сэ къысшIошIы.

БзэшIэныгъэлэжьэу Блэгъожъ Асыет гущыIэхэр уугъоинхэм, гущыIалъэ зэхэбгъэуцоным къи­нэу пылъыр къызыгурыIорэ цIыф.

— Сыкъырамыгъэблэгъагъэми, сигуапэу сыкъэкIуагъ, — къыIуагъ ащ. — СыкъэзыгъэкIуа­гъэр сишъхьэгъусэу Блэгъожъ Зулкъа­рин. Одэжьдэкъом фэгъэ­хьыгъэ зэIукIэр зэрэщыIэщтыр зешIэм, «Сэ сымыкIошъущтми, о укIощт» ыIуагъ. Зулкъаринэ иныбжьыкIэгъум Аскъэлае дэсыгъ, еджапIэм ипэщагъ. Къо­джэдэсхэр дэгъоу ышIэщтыгъэх, джы къызнэсыгъэ­ми ягугъу къе­шIы, къакIэупчIэ. Хьаджэмэт дэгъоу ышIэщтыгъ, иIофшIагъэ уасэ фешIы. «Мас­тэкIэ псынэ птIыным фэд гущыIалъэ зэхэбгъэуцоныр» еIо ащ ренэу. Сэри тигущыIалъэхэм бэрэ Iоф адэсшIагъ кандидатскэ диссертациер стхы зэхъум. Термин минихым ехъу къэсыугъоигъагъ…

Конференцием къыщыгущы­Iэмэ зышIоигъуагъэр бэ, къэгу­щы­Iагъэри макIэп. КъаIуагъэр къэсымытхыжьми, ахэм ацIэ къесIомэ сшIоигъу. Одэжьдэ­къом ехьылIагъэу ягуапэу къэгущыIагъэх шIэныгъэлэжьхэу Тутарыщ Мариет, ЕмтIылъ Разиет, Ситимэ Сарэ, Iэтэжьыхьэ Сайхьат, Жа­кIэмыкъо Зарим, Тыгъужъ Гощсим. Аскъэлэе еджа­пIэм къикIыгъэхэу, еджапIэм ипащэу Бэгъу­шъэ Светланэ, ХьэкIэко Юлэ, Еутых Хъарет, нэмыкIхэри.

Одэжьдэкъор бэрэ зигугъу ашIырэ шIэныгъэлэжьхэм ащыщыгъэп. Ау «IофшIагъэр кIодырэп» зэраIорэр шъыпкъэ, илэжьыгъэ кIодыгъэп, непэ анахь агъэфедэрэ гущыIалъэу ежь иредакциекIэ къыдэкIыгъэм къэ­гущыIагъэхэм къыраIолIагъэм, осэшхо къызэрэфашIыгъэм илъфыгъэхэмкIи иIахьылхэмкIи мэхьанэшхо иI. ЗыцIэ рамы­Iожьыщтыгъэ Одэжьдэкъом ащ фэдэ зэхахьэ фэзышIыгъэхэм щытхъукIэ афэплъэгъу хъущт.

Сихъу Гощнагъу.