Адыгэ Республикэм инароднэ артистэу, Урысыемрэ Ингуш Республикэмрэ искусствэхэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшхоу, профессорэу КIуращынэ Аскэрбый Хъусен ыкъор къытхэтыгъэмэ, ыныбжь илъэс 80 хъущтыгъэ.

Зэмыжэгъэ сэнэхьат

Аскэрбый Кощхьаблэ къыщыхъугъ, щеджагъ. Ятэ Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъ. Къиным хэтэу къэтэджыгъэ кIалэмэ ащыщ Аскэрбый. Театральнэ искусствэхэмкIэ къэралыгъо институтэу Москва дэтым щеджэщт. Адыгэ студиер 1957-рэ илъэсым Мыекъуапэ щаугъо­ищтыгъ. Институтым иректоррэ актерскэ факультетым идеканрэ Мыекъуапэ къакIохи, артист сэнэхьатым нахь къекIунэу алъытэрэ адыгэ кIалэхэмрэ пшъашъэхэмрэ зэнэкъокъу шIыкIэм тетэу комиссием къыхихыгъэхэм Аскэрбый ахэфагъ.

Режиссер-кIэлэегъаджэхэр ыгъэразэщтыгъэх, егугъущтыгъ еджэным. Студие зэгурыIожьым ыцIэ дахэкIэ рязыгъэIуагъэмэ ащыщ. Институтым щагъэхьазырыгъэ диплом IофшIэгъиплIымэ ащыщэу тIумэ — Еутых Аскэр ипьесэу «Бзылъфыгъэ цIыкIум» ыкIи испан драматургэу А. Гимерэ идрамэу «ЦIыфымрэ тыгъужъымрэ» (зэзыдзэкIыгъэр Пэрэныкъо Чатиб) рольхэр къащишIыгъэх, дэгъукIэ хагъэ­унэфыкIыгъ. 1962-рэ илъэсым институтыр къаухи, хэкум къызэкIожьхэм, Мыекъуапи къуа­джэхэми спектакльхэр къащагъэлъэгъуагъэх, лъэшэу агу рихьыщтыгъэх тиартист ныбжьыкIэмэ яIофшIагъэхэр.

Рольхэр, къэгъэлъэгъонхэр

Институтым щагъэхьазырыгъэхэр къагъэлъагъохэзэ, спектаклыкIэхэри агъэуцущтыгъэх. Аскэрбый рольхэр къащишIы­гъэх «Гангэ ыпхъу» (Р. Тагор), «Афродитэ ихыгъэхъун» (А.Пар­нис), «Щылычыр зэрэ­псы­хьажьыгъэр» (Н. Островский) — зыгъэуцугъэхэр ТхьакIумэщэ Налбый, «Даутэ», «ЧIыгум иорэд» (Шъхьаплъэкъо Хьис) — зыгъэуцугъэр Шэуджэн Мэджыд, «КъушъхьэчIэс пшъа­шъэр» (Р. Гамзатов) — зыгъэ­уцугъэр Михаил Лотков. Мыхэм къащылъэгъуагъ Аскэрбый артист IэпэIасэу зэрэщытыр. КIэлэ нэутхэм къыхэщыщтыгъ ре­жиссурэм зэрэфэщагъэри.

Илъэситфэ Iоф ышIагъэу режиссер сэнэхьатым зыфигъэ­сэнэу Аскэрбый Ленинград макIо, театрэм, музыкэм ыкIи кинематографием яинститут щеджэ, дипломыр къызэригъэшъыпкъэжьыщт спектаклыр Адыгэ театрэм щигъэуцунэу къэкIожьы. Къыхихыгъэр Шэртэнэ Аскэрбый ипьесэу «Ащэрэмрэ къэзыщэхэрэмрэ». АдыгабзэкIэ комедиер зэригъэ­уцущтыр игъо дэдэу театрэм щалъытагъ. Сыда пIомэ а илъэ­сым, 1969-м, агъэуцунэу рахъу­хьагъэмэ комедие ахэтыгъэп.

Артистхэу КIыкI Юрэ, Пэрэныкъо Чатибэрэ Разыетрэ, Устэкъо Мыхъутарэ, Къыздырмыщэ Тэмарэ, Хъурым Марыет, Уарпэкъо Аслъан, Тырку Сарэ режиссерым афигъэунэфыгъэ къэшIыкIэм рыгъуазэхэзэ, ежьхэми гухахъо хагъуатэзэ ярольхэр къашIыгъэх. ИщыкIагъэм фэдиз репетицие уахътэу къаратыгъэр икъукIэ агъэфедагъ.

Ежь Аскэрбый зэрэфэе дэдэм нэмысыгъэми, сценическэ къэгъэлъэгъоныр репертуарым пытэу хэуцуагъ, дипломри къы­ратыжьыгъ. Нэужым режиссер IэнатIэм Iутэу драмэ ыгъэуцуным зыфегъазэ. Мамый Ерэджыбэ урысыбзэкIэ ытхыгъэу «Насыпыр ежь-ежьырэу къакIорэп» зыфиIорэм фежьагъ. Совет хабзэм иапэрэ илъэсхэм социальнэ конфликт пхъашэм къыпкъырыкIырэ зэутэкIыныгъэ-бэнэныгъэу къуаджэм къыдэтэджагъэм хэщагъэ зэрэхъугъэхэр драматизмэгъэшхо хэлъэу игъэкIотыгъэу къыщигъэлъэ­гъуагъ спектаклым.

Образхэм якъэтынкIэ режиссерым афигъэнэфэгъэ сценическэ лъагъом дэх фамышIэу, икуупIэм лъыIэсхэзэ артистхэу Цэй Унае, ХьэкIэко Аслъанбэч, КIыкI Юрэ, Пэрэныкъо Чатибэ, Мурэтэ Чэпае, Хъурым Марыет, Айтэчыкъо Мыхьамодэ, Тырку Сарэрэ Казбекрэ, Нэгъуцу Мэдинэ къашIыгъэ рольхэр лъэшэу зэхапшIэщтыгъэх. Спектаклым епэсыгъэ чIыпIэ репертуарым щыриIэу бэрэ къагъэлъэгъуагъ, хэкум икъуаджэмэ ямызакъоу, краим икъалэмэ, ипсэупIэмэ анэсыщтыгъэх, Краснодар телевидениемкIи къатыгъ. А лъэ­хъанымкIэ ащ мэхьанэшхо иIагъ.

Адыгэ пьесэмэ ялъэуж

Режиссер дипломыр къыратыжьыгъэу Аскэрбый ыгъэуцугъ француз классикэм къыхэхыгъэ комедиеу «Плутни Скапена» зыфиIорэр. Ж.-Б. Мольер ипьесэ Iоф дишIэ зэхъум институтым режиссурэмкIэ икIэлэегъэджагъэу, РСФСР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу Р. Суслович Мыекъуапэ къакIуи, спектаклым игъэуцункIэ IэпыIэгъу къыфэхъугъ.

Бэ темышIэу адыгэ группэм ирежиссер шъхьаIэу Аскэрбый агъанафэ. Художественнэ Iоф­шIэныр зэригъэлъэшыщтым, репертуарым адыгэ спектакльхэр ылъапсэу щытынхэм дэлэжьагъ. Ыгъэуцугъэх «Батыр», «Шъузабэхэр» (Мурэтэ Чэпай), «Тыркъохэр» (Шъхьаплъэкъо Хьис), «Насыпым игъогу» (КIэрэщэ Тембот), «Дэхэбаринэ ихьакIэщ» (Мамый Ерэджыб). Илъэс зэкIэлъыкIохэм репертуарым хэтыгъэх режиссерэу Шэуджэн Мэджыдэ ыгъэуцугъэ­хэу «Игъонэмысым икъашъу», «Шэуджэн Мос» (Хь. Шъхьаплъэ­къу), «Ферэгъэгъуа-ферэмы­гъэгъуа?» (А. ХьэкIаку), «Мы­хьамчэрыекъор, привет!» (Е. Ма­мый), Нэгъой Инвер ыгъэуцугъэхэу «Мэфибл уай» (П. Кощбаер), «ШэкIожъым ыкъоу Шъэомаф» (Хь. Iэшъын), ХьакIэгъогъу Къэсэй испектакльхэу «ГъашIэм имэзищ», «Хъишъэм икъежьапI» (Е. Мамый), Тхьа­кIумэщэ Налбый ыгъэуцугъэу «Сузан» (Дж. Джагъуп).

Шекспир сценэм къытехьэ

Театрэм итворческэ кIуачIэ зыфэдэ шъыпкъэр ушэтыгъэным къыпкъырыкIызэ Шекспир икомедиеу «Укрощение строптивой» зыфиIорэр адыгабзэкIэ Аскэрбый ыгъэуцугъ. Ар зэзыдзэкIыгъэр тхакIоу Къуекъо Налбый, цIэу фишIыгъэр «Пшъэ­шъэ мыгъасэр зэрагъэсагъэр». Персонажхэм ягущыIэхэм чIэгъ­чIэлъ мэхьанэу яIэр ымы­укъоу, артистхэмкIэ къэIогъошIоу ады­габзэм ригъэкIугъ.

Сценическэ къэтыкIэу режиссерым къыхихыгъэм, художественнэ шъуашэу комедиер зэрытын фаеу ыгъэунэфыгъэм тетэу рольхэр къашIыгъэх Хъурым Марыет, Пэрэныкъо Чатибэ, Уджыхъу Марыет. Гу тырашIыхьи Шекспир ипьесэ адыгабзэкIэ зэрагъэуцугъэм кIэгушIужьыгъэх. А лъэхъаным спектаклыр театрэм итворческэ лъэгапIэ хъугъэ, титеатральнэ искусствэ къыхэщырэ хэушъхьафыкIыгъэ чIыпIэ щиуцуагъ.

Тиспектаклэ ехьылIагъэу хэгъэгу журналэу «Театр» зыфи­Iорэм (1977-рэ илъ., N 6) Краснодар итеатроведэу Р. Кушнаревым ирецензие «Освоение Шекспира» ыIоу къыхиутыгъагъ. ИгъэкIотыгъэу театровед зэхэфын ышIызэ спектаклым къытегущыIагъ, рольхэм къэшIыкIэ гъэшIэгъонхэр зэря­Iэ­хэр, сурэтышIэу А. Резюкиным исценографие комедием диштэу зэрэзэри­гъэкIугъэр, спектак­лым творческэ осэшхо зэриIэр хигъэ­унэфыкIыгъэх.

Театральнэ искусствэм илъэгапIэмэ анэсэу Шекспир зыгъэ­уцун зылъэкIыгъэ Адыгэ театрэ зэрэщыIэр бэмэ зэраригъэшIа­гъэм, шъыпкъагъэ хэлъэу профессиональнэ тхыгъэ журналым къы­зэрэригъэхьагъэм апае Рудольф Кушнаревым тыфэрэ­загъ. Аскэрбый режиссурэмкIэ иIэпэIэсэныгъэ хигъахъомэ шIоигъоу курсым кIонэу зэрэфаер хэку исполкомым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ фигъэ­цэкIагъ. Москва кIуи сатирэм итеатрэ, зэлъашIэрэ режиссерэу В. Плучек дэжь илъэситIо стажировкэр щи­хьыгъ.

Ермэлхьаблэ зыщэIэм

Къызеухым Мыекъуапэ къэ­кIожьынэу хъугъэп. Краснодар крайисполкомым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ режиссер шъхьа­Iэу къалэу Ермэлхьаблэ идраматическэ театрэ ыгъэкIуагъ. ПсынкIэу агурыIуагъ. Аскэрбый лъэшэу ынаIэ тетыгъ лъэхъаным диштэрэ репертуар театрэм иIэным, творческэ IофшIэныр къэIэтыгъэным, актер гори ролынчъэу къэмынэным. ЫцIэ раригъаIоу Iоф зишIэгъэ илъэсипшIым спектаклэ зэгъэфэгъа­бэ ыгъэуцугъ. Режиссер шъхьа­Iэм щытхъугъэкIэ фалъэгъу­щтыгъ къэлэдэсхэм театрэр якIуапIэу зэрэхъугъэр.

Ермэлхьэблэ театрэм Iоф щишIэзэ театральнэ искусствэм щыриIэ гъэхъагъэхэм апае 1984-рэ илъэсым щытхъуцIэу «РСФСР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху» зыфи­Iорэр къыфагъэшъошагъ КIуращынэ Аскэрбый. Тын лъапIэм гушхоныгъэ къыхилъхьагъэу, ицыхьэ зытелъыжьэу итворческэ IофшIэн нахь хигъахъощтыгъ. Мыекъуапэ къэкIуагъэу гущыIэгъу тызызэфэхъугъэ горэм сы­щигъэгъозагъ игупшысэ. Адыгэ пьесэ урысыбзэкIэ ыгъэуцу шIоигъуагъ. Мамый Ерэджыбэ икомедиемэ ащыщ ынаIэ тыридзагъэу щытыгъ, ау Краснодар кIожьынэу хъуи игухэлъ лъыIэсыгъэп.

Краснодар щыригъаджэхэзэ

Культурэмрэ искусствэмрэ якъэралыгъо университетэу Краснодар дэтым илъэсыбэрэ щыригъэджагъэх, профессорыгъ, шъхьэкIэфэшхо къыфашIэу щылэжьагъ. Ингушетием щыщ ныбжьыкIэ куп актер сэнэхьатым зэрэфигъэсагъэхэм фэшI 2004-рэ илъэсым «Республикэу Ингушетием искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху» зыфиIорэ щытхъуцIэр, 1999-рэ илъэсым медалэу «Пшызэ шъо­лъыр ихэхъоныгъэ иIахьышIу зэрэхишIыхьагъэм пай» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъэх.

«Шапсыгъэ пшъашъэр»

Тыдэ Iоф зыщешIи Адыгэ театрэр ыгъэлъэпIагъ, идахэ, ищытхъу ыIэтыщтыгъ. Фэягъ КIэрэщэ Тембот и «Шапсыгъэ пшъашъэ» ыгъэуцунэу. ИшIоигъоныгъи 2006-рэ илъэсым къыдэхъугъ. Театрэм ипащэу Зыхьэ Мэлайчэтрэ режиссер шъхьаIэу ТхьакIумэщэ Налбыйрэ къызэрэрагъэблэгъагъэр игуапэу спектаклым игъэуцун фежьагъ. Рольхэр къаригъэшIыгъэх артист нахьыжъмэ ащыщхэми ныбжьыкIэхэу IофшIэныр езыгъэжьэгъакIэхэми. Ахэм къаухыгъэ къодыягъ Москва дэт театральнэ институтэу РАТИ-м и Адыгэ студие, зыщырагъэ­джагъэхэр Мыекъуапэ. ЗэгурыIохэу Iоф зэдашIагъ, спек­таклыр дэгъукIэ аштагъ. Ифэшъуашэу репертуарым бэрэ хэтыгъ. Адыгэ театральнэ искусствэм хэгъэхъогъэнымкIэ, лъэгэпIэ чIыпIэ игъэуцогъэнымкIэ Iофы­шхоу илъэсыбэрэ ышIагъэм фэшI КIуращынэ Аскэрбый къы­фагъэшъошагъ «Адыгэ Республикэм инароднэ артист» щытхъуцIэр.

Аскэрбый шъыпкъагъэ зы­хэлъ цIыф зэфагъ, цыхьэшIэгъу ныбджэгъугъ, тызыщыгушхукIырэ IофышIэкIошхуагъ. Адыгэ театральнэ искусствэм ихъишъэ режиссер цIэрыIом илъэужышIу хэкIокIэщтэп.

Шъхьаплъэкъо Къэсэй. Театровед, Адыгэ Респуб­ликэм искусствэхэмкIэ изас­луженнэ IофышIэшху.